नेपाली कांग्रेसका नेताहरूलाई नराम्रो लाग्नसक्छ तर कांग्रेसलाई दायित्वप्रति विमुख हुँदै गएको दाग लागेको छ । दायित्व निर्वाह गर्न कमजोर बन्दै, प्रभाव स्खलित भएको छ भने पनि हुन्छ । यस्तो दाग कांग्रेसलाई खिसिट्युरी गर्नेले लगाए त्यति गम्भीर हुनुपर्दैन । तर, प्रतिपक्षी दलको हैसियतमा यतिबेला कांग्रेस खरो उत्रिनुपर्छ भन्ने शुभेच्छुकहरूको चिन्तालाई भने गम्भीररूपमा लिनुपर्ने हो । प्रजातन्त्रको अविच्छिन्न भावनासँग जोडिएका शुभेच्छुकले पनि कांग्रेसले हैसियत कायम गर्न नसकेको दाग लगाइरहेछन् । किन, कांग्रेस यस्ता अपजसको भारी उठाइरहेछ ? कारक र कारण के ? यति सुन्नेबित्तिकै अधीर नहुनोस्, धीरतापूर्वक सुन्नोस् भन्ने हो । प्रजातन्त्रमा जनता मत दिन्छन्, त्यतिमात्रै होइन सुनाउन पनि चाहन्छन् । जनतालाई सुनाउनु छ भने नेतृत्वले सुनेर पनि सिकाउनुपर्छ । यिनको सिंगो प्रश्न हो, काँग्रेस किन लुरे भयो, सुकेनास लागेजस्तो ?

लोकतन्त्र वा प्रजातन्त्र, भनिन्छ– संवाद, सहमति, सम्झौता र सहअस्तित्वको माध्यमबाट चल्ने राजनीतिक पद्धति हो । यस कारण लोकतन्त्र संवेदनशील पद्धति र जटिल शासकीय प्रणाली पनि हो । त्यतिमात्रै होइन लोकतन्त्र अत्यन्त सरल, सरस र प्रभावी सरकार चलाउने विधिसमेत हो । राज्य सञ्चालनको विधिमात्रै किन कुनै पनि प्रजातान्त्रिक दललाई चलाउने विधि पनि यही हो र आन्तरिक लोकतन्त्रलाई समेत यसरी नै स्थापित गर्न सकिन्छ । बुझ्दा हुन्छ, दलहरूको कार्यविधि वा व्यक्तिको मनोवृत्तिलाई पनि यसरी नै लोकतान्त्रिक ढाँचामा ढाल्नुपर्छ । 

कारण, शासकीय प्रणालीमा संवाद, सहमति, सम्झौता र सहअस्तित्वलाई सम्मानका साथ प्रयोग गरियो भने लोकतन्त्र सरल, सरस र प्रभावकारी हुन्छ । त्यसो गर्न नसक्दा या नचाहँदा र नमान्दा लोकतन्त्र अत्यन्त जटिलमात्र के दुर्घटनाग्रस्त समेत हुन्छ । प्रजातान्त्रिक .दल पनि यही सूत्र अनुकूल चलाउँदा आन्तरिक लोकतन्त्र फुल्छ, फस्टाउँछ । व्यक्तिले प्रजातन्त्रलाई जीवन पद्धति बनाउने रहर गर्यो भने यही सहअस्तित्वको भावलाई उसले सम्मानपूर्वक स्वीकृत गर्नुपर्छ, प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ । 

यस प्रसंगले कांग्रेससँग राखिएको दुई अपेक्षा उद्घाटित हुन्छन् — एक, कांग्रेसले प्रतिपक्षको हैसियत देखाओस् र  कायम गरोस् । दुई, प्रजातान्त्रिक अभ्यासलाई विश्वसनीय बनाओस् । बुझिने गरी हुने, विश्वासिलो प्रजातान्त्रिक अभ्यास नै प्रजातन्त्रप्रतिको आकर्षण र नेपाली कांग्रेसप्रतिको भरोसा हो, हुन्छ । के कांग्रेससँगको भरोसा अहिले कमजोर भएको हो ? निश्चय पनि, यही कारण ऊसँगको अपेक्षा बढेको होे । अपेक्षामात्रै होइन, उसको आलोचना पनि बढेको हो । प्रतिपक्षले दायित्व निर्वाह गरोस् वा यसको सोझो अर्थ कांग्रेस सुध्रियोस् भन्ने अपेक्षा नै हो । अर्को अर्थमा त्यो अपेक्षा उसको दुर्बलतापछि बढेको  हो । बढी आलोचना अपेक्षाले उत्पन्न भएको छ । 

