काठमाडौं । टाढैसम्म दुर्गन्ध फैलिने फोहोरको डगुंरमाथि करिब ३५ वर्षकी मनिता माझी (नाम परिवर्तन) घोप्टो परेर केही छानिरहेकी थिइन् । उनले न मास्क लगाएकी थिइन् न हातमा पन्जा, न खुट्टामा जुत्ता नै । यस्तो फोहोरमा किन मास्क नलगाई काम गर्नुभएको भनेर सोध्दा भन्छिन्, “दमको रोग छ, मास्क लगाउँदा सास फेर्न गाह्रो हुन्छ ।” उनी ३ वषदेखि दैनिक ८ देखि १२ घण्टा राजधानीका टोल–टोलमा फोहोर उठाउने काम गर्छिन् । 

“सुरुका दिनमा फोहोरमा काम गर्दा खाना खान मन नलाग्ने हुन्थ्यो । कति दिन त खाना नै खान सकिएन घिन लाग्थ्यो, तर विस्तारै बानी भयो,” उनले सुनाइन्, “फोहोरको काम गर्दा बान्ता आउने, रुघा लाग्ने, सिसा र फलामले हातखुट्टा काट्छ ।” ज्वरो आउने, दम बढ्ने समस्याले पनि उनी थला परिरहन्छिन् । फोहोरको कामले शरीर पनि फोहोर हुने र दिनहुँ नुहाउनुपर्ने हुँदा जाडो मौसममा उनी बढी बिरामी हुन्छिन् । फोहोरमा काम गरेबापत मासिक ८ हजार रुपैयाँ तलब पाउने उनी बताउँछिन् । 

मोरङका ५० वर्षीय ललित पौडेल (नाम परिवर्तन) पनि २ दशकदेखि राजधानीमा फोहोरको काम गर्दै आइरहेका छन् । उनी  दैनिक बिहानै करिब २ सय २५ घरको दैलोमा पुगेर फोहोर बटुल्छन् । फोहोर छुँदा अपनाउनुपर्ने सुरक्षाबारे उनलाई राम्रोसँग जानकारी छ तरपनि सुरक्षा कहिल्यै अपनाउँदैनन् । उनी भन्छन्, “पञ्जा लगाएर काम गर्दा ढिलो हुन्छ । बुट लगाएर धेरैबेर काम गर्दा खुट्टाको औंला पाक्छ, गर्मी हुन्छ ।” फोहोरको काम गरेर उनी मासिक मुस्किलले साढे दश हजार रुपैयाँ कमाउने बताउँछन् । उनलाई पनि फोहोरमा काम गर्न थालेदेखि नै टाउको दुख्ने समस्या छ । 

काठमाडौं महानगरपालिकाको तथ्यांकअनुसार राजधानीमा मात्रै ७ सय ५० मजदुर फोहोर व्यवस्थापनमा संलग्न छन् । कामनपा वातावरण विभागका प्रमुख हरि कुँवर फोहोरजस्तो संवेदनशील ठाउँमा काम गर्नेले अनिवार्य रुपमा मास्क, सुरक्षित कपडा, पन्जा, हेल्मेट र छाला नदेखिने खालको जुत्ता लगाउनुपर्ने तर कमैले मात्र सुरक्षा अपनाउने गरेको बताउँछन् । 

फोहोरमा काम गर्ने मजदुर अरुभन्दा बढी सरुवा रोगको जोखिममा र संक्रमणको उच्च जोखिममा रहने चिकित्सक बताउँछन् । “सुरक्षा अपनाई काम गर्दा जोखिमको सम्भावना कम हुन्छ । सुरक्षा नअपनाई काम गर्दा मौसमी भाइरसको संक्रमण, झाडापखाला, हैजा र महामारीले छिटो आक्रमण गर्छ । समुदायमा रोग सार्ने पहिलो संक्रमित स्रोत पनि यस्तै व्यक्ति हुन्छन्,” सरुवारोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुनले भने ।

ईपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका प्रमुख डा. विवेक कुमार लालका अनुसार फोहोरमा काम गर्ने मानिसहरुले फोहोर समातेकै हातले आँखा, नाकमुखजस्ता अंग छुँदा  विभिन्न रोगको संक्रमण फैलिन्छ । फोहोरमा काम गर्ने मानिसमा बढीजसो छालाको रोग र आँखा पाक्ने समस्या डा. लाल बताउँछन् ।