सधैँझैँ कीर्तिपुर पुगेँ । घडीघरनजिकै पार्किङ गरेँ । सिधै विभाग गएर हाजिर गर्न मन लागेन । मलाई अस्तित्व अंग्रेजी विभागअगाडि विद्यार्थीसँग थेसिसका बारेमा छलफल गरिरहेका छन् कि भन्ने लाग्यो । आफ्नो विभागतर्फ नलागी म देब्रेतर्फको अर्थशास्त्र केन्द्रीय विभागतिर लम्किएँ ।

देब्रे हाततिर रहेको अंग्रेजी विभाग सुनसान थियो । दायाँतर्फ घडीघरअगाडिको बगैँचामा केही विद्यार्थी लोकसेवाको तयारी गरिरहेका थिए । केही विद्यार्थी आफ्नै सुरमा गफिइरहेका थिए । म अगाडि बढ्दै गएँ । कतै वन्दना, मोहन र प्रकृति केही गम्भीर दार्शनिक छलफलमा छन् कि भन्ने सोचेँ । अर्थशास्त्र विभागअगाडि पुगेपछि मेरा पाइला रोकिए ।

आचार्य सर र अस्तित्व मोटरसाइकलमा चोभार जाने कि विज्ञान विभागको अगाडि चिया पसल भन्ने छलफल गरिरहेका छन् कि भन्ने लाग्यो । तर, कतै केही थिएन । मन खिन्न भयो ।

केही बेर उभिएँ । चारैतिर हेरेँ । न त मणि सर कतै थिए न त झा सर । न त विजय सर नै कतै देखिए । विश्वविद्यालय शान्त थियो । आफ्नै सुरमा केही विद्यार्थी यताउता गरिरहेका थिए । किन कोही भेटिँदैनन् त आज ! म छक्क परिरहेँ । मनमा बेचैनी बढिरह्यो ।

झल्याँस्स भए । आफ्नो सोच देखेर आफैँलाई हाँसो उठ्यो । फिस्स हाँसे । अनि, फटाफट समाजशास्त्र विभागतर्फ पाइला अगाडि बढाएँ । अब म निश्चिन्त भइसकेको थिएँ, यहाँ अस्तित्व, वन्दना वा अरू कोही भेटिँदैनन् ।

प्रह्लाद सर पुस्तक समीक्षा गराउन कसैलाई भनिरहेका छैनन् । न त मैनाली म्याडम कतै छिन् । वास्तवमा त्यो एउटा काल्पनिकी नै थियो । तर, एउटा पुस्तकका काल्पनिक पात्रले यस्तरी मथिंगल हल्लाइरहन्छ भन्ने मैले नजिकबाट अनुभूत गरेँ ।

विष्णु सापकोटाको ‘अडिएका पाइला’ पढिसक्दा मेरो दिमाग पनि अडिएरै बसिरहेका रहेछन् भन्ने मलाई फर्किंदै गर्दा अनुभव भयो । सरासर विभाग पुगेँ । मेसिनमा औँला राखेर हाजिर गरेँ ।

अफिसकोठा सुनसान थियो । अस्तित्व, वन्दना, मोहन कोही नभेटिने नै भएपछि मलाई पनि विश्वविद्यालयमा बस्न मन लागेन । फर्किएँ । विश्वविद्यालयको गेटसम्म पुग्दा पनि कोही न कोही त भेटिन्छन् कि भन्नेचाहिँ लागिरह्यो ।

०००

विष्णु सापकोटा गैरआख्यान लेखनीमा अत्यन्तै चिरपरिचित पब्लिक इन्टिलेक्च्युअल । म उनका लेख तथा अन्तर्वार्ताहरू सकेसम्म नछुटाई पढ्ने र सुन्ने गर्छु । उनको आख्यान प्रकाशित हँुदै छ भन्ने थाहा पाएपछि उक्त पुस्तक मेरो अध्ययन गर्ने लिस्टमा चढिसकेको थियो । त्यसैले पुस्तक सार्वजनिक समारोहमै पुगेको थिएँ ।

