(साहित्यकार/नियात्राकार प्रतीक ढकाल पर्वतीय साहित्यका क्षेत्रमा चर्चित छन् । मुलुकको पूर्वदेखि पश्चिमसम्म अनेक हिमालहरूको भ्रमण गर्दै लेखिएका उनका नियात्राकृति थुप्रै छन् । ‘सगरमाथाको आधारशिविरबाट’, ‘हिमालपारि पुगेपछि’, ‘गण्डकीको मुहानतिर’, ‘परिक्रमा अन्नपूर्ण’, ‘सेती पनि काली पनि’ लगायत उनका कृतिले हाम्रो हिमाल चिन्न मद्दत गर्छ । केही समयअघि उनले ‘त्यो उज्यालो कर्णाली’ नियात्राकृति ल्याएका छन् । प्रस्तुत छ, उनै नियात्राकार ढकालसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश)

अचेल तपाईंको हिमाल नियात्रा लेखन त्यति देखिँदैन नि ! 
देखिन्छ । अब यो किताबकै रूपमा देखिन्छ । तत्काललाई फुटकर नियात्रा नदेखिएको मात्रै हो । मूल कुरो त हिमाल लेख्नलाई हिमालमै नगई हुँदैन । यहाँबाट हिमाल देखिन्छ मात्र । त्यो त टाढाबाट देखिने नक्कली स्वरूप हो भन्दा हुन्छ । हिमालको सक्कल रूप हेर्न त हिमाल नै पुग्नुपर्छ । र, हिमालको एउटा सेक्टरमा जान पनि कम्तीमा पनि १५ दिनको समय लिएर निस्किनुपर्छ । त्यसैले हिमाली नियात्रा अहिलेलाई नदेखिएको हो ।

फेरि, हिमाल टुक्राटुक्रा आउँदैन । एकचोटि हिमाल पुगेपछि हिमालको फेरो नै आउँछ । केही फुटकर लेख्ने सोच बनाएको छु । तथापि, हिमालदेखि हिमालसम्म नपुग्दा धेरै ‘ग्याप’ हुँदो रहेछ । २०७० सालमा ‘आनन्दभूमिको आँगन’को प्रकाशनपछि ‘त्यो उज्यालो कर्णाली’ प्रकाशनमा आउन २०७८ साल लाग्यो । तर, जतिखेर म फुर्सदमा थिएँ, त्यस बेला त ‘गण्डकीको मुहानतिर’, ‘परिक्रमा अन्नपूर्ण’, ‘आनन्दभूमिको आँगन’ पनि आयो । पछि फुर्सद पनि भएन । अहिले पनि फुर्सद छैन । तर, मेरो विषय नै हिमाली नियात्रा भएकोले पुस्तक त आउँछ नै ।

हिमालको विषय समातेर नियात्रा लेख्नुपर्छ भन्ने मनमा कहिले आयो ?
सन् १९८५ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले अन्तर्राष्ट्रिय युवा वर्ष मनाएको थियो । त्यसै क्रममा जापानमा केन्द्रीय संगठन रहेको रेयुकाई इन्टरनेसनलले युवा नेतृत्व विषयमा वक्तृत्वकला प्रतियोगिताको आयोजना गर्यो । नेपालमा पनि रेयुकाईको शाखा रहेकोले यहाँ पनि प्रतियोगिताको आयोजना गरियो । म जागिरको सिलसिलामा पाल्पामा थिएँ । मैले त्यही क्षेत्रबाट प्रतियोगितामा भाग लिएँ र प्रथम भएँ । प्रथम भएपछि देशभरिका प्रथम विजेताहरूलाई काठमाडौं बोलाइयो । म काठमाडौं आएँ । यहाँ पनि हामी सातजनाबीचमा प्रतियोगिता भयो । ती सातजनामध्ये नै थिए मेरा मित्रहरू केदार शर्मा र रमण घिमिरे । अरू नाम सम्झनामा छैन । संयोग, काठमाडौंमा पनि म पहिलो भएँ ।

