काठमाडौं । विश्वमै सबैभन्दा बढी अवैध कारोबार हुने तीन क्षेत्र हुन्– मानव तस्करी, अवैध हतियार र लागुऔषध । नेपाल पनि यसबाट अछुतो छैन । पछिल्लो एक दशकयता अन्तर्राष्ट्रिय लागुऔषध तस्करले नेपाललाई तस्करीका लागि ‘ट्रान्जिट’को रुपमा प्रयोग गर्दै आएका छन् । 

तर, लागुऔषध नियन्त्रण व्युरोका प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) कृष्ण प्रसाईं विगतको तुलनामा तेस्रो मुलुकबाट विमानस्थल प्रयोग गरेर हुने तस्करी न्यून भएको बताउँछन् । प्रसाईंले भने, ‘‘विगतमा त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट लागुऔषध नेपाल भित्र्याउन वा नेपालबाट बाहिर लैजान मूर्ति, अगरबत्तीमा, सारङ्गी, बिस्कुट आदि प्रयोग गरिन्थ्यो । तर अहिले त्यो अवस्था छैन ।’’ विश्वका कतिपय देशमा लागुऔषध कारोबार गर्ने क्रममा मृत्युदण्डको सजाय भएको र नेपालमा त्यस्तो कानुन नभएकाले पनि तस्करले नेपाललाई ट्रान्जिट बनाउने गरेको कतिपयको तर्क छ । व्युरोमा लामो समयदेखि कार्यरत एक अधिकारीका अनुसार ब्राजिल, पेरु लगायतका अमेरिकी महादेशीय राष्ट्रबाट नेपालमा कोकिन र हेरोइन भित्रिन्छ । तर भित्रिएका कोकिन र हेरोइन नेपालमा प्रयोग नभएर भारत हुँदै चीन, थाइल्यान्ड, हङकङ, सिङगापुर, मलेसिया लगायतका पूर्वी एसियाका मुलुकमा पुग्ने गर्छ । 

‘आइस ड्रग’ को रुपमा रहेको एम्फिटामाइन हङकङ, थाइल्यान्ड हुँदै ट्रान्जिटका रुपमा नेपाल ल्याइने गरेको छ । तर तस्करले प्रायः साधारण व्यक्तिलाई भरियाको रुपमा प्रयोग गर्ने गर्छन् । प्रायः लागुऔषध कारोबारका नाइके पक्राउ पर्दैनन् । एसपी प्रसाईका अनुसार कोकिन, एम्फिटामाइन, हेरोइन जस्ता लागुऔषध नेपालीले प्रायः प्रयोग गर्दैनन् । यी लागुऔषध निकै महङ्गो भएकाले उच्च घराना वा भारततर्फ जाने गरेको पाइन्छ । प्रसाईले गाँजा, चरेश, अफिम प्रायः नेपालबाट भारतमा जाने गरेको बताए । नेपालबाट भारतमा गरिने तस्करीका लागि समेत तस्करले नयाँ–नयाँ तरिका अपनाउने गरेका छन् । 

अन्तराष्ट्रिय लागुऔषध कारोबारीले रुट बदलेर दक्षिण अमेरिकामा उत्पादन हुने कोकिन नेपाल हुँदै युरोप पुर्याउने गरेको पाइएको थियो । नेपालमा विभिन्न समयमा भारत, इजरायल, इरान, इटाली, जोर्डन, मलेसियाका साथै अस्ट्रिया, बोलिभिया, बेलायत, चीन, चेक रिपब्लिक, डेनमार्क, फ्रान्स, जर्मनी, गिनी, जर्जिया लगायत देशका नागरिक पक्राउ परेका छन् । उनीहरुले नेपालमै बसेर लागुऔषधको कारोबार गर्ने गरेको विभिन्न समयमा पाइएको थियो । अनुसन्धानमा क्रममा पोल्यान्ड, रसिया, स्विट्जरल्यान्ड, सेरालियोन, दक्षिण अफ्रिका, थाइल्यान्ड, टर्की, युक्रेन, अमेरिका तथा भेनेजुयला, नेदरल्यान्ड, नाइजेरिया, नामिबिया, फिलिपिन्स र  पाकिस्तानका नागरिक समेत नेपालमा लागुऔषध तस्करीको क्रममा पक्राउ परेका थिए । तर पछिल्लो समय भारतबाट नेपाल वा नेपालबाट भारत हुने लागुऔषध तस्करी बढ्दो क्रममा रहेको प्रहरीकै तथ्याङ्कले देखाउँछ । 