पुस्तक हस्ताक्षर गराउने लाइन निकै लामो थियो । समयले मलाई लामो लाइन छिचोल्दै हस्ताक्षर गराउन अनुमति दिएन । र, हस्ताक्षर नै नगराई घर फर्किएँ ।

आख्यानमा रुचि भए पनि पछिल्लो समय मेरो प्राथमिकता गैरआख्यानमै छ । विद्यावारिधिका कारण आख्यान नपढेको धेरै भइसकेको थियो । समय व्यवस्थापन मेरो सबैभन्दा ठूलो कमजोरी हो । त्यही समयाभावले आख्यान धेरै समयदेखि पढ्न पाएको थिइनँ । तर, केही दिनअगाडि ‘अडिएका पाइला’मा पुगेर मेरा नजर अडिए ।

यसै पनि कीर्तिपुर अनि विश्वविद्यालयको पेरीफेरीमा लेखिएको पुस्तक थियो । त्यसैले धेरै असाइन्मेन्ट र डेडलाइनलाई अलि पर धकेलेर मैले अडिएका पाइला पढ्न चाहेको थिएँ । तर, सकिनँ ।

केही दिनअगाडि जनकपुरमा प्रादेशिक सांसद तथा नागरिक समाज संस्थाका प्रतिनिधिहरूबीचमा लोकतन्त्र र नागरिक अधिकारका सम्बन्धमा प्रस्तुतीकरणका लागि बोलाइएको थिएँ । बिहान घरबाट निस्किने समयमा मैले ‘अडिएका पाइला’ च्यापेको थिएँ ।

र, बेलुका घर फर्किंदासम्म १५६ पेज सकाएको थिएँ । पुस्तकका पात्र, घटनाक्रम, दृष्टिकोण तथा लेखनले यसरी तान्यो कि राति ढिलासम्म बसेर पूरै पुस्तक सकाएँ । केही वर्षपछि एकै दिनमा ३३४ पेज अद्योपान्त पढिसिध्याएँ ।

‘अडिएका पाइला’ एउटा आख्यान हो । यद्यपि, यो पुस्तक तीनवटा कारणले मलाई उत्कृष्ट आख्यान लाग्यो । पहिलो, त्रिभुवन विश्वविद्यालय र यसभित्रका विविध आयाम बुझ्न र बुझाउन यो उपयोगी छ । विश्वविद्यालयका विद्यार्थीको मनोविज्ञान, अवस्था, बुझाइ, दृष्टिकोण हँुदै प्राध्यापकको अवस्था तथा दृष्टिकोणसम्मलाई पुस्तकले बडा मिहिन किसिमले उधिनेको छ ।

विश्वविद्यालयभित्रका दलीय राजनीति, विद्यार्थी–विद्यार्थी, प्राध्यापक–प्राध्यापक र विद्यार्थी–प्राध्यापकबीचको सम्बन्ध, यिनीहरूबीच हुने छलफल, एकाापसमा गरिने प्रेम अनि त्यहाँको सामाजिक अवयव सबै कुरालाई बडो कलात्मक दृष्टिकोणले मिहिन तर रोचक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।

नेपाली समाजमा वर्षौँदेखिको असमानता जुन आर्थिक मात्र होइन, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक क्षेत्रीय, लैंगिक विभिन्न स्वरूपमा रहेका छन्, त्यसका बारेमा फरकफरक पात्रको फरकफरक बुझाइ र दृष्टिकोण उधिनिएको छ ।

अनि, यस्ता असमानताको अन्त्य गर्दै समाजवाद (एक तहको समानताको एक अवस्था)मा पुर्याउँछु भन्दै भाषण गर्ने राजनीतिक दलहरूले विश्वविद्यालयमा गरिरहेको दलीयकरण अनि त्यही दलीयकरणको घोडा बनेर हिनहिनाइरहेकाहरूको वास्तविक र असली चरित्रलाई पाठकले सहजै बुझ्न र अनुभूति गर्न सक्छन् ।

वास्तवमा पुस्तकले विभिन्न पात्रको चरित्रमार्फत विश्वविद्यालयको हालतलाई बडो सूक्ष्म तर प्रस्ट रूपमा पुस्तकले उधिनेको छ । विश्वविद्यालयका विभाग कसरी राजनीतिक भर्तीकेन्द्र बनेका छन्, अनि यहाँका पाठ्यक्रम कसरी निर्माण गरिन्छन् भन्ने प्रस्ट पारिदिएको छ ।

