मेरो गाउँको पहुँच अब विश्वव्यापी बनेको छ । र, अमेरिका हुँदै अस्ट्रेलियादेखि खाडी देशहरूसम्म विस्तार भएको छ । तर, अफसोस मेरा गाउँका रैथाने मान्छेहरू अब गाउँमा रहेनन् र छैनन् ।

गाउँलेहरू त रहेनन् नै, विस्तारै थातवासको रीतिथिति पनि खल्बलिँदै गएको छ । अधिकतर परम्पराहरू नासिएका छन् भने खोरियाहरूमा बाँझो पल्टेको छ । र, वनमारा झाडी मौलाएको छ ।

वैधानिक नाउँभन्दा बढी थातथलोको भूगोल र घरबाटोको बनोटले गाउँलेहरूमा जानपहिचान हुन्थ्यो, जस्तै– सिरानघरे, ठुलाघरे, माझघरे, नयाँघरे, आधाबाटे, गैह्राघरे, खोल्साघरे आदि ।

तर, अहिले गाउँका ती घरहरूको पहिचान गुमनाम भइसकेको छ ।

डाँडाको टुप्पासिरानदेखि पुछारसम्मका जो बचेका घरहरू झन्झन् पातलिँदै छन् । उकालीओराली गर्ने पुराना बाटोदोबाटो जंगलले झ्याप्पै छोपेको छ । बाटोभरि अग्ला रुख र झाडी मौलाएका छन् । बाजेबराजुले भारी खेपेका बिसौनीहरू मासिएका छन् ।

उता, बेँसीफाँटमा भने ठूलो सहर पसेको छ । डाँडाको टुप्पामा रहेका गाउँहरू आफैँआफैँ अस्तित्वविहीन बन्दै गएका छन् । अर्थात्, ठूलठूला आईएनजीओ र सरकारी भाषाको तीव्र सहरीकरणले मेरो गाउँलाई पनि गाँजेको छ ।

बराबोट र काभ्राबोटको पँधेराको मूल सुकिइसकेको छ । ढुंगाका छपनीहरू यत्रतत्र छरिएका छन्, कति भेलमा पुरिएका रहेछन् । खोलाखोल्सीहरूमा पानी बग्न छोडेको छ । हिलेखोला र ऐँसेलुखोलाको डोब मात्र बाँकी छ ।

रैथाने मान्छे मात्र होइन, जीवजन्तुदेखि खाने सामल हुँदै फलफूलदेखि सागपात समेत ‘रैथाने’हरू हराएका छन् । अर्थात्, जलवायू परिवर्तनको नयाँ भाषिक कथनमा मेरो गाउँ वर्षौँदेखि साक्षी छ । र, समस्याहरू सजिलरी पचाउन थालिसकेको छ ।

चाँपेश्वरको छहारीमा भारी बिसाउने र पसिना पुछ्ने कोही भेटिँदैनन् । सुन्दरेडाँडामा सालको पात टिप्नेहरू अचेल असाध्यै कम हुन्छन् । ठूलोपाखा र जल्कोनीतिर आरो ओसार्नेहरू पनि रित्तिएका छन् ।

गाउँको झिरिप्पै बस्ती सिंगै बेँसीतिर सरिइसकेको छ । बेँसीबाट पनि कथित पढेलेखेका गाउँलेहरू ठूलठूला सहर खोज्दै काठमाडौं पुगिसकेका छन् । टाठाबाठाहरू परदेशतिरै हानिएका छन् । उल्कै पैसा हुनेहरू अमेरिका, अस्ट्रेलिया अनि युरोप र खर्च गर्न नसक्नेहरूले खाडीसम्म आउजाउ गरिरहन्छन् ।

ठूलै देश पुगेकाहरू आफ्नै बुढेसकाल र सन्तानको भविष्य भन्दै पीआरको फोटो फेसबुकमा पोस्ट गर्ने लहडमा देखिन्छन् । अर्थात्, उनीहरूको कथित तर्क छ– देशमा बस्नेहरू र तीनका सन्तानहरूको भविष्य अन्धकारमय छ ।