रेयुकाई इन्टरनेसनलले प्रतियोगिता भएका सबै देशहरूबाट १५ जनाको ‘मेरिट लिस्ट’ बनायो, जसमा म परेँ । मलाई जापान बोलाइयो । त्यहाँ त गोला थुत्ने र जे विषय हातमा पर्छ, त्यसमा बोल्नुपर्ने रहेछ । विषयहरू पनि अचम्मका थिए, ‘पिस’, ‘ड्रिम नेभर इन्ड’, ‘एन आन्ट फुट प्रिन्ट’ । अब कमिलाको पैतालाका बारेमा के बोल्नु ! तर, मलाई संयोगले ‘हेल्दी युथ आर द वेल्थ अफ नेसन’ पर्यो । त्यस विषयमा कुल पाँच मिनेट बोल्नुपर्ने थियो । पाँच मिनेटपछि माइक आफैँ अफ हुन्थ्यो ।

मूल्यांकन प्रणाली पनि फरक हुँदो रहेछ त्यस्तोमा । त्यहाँको मासलाई —जो टेलिभिजनमा पनि हेरिरहेका थिए, प्रतियोगिताका वक्ताले कत्तिको प्रभाव पार्यो भन्ने पनि हेरिएको रहेछ । त्यहाँ मलाई ‘दी मस्ट इन्फ्लुएन्सिभ स्पीच’ भनेर स्वर्णपदक दिइयो । अरूलाई पनि स्वर्णपदक नै दिइएको थियो, तर कसैलाई आर्टफुल स्पीच, थटफुल स्पीच भनेर प्रमाणपत्र दिइयो ।

त्यो १५ दिन जापानीहरूले मलाई लुम्बिनी र सगरमाथासहित अन्य हिमालका बारेमा धेरै कुरा सोधे । सन्जोग हेर्नुस्, मैले लुम्बिनीको विषयमा पढेको थिएँ, तर त्यहाँ पुगेको थिइनँ । म झापाको मान्छे, हिमालतिर जाने कुरै भएन । आफूले देखेको डाँडामा जमेको हिउँ मात्रै हो । त्यसैले लुम्बिनीको विषयमा आफूले जानेको बताए पनि हिमाल मेरो घरभन्दा धेरै टाढा छ भन्ने कुरा नढाँटी भनेँ ।

यसरी जापानमा हिमाल र लुम्बिनीका प्रश्नहरूबाट घेरिएँ । पछि मैले जानेजति जवाफ दिएँ । तर, मलाई लाग्यो– विदेश आउने नेपालीहरूले लुम्बिनी र हिमालबारे राम्रो जानकारी राख्नुपर्छ । त्यसैले नेपाल फर्किनासाथ लुम्बिनी गएँ । र, केही वर्षपछि सगरमाथाको आधारशिविर उक्लिएँ ।

कस्तो लाग्यो हिमाललाई नजिकबाट नियाल्दा ?
‘नदेखे कोहो कोहो देखेपछि माया मोह’ भन्छन् नि, हो त्यस्तै लाग्यो हिमाल मलाई । हिमाल देखिसकेपछि, नजिक पुगिसकेपछि अचम्मको लाग्ने । हिजोको रूप आज नदेखिने । सगरमाथाको आधारशिविर नै म पाँचचोटि पुगिसकेको छु । पहिलोचोटि पुग्दा एउटा स्वरूपको हिमाली हिउँ देखिन्थ्यो भने अर्कोचोटि पुग्दा अर्कै लाग्थ्यो । उडिरहेको सेतो बादलमा अनेक आकृति देखिएजस्तो ।

पछि संयोगले म पर्यटन मन्त्रालयको पर्वतारोहण हेर्ने ठाउँमै परेँ । त्यस बेला हिमालसँग जोडिएका केही कामहरू गरेको थिएँ ।

पहिलोपटक जानुभएको हिमाल कुन हो ?
जहाँसुकै प्रश्न उठ्ने भनेको सगरमाथा अथवा हिमालको नै हो । त्यसैले म पनि सगरमाथाको आधारशिविर गएँ । हुन त मैले अपर डोल्पा जाँदा पनि त्यस भेगका हिमालहरूसँग साक्षात्कार गरे । पछि सगरमाथा क्षेत्रमा गएँ । हामीले सानोमा पढ्दा देशको उत्तरी सिमानामा हिमालहरू छन् भनेर भूगोलमा पढेका हौँ नि ! तर, डोल्पा, मनाङ, मुस्ताङ जाँदा त हिमाल हेर्नलाई दक्षिणतिर पो फर्किनुपर्ने रहेछ ! हाम्रो भूगोल नै गलत रहेछ भन्ने त मुस्ताङ, डोल्पा जाँदा नै थाहा हुन्छ । तर जे होस्, यसरी नै हिमाल हेर्दै गइयो । हिमालले पनि तान्दै लग्यो ।