स्पष्ट छ, अपेक्षा बढेको छ । तर कांग्रेस फुरुंग हुनुपर्ने कारण छैन, किनभने ऊप्रति बढेको हैन । अपेक्षा त्यतिखेर बढ्छ जतिखेर त्यो अपेक्षा यसले पूरा गर्नसक्छ भन्ने विश्वासमा । यसो भए त रमाइलै हुन्थ्यो । तर, अर्को अवस्था त्यतिखेर अपेक्षा बढ्छ जतिखेर अपेक्षा गरिएकाले अपेक्षा अनुरूप काम गर्न सकेन, गरोस् भन्ने आशा जाग्छ । कांग्रेसको अवस्था यही हो । धक नमानी भन्नुपर्छ नेपाली कांग्रेसले जनताको अपेक्षा अनुरूप प्रभाव दिन सकेन । अहिलेको अपेक्षित अवस्था इतिहास भोगेर वा पढेर बनेको, बढेको हो । उसको वर्तमान कार्य उपलब्धिले होइन । 

विगत बिसौँ सरकार चलाउँदाको । त्यो हामी भन्नसक्छौँ, विस्मृतिमा थन्क्याइदिन मानौला । तर, इतिहास मान्दैन । त्यो जे हो त्यही बोल्छ । विगतको समीक्षा हुँदै गर्ला । तर, अहिले कांग्रेससँग माया राख्नेहरूले मागेको के हो ? कांग्रेस त्यो सुन्न तयार छ ? के ऊसँग त्यति धैर्य छ ? एकपटक यसका नेता र कांग्रेस चलाउने हामी नै हौँ भन्नेहरूले सोचून् र जबाफ दिऊन् — के तिनीहरू आफ्नै भूमिकाप्रति सन्तुष्ट छन् ? असन्तुष्ट तिमीहरू मात्रै हो हामीलाई भन्नसक्छन् वा के यो जबाफ कांग्रेसका नेता दिनसक्छन् ? सक्छन् भने भयो, प्रश्न बाँकी रहेन । सक्दैनन् भने अब गर्छन् के त यिनले ?

अहिले हेर्दा काँग्रेसले दुई कोणमा आफ्नो भूमिका प्रभावकारी बनाउनुपर्ने छ । पहिलो पार्टी संगठन, दोस्रो सरकारी भूमिकाको निगरानी । चुनावपछिको एकवर्षे लामो अवधिमा कांग्रेसले कम्युनिस्ट सरकारको निगरानी पनि राम्ररी गर्न सकेको छैन । खबरदारीको त कुरै छोडौँ । विज्ञप्तिको भरमा लिपापोतीमात्रै गरेको छ । तीनवर्ष बढी बित्यो पार्टी महाधिवेशनपछि नेतृत्वमा आएको नेतृत्व । के सन्तुष्ट छ त, त्यो नेतृत्व आफ्नो नेतृत्वप्रति ? वा अरूमाथि दोष थोपरेर आत्मरति गर्दैछ त्यो नेतृत्व, अथवा त्यसैमा रमाउने भुलभुलैयामा पार्दैछन् नेतृत्वको दौरा समाएर परिक्रमा गर्ने परजीवीले ? नेतृत्व हुँ भन्नेले सोचून् । 

बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनापछि अर्थात् छयालीस सालपछिको सबैभन्दा अनुदार र विमर्शप्रतिको अनुदार सरकार यही अहिलेको हो । राजाको स्वशासनको कुरा छाडौँ, त्यो सधैँ अनुदार र तानाशाही संस्कारको रह्यो । प्रजातन्त्र भन्नेहरूले चलाएकोमध्ये यही कम्युनिस्ट सरकार लोकतन्त्रको अलोकतान्त्रिक सरकार हो । कम्युनिस्टहरु विचार निषेधको पाठ्यक्रम माक्र्सवादी स्कुलमै पढेर आएका हुन् । त्यस्तो स्कुल लेनिनले स्थापना गरे । स्टालीन र माओ प्राचार्य भए । तर, आशा थियो सुध्रिए र नेपाली कम्युनिस्ट लोकतान्त्रिक भए । यो आशा भ्रम साबित भयो अहिले आइपुग्दा । सौभाग्य, दुई तिहाइले नेपालीको भ्रम निवारण गर्यो, मौसम आएपछि काग र कोइली छुट्टिन्छ भनेजस्तै काम्रेड र साथी छुट्टिए । 