विश्वविद्यालयका अनुसन्धान केन्द्रको हालत केही अनुच्छेदमा प्रस्ट पारिएका छन् । पुस्तकमा सटीक ढंगमा भनिएको छ, “अनुसन्धान केन्द्र पार्टीले राजदूत वा अन्य आकर्षक पदमा कोटामा पार्न नसकेका आफ्ना मान्छे, आफ्ना प्राध्यापकलाई सान्त्वना पुरस्कारस्वरूप लग्ने ठाउँ बनिरहेका छन् । समग्रमा विश्वविद्यालय पर्खने ठाउँ अनि पर्खाउने ठाउँ बनेको छ ।” यति नै शब्द काफी छन्, अवस्था प्रस्ट्याउन ।

विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूको सोच्ने सवाल, पढ्ने सामग्री, बोल्ने विषय, विश्लेषण गर्ने तरिका अनि शिक्षकसँग राख्ने सम्बन्धका आयामहरू कसरी बदलिरहेका छन् भन्ने कुरा पनि प्रस्ट छ ।

विद्यार्थीको तुलनामा प्राध्यापकहरू कति पछाडि छन् भन्ने कुरा शब्दमा नलेखिए पनि आशयमा प्रस्ट रूपमा बुझाइदिएको छ । विश्वविद्यालयका बहुसंख्यक प्राध्यापकहरूको अनुहार मैनाली म्याडम, प्रह्लाद सर अनि विजय सरमा देख्न सकिन्छ, आज पनि ।

दोस्रो, बौद्धिक पाठकलक्षित आख्यान । ‘अडिएका पाइला’ आख्यानका आमपाठकका लागि होइन भन्ने मलाई लाग्छ । आमपाठकले यस पुस्तकबाट अधिकतम मिठास लिन सक्दैनन् । कथाले पनि खासै तान्दैन । संवाद पनि नीरस लाग्न सक्छन् । कथा एकै ठाउँमा घुमिरहेको जस्तो लाग्न सक्छ ।

तर, बौद्धिक आख्यानमा रुचि हुने मूलतः विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूका लागि यो पुस्तक एक गहकिलो खुराक हो, रहिरहनेछ । आख्यानमार्फत एक बौद्धिक उडान भर्न चाहने पाठकका लागि यो पुस्तकले व्यापक आधार प्रदान गर्दछ ।

गैरसाहित्यका विद्यार्थीले साहित्यको विद्यार्थी नहुनुको पीडा पुस्तक पढिरहँदा ठाउँठाउँमा अनुभव गरिरहन्छन् । यद्यपि, अन्य विधाका विद्यार्थीले बुझ्नै नसक्ने तहमा भने होइन । बरु, यसले गैरआख्यानमा मात्र सीमित पाठकलाई आख्यानमा पनि रुचि बढाइदिन्छ ।

पुस्तकको महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको पाठकले पढिरहँदा पनि सेक्सपियरको ह्याम्लेटको मानसिक अन्तद्र्वन्द्वलाई अनुभूति गर्न सक्छन् । दर्शनशास्त्र, समालोचनाका सिद्धान्तहरूलाई एकतहको बुझाइ बनाउन सक्छन् । आधुनिकतावाद, अस्तित्ववाद हुँदै उत्तरआधुनिकतावादसम्मको इन्टेलेक्च्युअल हिस्ट्रीलाई कुनै अप्ठ्यारो र जटिलताविना बुझ्न सक्छन् ।

ग्याब्रिएल गार्सिया मार्खेजको वन हन्ड्रेड इअर्स अफ सोलिट्युट, भर्जिनिया उल्पका फेमिनिजमका सिद्धान्तहरू, सल्मान रुस्दीको ल्यांग्वेजेज अफ ट्रुथलगायत पुस्तक र त्यसमा उल्लिखित दार्शनिक सवाललाई सहज र सरल भाषामा बुझ्न सहज छ ।