हिमालतिरको यात्राबारे बताउनुस् न !
जापानबाट फर्किएको केही समयपछि मैले जेटीको जागिर छोडेँ र राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकमा जागिर खाएँ । बैंकमा चार वर्ष काम गर्दा पूरै आन्तरिक लेखापरीक्षण विभागमा रहेँ । त्यहाँ रहँदा मलाई फाइदा नै भयो । हिँडेर जानुपर्ने पहाडी शाखाहरूमा म जान्थेँ ।

तर, हिमाली क्षेत्रकोे पहिलो यात्रा म निजामती सेवामा प्रवेश गरेपछि नै हो । त्यहाँ पुगेपछि परिस्थिति मिल्दै आयो र म हिमाली क्षेत्रमा पुग्दै गएँ । मेरो पहिलो पोस्टिङ नै बझाङ भएकोले अपि, साइपाल, खप्तड क्षेत्रमा पुग्ने मौका मिल्यो ।

हुलाकको धनादेश विभागमा हुँदा पनि मैले केही पहाडी क्षेत्रहरूको भ्रमण गरेँ । यसरी २०५४ सालदेखि मेरो हिमाल यात्रा सुरु भएको हो । यस कार्यमा सरकारी सेवाले मलाई मद्दत गरेको हो । किनभने, धेरै ठाउँ हाकिमहरू नजाने, अनि त्यस्तो ठाउँमा म जान्थेँ । जस्तो, भोजपुरको दिल्पामा को जान्छ र ? कोही नजाने । त्यहाँ पनि म गएँ ।

खासमा सरकारी कामले मलाई जहाँजहाँ पुर्यायो, म त्यहीँत्यहीँ गएँ । तर, मेरो काम १० दिनमा सकिएको छ, अपितु त्यहाँ अर्को १० दिन बसेर मैले लेखनका लागि केही पाउँछु भन्ने लाग्यो भने मैले अरू १० दिन बिदा लिन्थेँ र हिमालहरूको नजिक पुग्थेँ ।

यता, केही छद्मभेषीहरू मलाई सरकारी सुविधा प्रयोग गरेर प्रतीक ढकाल हिमालमा गएको भन्थे । हिमाल चढ्ने समूहसँग नेपाल सरकारले सरकारी सम्पर्क अधिकृत पठाउन थालेको सन् १९२१ देखि नै हो । सन् १९५३ मा सगरमाथाको टाकुरोमा मानिस पुग्यो । यति लामो अवधिमा कति हजार सम्पर्क अधिकृत सगरमाथाको आधारशिविरसम्म पुगे होलान्, सरकारी पैसो खाएर ! तर, नेपाल सरकारले सन् २००७ मा पठाएको सम्पर्क अधिकृतले ‘सगरमाथाको आधारशिविरबाट’ भन्ने किताब लेख्यो । यसरी हेर्दा सम्पर्क अधिकृत पठाउन थालेको ८६ वर्षपछि मात्रै एउटा अधिकृतले आफूलाई खटाएको ठाउँका बारेमा लेख्यो । अब मैले घात गरेँ कि उनीहरूले गरे ? मैले लेखेको त्यो किताबमा करिब ५०० वटा त हिमालको नाम भेट्नुहुन्छ पाठकले ।

हिमालको चिसो लेख्न कसरी तात्नुभयो ?
मैले हिमाल बुझेको त आम नेपालीले बुझेसरि मात्रै त थियोे । डाँडाकाँडामा जमेको हिउँ नै हाम्रा लागि हिमाल थियो । तर, हिमालमा गइसकेपछि म आश्चर्यचकित भएँ । मैले अचम्म देखेँ । त्यहाँ पुगिसकेपछि मात्रै मैले हिमाल चिनेँ । देखेँ । चट्टानमा जमेको हिउँ आफैँमा चट्टान भएर अडेको छ । घामलाग्दा हिउँ केही मिटर तल पुग्छ । हिउँ जम्दा केही मिटर माथि पनि पुग्छ । हेर्नुस्, सगरमाथाको आधारशिविर नै पाँच हजार ३६४ मिटर छ । त्यहाँ पुग्नु भनेको पनि सगरमाथाको बाटोमा हिँड्नु हो । आधारशिविरबाट त जम्मा तीन किलोमिटर मात्रै त बाँकी हो, सगरमाथाको टुप्पो ।

