काठमाडौं । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपालमा उत्पादित याकको चिजको अत्यधिक माग भए पनि उत्पादनमा ब्यापक ह्रास आएको जनाइएको छ । चिजको उत्पादन गर्न कठिन हुनका साथै याक पालन गर्ने तथा उत्पादन गर्नेको संख्या घटेकोले चिजमा ह्रास आएको हो ।

तीन दशकको अवधिमा ५८ हजार किलो चिज घटेको दुग्ध विकास संस्थानले बताएको छ । संस्थानका अनुसार २०४२/०४३ सालमा १ लाख १३ हजार किलो याकको चिज उत्पादन भएकोमा ०७३/०७४ सम्म आइपुग्दा ५५ हजार किलोमा सिमित भएको छ । “याकको चिज उत्पादनमा व्यापक ह्रास आएको छ,” संस्थानका उपमहाप्रबन्धक डा. ईश्वरीप्रसाद अधिकारीले भने, “अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भने, माग अत्यधिक रहेको छ ।” उनका अनुसार साउथ कोरिया, जापान, जर्मन तथा युरोपियन मुलुकहरुामा बढी माग रहेको छ । 
स्वच्छ र ताजा दूधलाई निश्चित तापक्रममा तताएर चिसो बनाएर सोमा जोरन र रेनेट राखि फटाएर डल्लो पारी तयार गरिने पौष्टिक खाद्य पदार्थलाई चिज भनिन्छ । जसलाई पौष्टिक तत्व तथा औषधिको रुपमा उपभोग गर्ने गरिएको छ ।

संस्थानका अनुसार उक्त चिज नेपालीहरुको लागि भने परम्परागत खाद्य पदार्थ नभई यो यूरोपियन अरवियन मुलुकबाट आएको हो ।

नेपालमा २००८ सालमा भूगर्भविद ड. टोनी हेगनको नेतृत्वमा स्वीस् नेपाल फरवर्ड टिमले नेपालमा विकासको सम्भावनाहरुको अध्ययन गर्ने क्रममा चौरी गाईको दूधबाट चिज बनाउन सकिने प्रतिवेदन दिएको थियो । प्रतिवेदनमा रसुवा जिल्लाको उत्तरमा अवस्थित लाङटाँङ उपत्यकामा त्यसप्रकारको चिज उत्पादन गर्न सकिने जनाइएको संस्थानका उपमहाप्रबन्धक अधिकारीको भनाइ छ ।

उनका अनुसार त्यसपछि विश्व खाद्य संगठनको आर्थिक र स्विस सरकारको प्राविधिक सहयोगमा २००९ सालमा सोही स्थान लाङटाङको क्याङजिङगुम्बामा संसारकै उच्च स्थान (३८०० मि) मा रहेको नेपालको पहिलो चिज कारखनाको स्थापना गरिएको थियो ।

२०३५ साल सम्ममा रसुवा, सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, रामेछाप र सोलुखुम्बु जिल्लामा थप १० वटा चिज कारखनाको स्थापना गरिएको थियो । त्यसबाट बार्षिक १ लाख केजीभन्दा बढी याक चिजको उत्पादन तथा बिक्री भएको थियो ।

संस्थानका अनुसार २०४० को दशकसम्म पुग्दा याक चिजले मात्र नेपाली बजार धान्न नसकेपछि पूर्वको ईलाम, पाँचथर जिल्लाका उच्च पहाडी गाँउहरुमा ७ ओटा गाईको दुधबाट बन्ने कंचन चिज उत्पादन गनेर्  कारखनाहरुको स्थापना गरिएको थियो । हाल ती संस्थाहरुले बजारमा याक, कंचन, मोजरेला, प्रसेस्ड चिज, चिज स्प्रेड र पनिरको बिक्री गर्दै आइरहेको छ ।    
सरोकारवलाहरुका अनुसार याक पालन तथा याकको चिज उत्पादन गर्न गाह्रो हुने भएकोले किसानहरु उक्त पेशा परिवर्त गरी सजिलो पेशातर्फ आकर्षित हुँदै गएकोले उत्पादन घटेको हो । त्यस्तै सरकारले पनि घट्दो चिजको उत्पादन, व्यवस्थापन बजारिकरणप्रति ध्यान दिन नसकेको उनीहरुको गुनासो छ ।

यद्यपी ६५ वर्षपछि सोमबार याग चिजले अर्गानिक सर्टिफिकेट पाएको छ । यसबाट याग चिजको उत्पादन बढ्न तथा मुल्य (भ्यालु) बढ्नेमा चिज व्यवसायी, दुग्ध विकास संस्थान लगायत विश्वस्त रहेको जनाएको छ ।

त्यस्तै पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले समेत याक तथा याकको चिजको उत्पादन बढाउनमा जोड दिदै समाधानको उपाय खोज्न छलफलको लागि संम्बन्धीत व्यवसायीलाई बोलाएको छ ।