जो बचेका किशोरकिशोरी पनि पासपोर्ट र भिसाको तयारी गरिरहेका छन् । कुन दिन त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय एयरपोर्टको बाहिरबाट ‘बाई बाई नेपाल...’ लेखेर सेल्फीफोटो पोस्ट आउने हो, ठेगान छैन ।

उता, मेरो गाउँबाट अब झरेली उठ्दैन । पैसाविना कुलो सोर्ने, मन्दिर स्याहार्ने र जंगल जोगाउने काम फत्ते हुँदैन । अर्मपर्म र ऐँचोपैँचोको रीति टुंगिएको छ ।

अड्कोपड्को टार्न गाउँले जुट्दैनन् । जो भएकाहरू पनि भाउ खोज्नेहरू छन्, समय मिलेमा अरूको खेदो खन्नैमा व्यस्त हुन्छन् । झरेली उर्दीमा हात बाँधेरै उभिने मात्र पाइन्छन् ।

अनि, तिनैमध्येका केही बुज्रुकहरू ‘पार्टीसिपेटरी डिभलपमेन्ट मोडल’ विषयमा एनजीओले दिएको तालिममा बेलाबखत दौडिन्छन् ।

वर्षौँअगाडिदेखि गाउँको सग्लो भूगोलभरि डोजरहरू चलिसकेको थियो । अहिले डल्लीखर्क र बुंगेचरीतिर गाईवस्तु चरिरहेको भेटिँदैनन्, पल्सर बाइकहरू हुइँकिएको देख्न पाइन्छ ।

पहिलेको सुगन्ध रातमाटेको माटोमा छैन । न त त्यो माटोको उपयोगिता कसैलाई थाहा छ । रातो माटोले दैलो पोत्ने जाँगर अहिलेका तन्नेरीमा देखिँदैन । माटोले पोतेका घरहरू नै तस्बिरमा सीमित छन् ।

गाउँलेहरू बिहान र साँझ पहिलेपहिले गाउँबेँसी गरिरहन्थे । बिहान सबेरै बेँसीमा गाईवस्तु स्याहार गर्न जाने, दिउँसोमा मेलापर्व र साँझ गाउँतिर उकालो लाग्ने नैमित्तिक कर्म थियो । सबेरै घरको अर्को जहान घाँसदाउरा गर्न पाखातिर लाग्थे । तर, अहिले घाँसदाउरा गर्ने वनपाखा धेरै फाँडिइसकेको छ ।

वनपाखा मात्र फाँडिएका छैनन्, खुला चौरहरू सबै निमिट्यान्न भइसकेका छन् । चरनहरूमा काँडेबार लगाइएको छ । ओल्लो छेउ यताको सँधियार र पल्लो कुना उताको सँधियार मिलेर पर्ती जग्गाहरू बाँडफाँट गरिसकेका छन् । सोझासाझाले कुरो उप्काउँदैनन् । टाठाबाठा तैँ चुप मै चुप रहन्छन् ।

कताकति भएका वरपिपलहरू पनि मठारिएका भेटिन्छन् । त्यहाँ चौतारीहरू चिन्ने उर्दी अब कसैले गर्दैन । ढुंगा ओसार्न कोही अगाडि सर्दैनन् । अहिलेको नयाँ पालिकाले जनसहभागिताको लागत अनुमान गर्दै वार्षिक बजेट बनाउँछ रे र सहभागिता परिपूर्ति भएको प्रतिवेदन पनि बनाउछ रे !

तर, खै मेरो गाउँबाट कसले झरेली तिर्यो, त्यो मैले देख्न पाइनँ । पालिकाले चँै देखेछ !

भञ्ज्याङको पाटी पनि भत्केको रहेछ । र, सँगैको हिटीधारा लथालिंगा छ । पाटी एवं हिटी स्याहार्ने र संरक्षण गर्ने फुर्सद बचेखुचेका गाउँलेलाई छैन ।

गाउँको पहिचान दिने रैथाने घर गाउँमै भेटिँदैन । खरले छाएको घरको धुरी त दन्त्यकथाान मात्र सीमित भइसकेको जस्तो लाग्दछ । जो भएका झिँगटी र टायलका छाना र माटोले पोतेका घरहरू सीमित मात्रामा छन् । तर, त्यो पनि प्रयोजनविना खाली रहेका र भत्कन वा भत्काउन बाँकी रहेका । पक्की ढलान घरमा बस्ने रहरले गाउँको अस्तित्वमा ‘गाउँ’ छैन ।