हिमाल त अचम्मको हुन्छ । कतैकतै पट्ट फुटेको देखिन्छ । त्यहाँबाट तल हेर्यो, नीलो हिउँ देखिन्छ, जुन कुरा सोचिएको पनि हुँदैन । हामी उभिएको मुनि पूरै हिउँ नै हिउँ हुन्छ । कतैकतै विशाल झरना नै जमेको देखिन्छ । हिमनदी, हिउँको ढिस्को, हिँड्नु त्यत्तिकै कठिन, केके हो केके !

यी यस्ता कुराहरू देखिसकेपछि यस विषयमा लेख्नुपर्छ भन्ने लागेर मैले हिमाल र त्यस क्षेत्रलाई नियात्रामा प्रस्तुत गर्न थालेँ र पुस्तकका रूपमा ल्याउने काम गरेँ । किनभने, हिमाल भनेको सहरमा हिउँमा खेलेजस्तो खेल्ने ठाउँ होइन । त्यहाँ त बर्माले प्वाल पारेर छेडेर, नटबोल्टु कसेर, डोरी झुन्ड्याएर चढ्ने हो । त्यहाँ त हिउँ नै हिउँको चट्टान हुन्छ । यस्ता अद्भूत चिज देखेपछि मलाई लाग्यो– यसलाई लेख्नुपर्छ र सबैका सामु पुर्याउनुपर्छ । त्यहाँसम्म नपुग्नेलाई साहित्यमार्फत हिमाल चिनाउनुपर्छ । जो जान चाहन्छन्, तिनलाई केही मद्दत पनि हुन्छ ।

हिमालका बारेमा धेरै ठाउँमा बोल्नुभएको छ, हाम्रो हिमाललाई विश्वले कसरी हेरिरहेको छ ?
नेपालको हिमाल र सगरमाथाबारे विदेशीहरू पनि सचेत छन् । एकपटकको प्रसंग सुनाउँछु । एउटा फ्रेन्च युरोकप्टर कम्पनीको हेलिकोप्टरलाई सगरमाथामाथि हुभरिङ गर्ने (केही समय हेलिकोप्टर टक्क अडिने) अनुमति दिइएको रहेछ । यो युरोकप्टरको हेलिकोप्टर यति बलियो छ भनेर प्रचार गर्नै त्यसो गर्न लागिएको रहेछ । त्यो थाहा पाएर एसियाली पर्वतारोहण संघले सिंगापुरमा बैठक बसेर नेपालविरुद्ध खेद प्रस्ताव नै पारित गरेको रहेछ । खेद प्रस्तावमा ‘सगरमाथा धरतीको सान हो, यो कुनै व्यावसायिक प्रयोजनका लागि प्रयोग हुनु हुँदैन, यो मानवीय साहस, सौर्य, धैर्य र कीर्तिमानका लागि कायम हुने सम्पदा व्यावसायिक प्रयोजन गर्ने नेपाल सरकारलाई धिक्कार छ’ भनेर लेखिएको थियो । यसैबाट थाहा हुन्छ, सगरमाथाको सान, मान र त्यसप्रतिको दृष्टिकोण । सगरमाथा वा हिमाल बुझिसाध्य छैन । बुझ्नै सकिँदैन ।

रहस्यले भरिएको भन्न मिल्छ हिमाललाई ?
रहस्यमयता, रौद्ररम्यता, अगम्यता, अविचलता, शीतलता, जटिलता, सुन्दता यी सबैलाई एउटै डालोमा थुपारी दिने हो भने त्यो हिमाल हो । मैले नै लेखेको छु, ‘हिमाल भनेको छुरी बोकेकी सुन्दरी हुन् ।’ हेर्दा सुन्दर छन्, तर जानेन भने ज्यानै जान सक्छ ।