लेखकले विभिन्न पात्रको संवाद र मनोवादबाट इतिहास, वर्तमान र भविष्यका सवाललाई बडो सचेततापूर्वक पस्केका छन् । पुस्तकमा बौद्धिक दार्शनिक कुरा बढी पनि छैनन्, कम पनि छैनन् । उनका पात्रले बडो सचेततापूर्वक यस्ता सवाललाई ओकलेका छन् । जस्तो, अनसूयाको मनोभावबाट लेखकले वर्तमानलाई हेर्ने ऐतिहासिक चेतलाई पुस्तकमा बडो सटीक ढंगले बुझाइदिएका छन् ।

उनी लेख्छन्, “वर्तमान भनेको नै आफैँले बाँच्दै आउने इतिहासको परिणाम मात्र होला । र, भविष्य भनेको पनि त्यही इतिहास र यो वर्तमानको अर्को परिणाम होला । एउटा परिणमको अर्को परिणाम, अनि अर्को परिणामको अर्को ।” (पेज – १५५)

एउटा विश्वविद्यालयको सचेत विद्यार्थी जो आफ्नो बौद्धिक उडान भर्न पखेटा चलाउन खोज्दै छ, उसका लागि निःसन्देह बौद्धिक खुराक हो, ‘अडिएका पाइला’ । त्यस्तो पाठकले आफ्ना सपनाका उडान भर्न र टाढाटाढाको क्षितिज हेर्न यो पुस्तकले पक्कै पनि मद्दत गर्नेछ ।

पुस्तकको तेस्रो र महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको सम्बन्ध, यसका आयाम र यसप्रतिको व्यक्तिको दृष्टिकोण हो । सम्बन्धका बारेमा बोल्नु नै जोखिमपूर्ण हुन्छ । अझ यसलाई परिभाषित गर्ने काम त्यत्ति सजिलो पक्कै पनि छैन ।

पुस्तकमा सम्बन्धलाई परिभाषित नगरे पनि लेखकले मिहिन रूपमा रोचक ढंगले व्याख्या भने गरिदिएका छन् । सम्बन्ध के हो ? सम्बन्ध कसरी सुरु हुन्छ ? कसरी अगाडि बढ्छ ? अघि बढिसकेको सम्बन्ध कसरी अडिन पुग्छ ? अप्रत्याशित होस् या प्रत्याशित सँगसँगै अगाडि बढाउन खोजेको सम्बन्ध कसरी अलगअलग बाटोतर्फ लाग्न पुग्छ ?

अनि, सम्बन्ध केमा टिकेको हुन्छ ? केले असर पार्छ सम्बन्धलाई ? दुवै दुवैप्रति वा एकार्कोप्रति उत्तिकै आकर्षण रहँदारहँदै पनि सम्बन्धहरू किन एकै नदीका दुई किनार बन्न पुग्छन् ?

पुस्तक पढ्दै जाँदा यस्ता धेरै प्रश्न पाठकको दिमागमा मथिंगल हल्लाउने गरी आइपुग्छन् । यसको बडो दार्शनिक जवाफ मणि सरको मनोवादबाट लेखकले दिन्छन् ।

उनी लेख्छन्, “सम्बन्ध भनेको हामीलाई लाग्ने (अनुभूति गर्ने) कुरा न हो, कसलाई को सबैभन्दा नजिक लाग्छ भन्ने त लाग्ने सम्बन्धित मानिसलाई मात्र थाहा हुन्छ । अनि, यो स्थिर रूपमा रहने कुरा पनि होइन ।” (पेज –२५४) ।

सम्बन्धलाई बुझाउने वन्दनामार्फत व्यक्त भनाइ अझ गजब छ । उनी भन्छिन्, “कुनै पनि सम्बन्ध असल होस् या खराब त्यो सम्पूर्ण जीवनभर रहिरहेको हुन्छ । व्यक्तिले त्यस्ता सम्बन्धलाई आफैँले लेख्दै, पुनर्लेखन गर्दै जान्छन् । सम्बन्धलाई हेरेर कहिले रिस उठ्ला, कहिले हाँसो । कहिले पश्चात्ताप होला त कहिले खुसी ।” (पेज – ३१३)