आठ महिनामा ३७ सय पक्राउ

गत ८ महिनाको अवधिमा मात्रै लागूऔषध प्रयोगकर्ता, कारोवारी तथा ओसारपसारमा संलग्न ३ हजार ७  सय ६४ जनालाई नेपाल प्रहरीले पक्राउ गरेको छ । पक्राउ परेकामध्ये ३ हजार ५ सय ७७ जना पुरुष र १ सय ८७ जना महिला रहेका छन् । जसमा १ सय २९ जना विदेशी नागरिक छन् । भारतीय नागरिकको संख्या बढ्दो छ । तस्करहरुले लागुऔषध ओसारपोसारमा महिलाको समेत प्रयोग गर्न थालेका छन् । प्रहरी प्रधान कार्यालयका अनुसार समुदाय–प्रहरी साझेदारी कार्यक्रम लागु भएपछि मात्रै २ हजार ४ सय ४५ मुद्दा दर्ता भएका छन् ।

८ महिनाकै अवधिमा  हजार ६ सय ३७ केजी ६ सय २४ ग्राम गाँजा, २ हजार ६७ केजी चरेश, ८ केजी २२ ग्राम हेरोइन, ५ केजी ७ सय ग्राम अफिम प्रहरीले बरामद गरेको छ । साइकोट्रोपिक्स औषधी लागूऔषध अन्तर्गत १ लाख ८० हजार २ सय १३ ट्याब्लेट, १ लाख ४७ हजार ९ सय ७२ एम्पुल, २ हजार  ५ सय ९१ कोरेक्स, १ हजार ४ सय २२ डाईलेक्स, ७ सय ३५ एम्फेटामाईन, २ सय ७८ फेन्सिडेल, ८१ पोल्याण्ड,३१ प्रोजिन, १८ डिआर रेड्डिस, ८५ पिस सिरिन्ज, ५ कोडिन, ६ डिकफ, १ सय ४० ऐटेन, २ सय २० ग्राम मेटाफेटामाईन, २ सय ९९ अनरेक्स, ५६ लाब्रोटी, २२ प्रोमिथाईजेन र २ सय १० केजी भाङ बरामद गरेको प्रहरी तथ्याङ्कमा उल्लेख छ । 

अवैध लागूऔषध कारोबारमा संलग्न अभियुक्त पक्राउ संख्या बढ्नुको कारण समुदाय–प्रहरी साझेदारी कार्यक्रम अन्तर्गत प्रहरी सक्रियता र नागरिकसँगको सहकार्य भएको प्रहरी अधिकारी बताउँछन् । तर संगठित र अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहको सञ्जालले लागूऔषध कारोबार नियन्त्रणमा चुनौती भने बढ्दो छ । 

लागुऔषध कारोबार नियन्त्रणका लागि नेपाल सरकारले लागुऔषध नियन्त्रण रणनीति २०६६ लागू गरेको छ । गृह मन्त्रालयले गृह प्रशासन सुधार योजना २०७४ अन्तर्गत बुँदा नम्बर ७३ देखि ७६ सम्म लागूऔषध सम्बन्धी नीति तथा योजना समावेश गर्नुको साथै लागुऔषध निषेध र मदिरा नियन्त्रण अभियान २०७५ शुरु गरेको छ । प्रहरी प्रवक्ता एसएसपी उत्तम सुवेदी (हाल उनी काठमाडौं परिसरमा सरुवा भएका छन्) लागूऔषधको ओसारपसार, खुल्ला सीमाना र लागूऔषधको सहज प्राप्तिको कारण कारोबार बढेको बताउँछन् । उनका अनुसार लागूऔषध व्यवसाय र प्रयोग हुने ठाउँहरु पहिचान गरी प्रहरीले ती क्षेत्रमा कारवाही तीव्र पारेको छ । 

सुवेदीको बुझाइमा ग्रामीण क्षेत्रमा हुने गाँजा र अफिम खेतीको भरपर्दो अनुगमन प्रणाली नहुनु, खर्चिलो सूचना व्यवस्थापन विधि र बजेटको सीमितता नै नियन्त्रणका चुनौती हुन् । लागुऔषध नियन्त्रण व्यूरोका एसपी प्रसाईंले भने, ‘‘गाँजा, चरेश पहाडी भागमा आफै उम्रन्छन् । खुला सीमानाको कारण तस्करले कारोबार गर्ने विभिन्न उपाय अपनाउँछन् । यस्ता चुनौति समाधान गर्न ब्यूरोले सीमित साधनस्रोत र जनशक्तिको उच्चतम प्रयोग गरी काम गर्दै आएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय सन्धी सम्झौताको परिधिमा रहेर राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरुसँग समन्वय गरी काम भइरहेको छ ।’’ प्रसाईंले त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा तालिमप्राप्त कुकुरबाट लागुऔषध चेकजाँच भइरहेको बताए ।