सगरमाथा हेर्न भनेर मानिस कालापत्थर जान्छन् । कालापत्थरबाट देखिने सगरमाथा भनेको पासपोर्ट साइजको सगरमाथा हो । अलि हिम्मतिलो मानिस छ भने त्यो चोलापास जान्छ । त्यहाँबाट देखिने सगरमाथा भनेको कम्मरसम्मको सगरमाथा हो । गोक्यो हुँदै पाँचपोखरी जाँदा भेटिने गोर्जबाट देखिने सगरमाथा टप टु बटम देखिन्छ । हुन त त्यहाँबाट देखिने सगरमाथा भनेको उत्तरी मोहोडा हो । तर, सिंगो सगरमाथा हेर्ने ठाउँ त्यही नै हो । यसबारे मलाई पनि एक ब्रिटिस आरोहीले बताएपछि म पुगेको हुँ । यो प्रसंग मैले ‘सगरमाथाको आधारशिविरबाट’ मा लेखेको छु । अचेल त्यो पनि ट्रेकिङ रुट भएको छ ।

हिमालको जति प्रचार हुनुपर्ने त्यति नभएको हो ?
नेपालीलाई विदेशमा चिन्ने भनेको चार कुराले मात्रै हो । एउटा हो, हिमाल । अरू हुन्, बुद्ध, गोर्खा सैनिक र शेर्पा । म जर्मनी जाँदा मैले नेपाली भनेर चिनाउँदा तिनले तिमी शेर्पा हौ ? भनेर सोधेका थिए । मैले पनि हो भनेँ । किनभने, शेर्पा हाम्रो पहिचान हो । मैले त्यहाँ म बाहुन हुँ भनेर के नै हुन्छ र ! उसले मलाई सोध्न त फेरि हिमाल र बुद्धकै कुरा सोध्छ । हिमालबारे जानकारी छँदै छ भने शेर्पा हुँ भन्दा के नै फरक पर्छ र ?

मेरो घर गल्लीमा छ, खासै राम्रो छैन भनेर तपाईंले भन्नुभयो भने तपाईंको घरनजिकै भए पनि म तपाईंकहाँ आउँदिनँ । तर, तपाईंले घर सामान्य भए पनि आफ्नो घर नमुनाको घर भएको छ भने म घर हेर्न पुग्छु । हेर्छु । घुम्छु । तपाईंको कुराले मलाई जाऊँजाऊँ लाग्न सक्छ नि !

नेपालको सम्बन्धमा पनि त्यही हो । नेपाल सुन्दर छ, नेपाल राम्रो छ, हिमालैहिमालले भरिएको छ भनेर आज कसले भनिरहेको छ ? यस्तो भन्न पठाएका मानिस त राजदूत होइनन् र ? तर, तिनले यस्ता कुरा गरेका होलान् ? विश्वका विभिन्न मुलुकमा गएका नेपालका राजदूतहरूले पाँचवटा बुद्धको नाम भन्न सक्छन् ? ती राजदूतले २० वटा हिमालको नाम भन्न सक्छन् ? ‘म कञ्चनजंघा चढौँ कि धवलागिरि चढौँ, तिमी कुन प्रिफर गर्छौ ?’ भनेर कुनै विदेशीले सोध्दा ती राजदूतले के जवाफ दिन्छन् ? ‘म काठमाडौं पाँच दिन मात्रै बस्छु, त्यो पाँच दिनमा तिम्रो दुई/चारवटा राम्रो हिमाल हेर्न चाहन्छु, कहाँ जान सिफारिस गर्छौ ?’ भनेर सोध्दा राजदूतले के जवाफ दिन्छन होलान् ?