आज गाउँतिर ठूलो र विषम मौनता छाएको छ । तर, अब त्यो मौनतामा पनि स्वच्छ हावा छैन । त्यसको प्रतिस्थापन धुलो र धुवाँले गरिदिएको छ ।

हुन त अहिले बेँसीफाँटको दाप्चेखोला पनि टुकुचा–उन्मुख भइसकेको छ । त्यसको पनि खड्कौले–दह र घुमौनी–दहको नामोनिसान मेटिएको छ । खोलाको पानी कञ्चन छैन र घनत्व पनि छैन । किञ्चित् मलमूत्र घुलित पानी वयोवृद्धले लट्ठीको सहारामा पाइला चालेझँै सकी नसकी बग्न थालेको छ ।

उता, मैले पढेको सातदोबाटे स्कुलको पुरातन अवशेषको नामोनिसान छैन । माध्यमिक तहसम्मको उक्त स्कुल भएको ठाउँको नाम सातदोबाटो थियो । तसर्थ, औपचारिक नामभन्दा बढी ‘सातदोबाटे स्कुल’ जनजिब्रोले बोल्दथ्यो ।

त्यो स्कुलको भूगोल, अस्तित्व र संरचनामा समेत व्यापक परिवर्तन भएको छ । आधुनिक कंक्रिटका भवनहरू बनेका छन् । तर, खुला विद्यालयको ठूलो भू–खण्ड पर्खालभित्रको सानो घेरामा जक्डिन पुगेको छ ।

वैशाख वा जेठ मासमा महांकाल र कालिकाको पूजा हुन्थ्यो । र, ‘हरहर महादेउ पानी देउदेउ भन्दै’ गाउँभरि पानी खेल्दै छ्याप्दै डुल्ने चलन थियो ।

यसपालि गाउँमा त्यो पूजा चलाउने कोरम पुगेन छ । परन्तु, जसोतसो पूजा सम्पन्न भएछ । तर, अन्यत्रको जस्तो पानी पार्न भ्यागुताको बिहे गरिदिने चलनचैँ त्यहाँ चलेको मलाई थाहा भएन ।

पूजा गरेको दिन साँझसम्म एकपटक मेघगर्जन र पानी पर्ने अभेद्य विश्वास गाउँलेमा हुन्थ्यो ।

यो वर्षको ठ्याक्कै त्यै दिन साँझपख म गाउँमा पुगेको थिएँ । अमर अखण्ड संकीर्तन मन्दिरमा खोल्साघरे माधव दाइलाई भेटेँ । हतपत जिज्ञासा पनि राखेँ, ‘खै आज पानी पर्छ भनेको होइन, पर्दैन त ?’

पानी पर्ने छाँटकाँट पनि थिएन । साँझ अबेरसम्म घामको धूप नै तेज थियो । माधव दाइ गाउँमा गिन्तीले जेठाबाठामै पर्छन्, नाताले मेरा दाइ पर्ने हुन् ।

प्रतिउत्तर गहिरो र दार्शनिक खालको पाएँ, “पहिलेको जस्तो गाउँको सत् कहाँ बाँकी छ र, अब त सबै सिद्धियो बाबै ! अब सत् केहीमा छैन ।”

यो काठमाडांैबाट निकटको जिल्ला काभ्रेको काफ्लेथोक – हालको नमोबुद्ध नगरपालिका क्षेत्रको जीवन्त दृष्टान्त हो । करिब ३० वर्षअगाडिको त्यो गुलजार गाउँको रूप, राप र ताप समयले फेरिदिएको छ ।

विशेषतः गाउँमा बाहुन र क्षेत्रीहरूको समुदाय अलि ठूलो थियो । अरूहरूको पनि मात्रा उल्लेख्य थियो । त्यहाँ काफ्लेहरूका बाक्ला घरहरू थिए ।

सम्भवतः यो मेरो गाउँको मात्र होइन, आजको नेपालका अधिकतर पहाडी भूगोलको प्रतिनिधिमूलक व्यथा र कथा हो ।