काठमाडौं । रुपन्देहीका (बिनोद भट्टराई) परिवर्तित नामका तीन महिने छोरालाई तीन वर्षअघि जन्डिस देखियो । शरीरमा रगत कमी हुँदै जाने, उच्च ज्वरो आउनेजस्ता समस्याको कारण खोज्न भट्टराई दम्पती बुटवलदेखि काठमाडौंसम्मका धेरैवटा अस्पताल धाए ।

अन्ततः काठमाडौंकै एक निजी अस्पतालमा रोग पहिचान भयो, थालासेमिया, जुन भट्टराई परिवारकै लागि नौलो थियो । यतिबेलासम्म झन्डै ६ महिना समय गुज्रिइसकेको थियो ।

भट्टराई परिवारको इच्छा थियो, काठमाडौंमै बसेर छोराको उपचार गराउने । चिकित्सकले सल्लाह दिए छोराको रोगमा दीर्घकालीन उपचार बोनम्यारो प्रत्यारोपण हो, जुन नेपालमा हुँदैन ।

अन्योलमा केही महिना बिते, दीर्घकालीन उपचार खोज्न भारत जाने निर्णय गरे । कोरोनाको दोस्रो लहर फैलिँदो थियो, भट्टराई दम्पती छोराछोरीसहित भेलोर पुगे । भाषा र बसाइँका हिसाबले त्यहाँ राखेर उपचार गर्न सम्भव देखिएन । १८ महिने छोरालाई लिएर भारतका चारवटा अस्पताल धाए ।

अन्ततः दिल्लीकै अपोलो अस्पतालमा उपचार गर्ने निर्णय भयो । झन्डै पाँच महिनाको खर्चिलो बसाइँमा बोनम्यारो प्रत्यारोपण गरियो ।

“खर्चको यकिन हिसाब त त्यतिबेला गर्नै भ्याइएन माग्नमिल्ने ठाउँ कतै बाँकी रहेनन्, झन्डै ५५/६० लाख खर्च भयो होला”, विनोदले भने ।

“अहिले बाबुको स्वास्थ्य अवस्था ठिक छ, तर नेपालमै उपचार गर्न पाएको भए झन्झट र खर्च पनि कम हुन्थ्यो की भन्नेचाहीँ लागिरहन्छ,” उनी थप्छन् ।

अकालमै ज्यान गुमाउँछन् बालबालिका
कान्ति बाल अस्पतालमा वार्षिक २०० देखि २५० जना क्यान्सरका नयाँ बिरामी थपिने गरेका छन् । तीमध्ये ४० देखि ५० प्रतिशतलाई रक्तसम्बन्धी क्यान्सर हुने गरेको छ ।

रक्तक्यान्सर भएका १५ देखि २० प्रतिशतलाई बोनम्यारो प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने अस्पतालका बाल क्यान्सररोग विशेषज्ञ डा. सुधिर सापकोटा बताउँछन् । तर बोनम्यारो प्रत्यारोपणको कानुनी नीति र कार्यविधि नहुँदा कतिपय बचाउन सकिने बालबालिकाको पनि अकालमै ज्यान जाने गरेको उनको अनुभव छ ।

हाल नेपालमा क्यान्सर क्योर (निको हुने दर) ६० प्रतिशत मात्रै छ, विकसित देशहरूमा यो दर ८० देखि ९० प्रतिशत बढी छ । यो ‘ग्याप’को एउटा मुख्य कारण बोनम्यारो प्रत्यारोपणको अभ्यास नहुनु पनि हो, उनी भन्छन् ।

कान्ति बाल अस्पतालकै तथ्यांक हेर्ने हो भने क्यान्सर बल्झिएका वार्षिक करिब ५० बिरामीलाई केमोथेरापीकै भरमा उपचार गराइन्छ । उनीहरूको जीवन निकै छोटो हुने गरेको डा. सापकोटाको अनुभव छ ।

कतिपयले नेपालमा बोनम्यारो प्रत्यारोपण सम्भव छैन भनेपछि उपचार सुरु नै गराउन चाहँदैनन् भने कतिपय खर्च जुटाउँदै भारततिर लाग्छन् । कतिपय अवस्थामा थालासेमियाका बिरामीलाई रगतमा आइरन घटाउने औषधि नपाएर थप समस्या भइरहेको देखिन्छ ।

प्रत्यारोपण आवश्यक हुने बिरामीलाई केमोथेरापीमात्रै गराउनु जीवनलाई धकेल्ने विधि मात्रै भएको डा. सापकोटा बताउँछन् ।

के हो बोनम्यारो प्रत्यारोपण ?
स्टेमसेल हड्डीको भित्री भाग (मासी)मा बन्ने एक प्रकारको सेल हो । स्टेमसेल हरेक अंगमा परिवर्तन हुनसक्ने रगतको कोसिका हो, यस हिसाबले रगतमा पनि केही मात्रामा स्टेमसेल पाइन्छ ।