खासमा के हो भने लोकसेवा आयोगबाहेक अरू जेजति आयोग, संस्थान वा कार्यालयहरू छन्, त्यसमा जोसुकै पठाइदिए हुन्छ । आफ्नै नातागोतालाई पठाए पनि हुन्छ । झोले, हुक्के, बैठके जसलाई पठाए भयो ।

तर, राजदूत भनेको जोसुकै हुनु हुँदैन । त्यो एउटा राजदूतको अनुहारमा सिंगो नेपाल देखिनुपर्छ । जुन देशमा राजदूत हुन्छ, त्यहाँ नेपाल भनेर चिनिने ऊ मात्रै हो । तर, अहिलेका राजदूतलाई न हिमालको नाम थाहा छ न बुद्धको नाम थाहा छ । न नेपालमा १२५ वटा भाषा बोलिन्छ भन्ने थाहा छ । त्यस्ता व्यक्तिहरूबाट नेपाल र नेपाली सम्पदाका बारेमा कहाँ मार्केटिङ हुनसक्छ र ! यस्तो परिस्थितिमा विदेशबाट पर्यटकहरू नेपाल आउन सक्छन् भन्ने सोच्न सकिन्न । चाहने हो भने नेपाली राजदूतले नेपालका बारेमा जानकारी गराएर २०औँ लाख पर्यटक नेपाल पठाउन सक्छन् । त्यसैले राजदूत पठाउँदा ठट्टा गरिनु हुँदैन ।

तपाईंको पनि एउटा बेग्लै अभियान छ नि !
मेरो अभियान के हो भने, अहिले ४० लाखजति नेपाली वैदेशिक रोजगारीमा विदेश गएका छन् । तिनलाई पर्यटन प्रवर्द्धनको माध्यम बनाउनुपर्छ ।

रोजगारीका लागि विदेश जाने प्रत्येक नेपालीका साथमा 

पर्यटन प्रवर्द्धन गर्ने एउटा किताब हातमा !

यो नारा पो मैले लेखेँ । तर, कार्यान्वयन गर्ने त श्रम मन्त्रालय, पर्यटन मन्त्रालय, पर्यटन बोर्डले हो । यसरी विदेश जाने लाखौँ नेपालीको हातहातमा हिमालसम्बन्धी पुस्तक वा पर्यटन बोर्डले निकालेको पुस्तक अथवा बाहिरबाट प्रकाशित हाम्रा किताबहरू नै पनि लिएर जाऊ भनेदेखि त्यसले नेपालको प्रचारप्रसारमा राम्रो योगदान पुर्याउँछ ।

तर, हाम्रा नीति निर्माताले यसलाई बुझेकै छैनन् । रोजगारीका लागि विदेश जाने नेपालीले जसरी पनि, जुन भाषा बोलेर पनि काम गरिरहेका हुन्छन् भने तिनले नेपालको हिमाल र बुद्धका बारेमा आफ्ना सुपरभाइजर, म्यानेजर, हामिकलाई त बुझाउन सक्छन् नै । त्यस्तो अवस्थामा मलेसिया, कतार, कोरियालगायत देशहरूबाट पनि त हिमाल हेर्न मानिस आउने वातावरण बन्न सक्छ ।

मानौँ, खाडी मुलुकको एउटा शेख जसले एकझर पानी परेको देखेको छैन, उसले नेपाल आएर हिमालमा २५ मिटरको छहरो जमेको देख्छ भने उसले अर्कोपटक अझै धेरै आफन्त लिएर आउन सक्छ । त्यसैले नेपालको सौन्दर्यको मार्केटिङ धेरैले धेरै ठाउँबाट गर्न सक्छन् ।

हामीकहाँ अनगिन्ती हिमालहरू छन् । तर, हामीले आफ्नै सम्पत्ति चिनेका छैनौँ । युवाहरूमा पनि त्यो मोह देखिँदैन । युवालाई संसारका फुटबल खेलाडी, क्रिकेट खेलाडीहरूको नाम थाहा छ, तर नेपालका आठ हजार मिटर अग्ला हिमालहरूको नाम केके हो भन्ने थाहा छैन । १० वटा हिमालको नाम पनि भन्न सक्दैनन् । युवाहरू मात्रै होइनन्, सिंहदरबारभित्र बस्नेहरूलाई पनि १० वटा हिमालको नाम थाहा छैन । योभन्दा विडम्बनापूर्ण कुरा अरू के हुनसक्छ ?

त्यसैले हिमाल र बुद्धका बारेमा जानकारी राखेर देश–विदेशमा पुगेका नेपालीले नै पनि मुलुक चिनाउने हो भने देशमा १० लाख मात्रै होइन, २५औँ लाख पर्यटक भित्रिन सक्छन् ।