यो सरकारले सुशासन देला, विकास ल्याउला, समृद्धि ल्याउला, सम्पन्नताका आकाशे सपना सजाउला ? शुभकामना छ ल्याओस्, गरोस् । तर, मानिसको विवेक र स्वतन्त्र विचार र विमर्शमाथि यो सरकाराले राखेको दुष्टभाव, त्यो स्वीकार्य हुँदैन, हुनैसक्दैन । यो कुरा सत्तासँग वौद्धिकताको मोलतोल गर्ने कथित बौद्धिकसँग मेल खाँदैन । ती सत्ताको चरनचरीमा सुस्वादुको उग्राइ बुजोले बोल्नै नसक्ने गरी मुख थुनिएका छन् वा आँ गरेर बुजो पर्खिएका छन् । बिकाउ तिनको कुरै व्यर्थ छ । 

रह्यो स्वतन्त्र विचारको कुरा । रह्यो, कांग्रेसको कुरा । उसले भुल्नु भएन, लोकतान्त्रिक संसदीय प्रणालीमा प्रतिपक्ष भनेको के हो ? तर, यसका चाटुकारले आरोप जडी देलान् प्रतिपक्ष जान्ने तँमात्रै होस् ? त्यसो होइन, मात्र हनुमानले आफूलाई चिन्न नसक्दा रामले चिनाएजस्तै हो । याद राख्नोस् यी पंक्तिमा कोही राम छैनन् दृष्टान्तमात्र छ । विज्ञेषु किमधिकम् भनेजस्तो । 

छोटकरीमा बाहिर चिल्लो, भित्र कुहिएको फर्सीजस्तो भएको छ मुलुक नेपाल । सुशासन मारियो । लोकतन्त्र सबै अधिकार प्रधानमन्त्रीमा केन्द्रित गर्न प्रयोग भयो । अर्थतन्त्र भाषण गर्ने तर अधोगतिको यात्रा भयो । विकास र समृद्धि ‘आकाशको फल आँखा तरी मर’ जस्तै बन्यो । आलोचनात्मक चेतलाई बोल्छस् त भने झैं अनेक प्रकारका मोटा छडी तेस्र्याइएका छन् । विचार दमित छ, पारिदैछ । छरपस्ट छन् जनताका लागि पीडादायी कुरा, अवस्था । उसका दैनन्दिन महँगा र असुरक्षित छन् । यो कम्युनिस्ट सरकारले सिर्जना गरेका हो, थप थपेको हो र थप्थपाएको हो । तर कांग्रेस यस्तो रौरव पीडाबीच पनि किन प्राणविहीन देखिँदैछ ? ए देशभरिका विवेक वा विदेशभरिका बुद्धि !  यसको उत्तर खोज्ने को सँग ? जिज्ञासा मेटिन्छ कसरी ? नेपाली कांग्रेससँग छ कि केही उत्तर ? छैन । भए यतिलामो क्रन्दन गर्नै पर्थेन । 

सरकारले प्रतिपक्ष छैन भन्ने बुझेको छ । यो उसले बुझेको होइन काँग्रेसले नै बुझाएको हो । कति भन्नु, ढुंगामा चाबुक हानेझैँ वा दूधको कटौरी सर्पको अघिल्तिर राखेझैँ । अब रह्यो पार्टी संगठनको कुरा । संगठन सशक्त बनाइन्थ्यो भने कांग्रेसलाई सरकारका नेताले खिसी गर्नै सक्थेनन् । प्रजातन्त्र संवाद, सहमति, सम्झौता र सहअस्तित्वमा चल्छ, चलाउनुपर्छ भन्ने संस्कार बसिदिएको भए बहुमतको दम्भमा चल्ने हठ कांग्रेसभित्र देखापर्ने नै थिएन । 

धेरै लेख्नै पर्दैन । इतिहासको शुभ्र वस्त्रले वर्तमानको लाज ढाक्दैन । अहिले बनाइएका अनुशासन, निर्वाचन र नियमावली परिमार्जन समिति साँच्चै सहमतिमा बनेको भए कांग्रेसमा विवेकले नै सहमति हुन्छ भनिन्थ्यो तर भयो दबाबमा । बुझियो, संवाद, सहमति, सम्झौता र सहअस्तित्वको बुझाइ कांग्रेसमा विवेकले स्थापित छैन, दबाबले सिर्जितमात्र हो । कसको दोष कति छ कसैलाई भन्न खाँचो र हिसाब सजिलो छैन तर सभापति शेरबहादुर देउवाको चाहिँ शतप्रतिशत हिस्सा छ । यसैले जबाफ उनैले दिनुपर्छ । किनभने यसको जबाफ अहिलेको कांग्रेसमा अरू कसैले दिनसक्दैन । उनीबाहेक अरूले दिए पनि पत्यारिलो हुँदैन ।