यसबाहेक नवजात शिशुको नाभीबाट पनि स्टेमसेल निकाल्न सकिन्छ । मेसिनको सहायताले रगतबाट समेत स्टेमसेल छुट्याउन सकिन्छ । बोनम्यारोमा नै स्टेमसेल धेरै बन्ने भएकाले यसलाई बोनम्यारो प्रत्यारोपणको रूपमा चिनिएको थियो ।

बोनम्यारो प्रत्यारोपण भनेकै पुराना खराब सेलहरूलाई बिरामीको शरीरबाट हटाएर नयाँ स्टेमसेल प्रत्यारोपण गर्नु हो । जुन अवस्था हेरेर व्यक्तिको आफ्नै रगतबाट, परिवारका सदस्यबाट वा दाताबाट लिन सकिन्छ ।

डा. सापकोटाका अनुसार यसरी बोनम्यारो प्रत्यारोपण अघि एचएलए टाइपिङ गरिन्छ, यसमा दाता र ग्रहणकर्ताको रगतका १० वटा पारामिटर मिल्नु पर्दछ । १० मा १० नै नमिलेको खण्डमा कम्तीमा आठवटासम्म मिलेको अवस्थामा प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ ।

परिवारका सदस्यमा यो पारामिटर मिल्ने सम्भावना २५ प्रतिशत मात्रै हुन्छ । बाँकी दाताबाट पनि लिन सकिन्छ ।

प्रत्यारोपणअघि बोनम्यारो खाली गरी खराब कोसिका मार्ने औषधि चलाइन्छ । डा. सापकोटाका अनुसार यो रक्तदानजस्तै प्रक्रिया हो ।

“नयाँ कोसिकाले शरीरमा काम गर्न १४ देखि २८ दिन लाग्छ । यो अवधिमा शरीरमा रगत नहुँदा संक्रमण हुने सम्भावना धेरै हुन्छ । यो प्रक्रियामा बिरामीलाई औषधि चलाउनुपर्ने हुन्छ । तर अन्य अंग प्रत्यारोपणजस्तो यसमा जीवनभर औषधि खाइरहनु पर्दैन, बोनम्यारो  प्रत्यारोपणपछि ६ महिनादेखि एक वर्षसम्मको औषधिले दीर्घकालीन उपचार सकिन्छ,” उनले भने ।

तर, यो प्रक्रियामा संक्रमणको जोखिम भने धेरै हुन्छ, कतिपय अवस्थामा व्यक्तिको शरीरले नयाँ कोसिकाहरूलाई रिजेक्ट गर्ने पनि यस्तो अवस्थामा पनि औषधि धेरै चलाउनुपर्ने हुन्छ ।

कस्ता कस्ता बिरामीलाई गर्ने ?
रगतसम्बन्धी क्यान्सर र ननक्यान्सर दुवैखाले रोगका लागि बोनम्यारो प्रत्यारोपण दीर्घकालीन उपचार विधि हो ।

डा. सापकोटाका अनुसार रक्त क्यान्सर, लिम्फोमा, न्युरोब्लाष्टोमा लगायतका क्यान्सरको उपचारमा यो विधि प्रयोग हुन्छ । केमो दिएर बल्झिएको अवस्थामा, किमोले काम नगरेको अवस्थामा  पनि बोनम्यारो प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने हुन्छ ।

त्यस्तै हड्डीको मासीमा समस्या भएको, अप्लाष्टिक एनिमिया (रगतका कोसिकाहरू बन्न नसकेको अवस्था) खराब रगत बनेको अवस्था, थालासेमिया, सिकलसेल र केही वंशाणुगत रोगहरूमा बोनम्यारो प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने हुन्छ ।

नेपालमा स्रोत साधन र जनशक्ति हुँदाहुँदै पनि बोनम्यारो प्रत्यारोपणका लागि हालसम्म कानुन र कार्यविधि नबन्दा बालबालिकाले अकालमै ज्यान गुमाउने अवस्था आइरहेको डा. सापकोटाको अनुभव छ ।

सरकारले यसलाई प्राथमिकतामा राखेर छुट्टै कार्यविधि तयार गर्नुपर्ने उनको जोड छ । त्यस्तै, दाताको एचएलए टाइपिङ गरेर रेकर्ड राख्नुपर्ने र आवश्यक परेमा रक्तदानजस्तै गरी दान गर्ने प्रावधान ल्याउनुपर्ने उनको सुझाव छ । नेपालमा अहिले हामीले सरकारी नीति नहुँदा धेरै बालबालिका उपचारबाट वञ्चित भएको उनी बताउँछन् ।

“त्यतिमात्रै होइन भारत र अन्य मुलुक पुगेर महंगोमा उपचार गराउनुपर्ने बाध्यता छ । यदि नेपालमै बोनम्यारो प्रत्यारोपणको प्रावधान हुने हो भने भारतको तुलनामा एक तिहाइ कम खर्चमा उपचार सम्भव हुन्छ,” डा. सापकोटा भन्छन् ।