वास्तवमा सम्बन्ध भनेको सोचाइ वा भावना मात्र न हो । सबै ठिक छ भन्ने भावना मनमा तरंगित हुँदा र अब ठिक छैन भन्ने भावना तरंगित मात्र हुँदा सम्बन्धमा आकाश–जमिनको भिन्नता आइसकेको हुन्छ । पाठकले अडिएका पाइलाबाट यस यथार्थतालाई नजिकबाट अनुभूति गर्न सक्छन् ।

लेखकले जीवन र बाँच्ने प्रक्रियालाई बडो दार्शनिक ढंगबाट व्याख्या गरिदिएका छन् । उनले लेखेका छन्, “बाँच्नु भनेको नै निरन्तर भत्किने र बन्ने, उध्रिने र बुनिने प्रक्रिया न हो । जति नै गहिरा भने पनि सम्बन्ध भनेका भावनाका त्यान्द्रा न हुन् । ती त्यान्द्रा कताकता जेलिएका हुन्छन्, के केमा अडिएका हुन्छन्, तिनीहरूमा केके बगिरहेका हुन्छन् ? त्यहाँभित्र के–के सञ्चार भएका हुन्छन्, कसले नै आफूले नियन्त्रण गरेको हुन्छ र ? कुन भाव कहिले कसरी उत्पन्न हुन्छन्, कसरी हराउँछन्, कोसँग गएर ठोक्किन्छन्, ती कहाँ दुर्घटनामा पर्छन्, कहाँ ल्यान्ड गर्छन्, कसले पो सधैँ अनुमान गर्न सकेको हुन्छ र ?” (पेज – २८४) 

इतिहासको खास सन्दर्भमा प्रेम, सम्बन्ध, भावना तथा विश्वासको विकास भएको हो । यो सर्वकालीक हँुदै होइन । यदि, बोल्ने प्रेमिल शब्द हुँदैन थिए भने, यदि कलम र कापी अनि शब्दको विकास हुँदैनथ्यो भने, अनि आधुनिककालमा सामाजिक सञ्जाल, सूचना प्रविधिको विकास हुँदैनथ्यो भने वा औद्योगिक क्रान्ति हुँदैनथ्यो भने रोमान्टिक लभ यो अवस्थामा हुन्थ्यो होला र ? त्यो सम्भावना नै थिएन ।

त्यसैले प्रेम आफैँ हुने कुरा होइन । प्रेम त विभिन्न सामाजिक सम्बन्ध, परिवेश, संरचनाको जगमा निर्मित सामाजिक उत्पादन हो । यस्तो प्रेम वा सम्बन्ध कति सानो कुराले सुरुआत हुन्छ, अनि त्योभन्दा पनि कति सानो कुराले अन्त्य । यो कुरा बुझ्न ‘अडिएका पाइला’ले पाठकलाई गहिरो खुराक दिन्छ ।

सबै लेखकका शब्दमा मात्र खोजेर पाइँदैन । लेखकले पुस्तकभरि पढ्ने शब्द वा वाक्य भारी मात्र थोपरेका छैनन्, बरु सचेत र बौद्धिक पाठकलाई सोच्ने र आफ्नोअनुसार व्याख्या गर्न मिल्ने प्रशस्त ठाउँ छाडिदिएका छन् ।

पुस्तक सकिने बेलामा मेरो दिमागमा दुईवटा कुरा घुमिरहेका थिए– के त्यति सामान्य सवालले अनसूयाजस्तो एउटा बोल्ड पात्रले आफूले चाहेको सम्बन्धलाई त्यसरी फरक ढंगले परिभाषित गर्न सक्छिन् ? अनि, के अझै अस्तित्व विश्वविद्यालयमै होलान् या विश्वविद्यालयमा राजीनामा दिएर अन्त कतै पुगिसके ? अनि, कति अस्तित्वहरू विश्वविद्यालयको दलीयकरणको सिकार बन्दै कीर्तिपुरको ढोकाबाट बाहिर निस्किन तम्तयार भएर बसेका होलान् ?

dipesh.ghimire333@gmail.com