काठमाडौं । नेपालको लोकतान्त्रिक संघर्षका अगुवा बीपी कोइरालाको पार्थिव अवसान भएको ४० वर्ष पुगेको छ । नेपालमा स्वतन्त्रताको अवाज उठाएबापत मृत्युदण्ड दिइरहेको समयमा ३२ वर्षकै उमेरमा जहानिया राणा शासनविरुद्ध आन्दोलनको बिगुल फुक्ने बीपी कोइराला नेपाली स्वतन्त्र चेतनाका प्रतीकसमेत हुन् । उनी ३६ वर्षको उमेरमा जनक्रान्तिको नेतृत्व गरेर जहानियाँ राणा शासन ढालेर गृहमन्त्रीको जिम्मेवारीमा पुगेका थिए । बीपी कोइराला २०१५ सालको पहिलो संसदीय निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेस पार्टीलाई दुईतिहाई स्थान जिताएर नेपालको पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्रीसमेत बनेका थिए । राज्यको सर्वोच्च जननिर्वाचित पदको जिम्मेवारी सम्हाले पनि बीपीको जीवन भने संघर्षै संघर्षमा गु्ज्रियो । बीपी पुत्र डा. शशांक बीपीको संघर्ष नेपाली समाजका लागि सधँै प्रेरणको स्रोत बनेको बताउँछन् । 

“केही मान्छेहरु संघर्ष गरेर एक ठाउँमा पुगेपछि विश्राम गर्छन् । तर, बीपीले कहिल्यै विश्राम गर्नुभएन,” शशांक भन्छन्, “नेतृत्वमा पुग्नुभयो, प्रधानमन्त्री बन्नुभयो । धेरै परिवर्तन उहाँले ल्याउनुभयो । प्रतिपक्षमा हुँदा निरन्तर संघर्ष गरिरहनुभयो । कहिले शान्तिपूर्ण संघर्ष त हतियार उठाउन पनि उहाँ पछि पर्नुभएन ।” 

शशांकको बुझाइमा बीपीको जीवनको शब्दकोशमा विश्राम भन्ने शब्दै परेन । 

“उहाँको जीवनमा विश्राम भन्ने शब्द शब्दकोषमा नै परेन । म आराम गर्छु भन्ने भावना उहाँमा कहिल्यै उत्पन्न भएन । निरन्तर लागिरहनुभयो,” शशांकले सम्झिए, “एउटा त उहाँ क्यान्सरविरुद्धको संघर्षमा हुनुहुन्थ्यो । अर्को राजनीतिमा त्यत्रा काण्डहरु भए । उहाँ विचलित हुनुभएन । उहाँको अनुहारमा कहिल्यै पनि दुःख र थकान मैले देखिन ।”

हुन पनि देशको प्रधानमन्त्रीमा बहाल व्यक्तिलाई अपदस्थ गरेर सिधै जेल चलान गरिएको थियो । बीपीलाई जेल हालेपछि राजा महेन्द्रले सुरु गरेको पञ्चायती व्यवस्थाका पक्षमा छु भन्न बीपीलाई अनेक दबाब सहनुपरेको थियो । पञ्चायतको समर्थन गर्नका लागि बीपीलाई मनोवैज्ञानिक दबाब दिने र भावनामा खेल्ने प्रयाससमेत भएको शशांक सम्झन्छन् । 

“बीपीलाई सुन्दरीजल जेल राखेको थियो । साल त मैले बिर्सेँ । हामी चाबहिल बस्थ्यौँ । एकरात एउटा जीप आयो आर्मीको । बीपीलाई लिएर । बीपीलाई ल्याएर घरमा छोड्ने भनेर तर तपाईंले यहाँ दस्तखत गर्नुपर्छ भनेर भन्यो । म पञ्चायती व्यवस्था मान्छु वा केही थियो होला,” शशांकले भने, “बीपीले भन्नुभयो खुट्टा पनि बाहिर टेक्दिन मलाई फिर्ता लिएर जानुहोस् । त्यो किन ल्याएको भने मनोवैज्ञानिक असर पार्न । घर आइसक्यो वा अब जान्छु भनेर हस्ताक्षर गर्छ भनेर त्यो मनोविज्ञानमा टेकेर उनीहरुले ल्याए तर बीपीले मान्नुभएन । त्यो अठोट थियो बीपीको ।”

बीपीलाई एउटा कुरा सम्झौता गर्नुस् सारा चिज दिन्छु भन्ने राजा महेन्द्रको पनि दबाब आउँथ्यो । तर, बीपी यति प्रष्ट हुनुहुन्थ्यो कि आफ्नो ‘कन्भिक्सन’मा कसैले डगमगाउन सक्दैनथ्यो । 

बीपीको अवसान भएको ४० वर्ष वितिसक्दा पनि राजनीति उनकै सेरोफेरोमा घुमिरहेको छ । धेरै कुरा बिग्रँदै पनि गएका छन् ।

बीपीपछि धेरै जना प्रधानमन्त्री देशले पाएको छ । यसक्रममा संस्थागत संचनाहरुको लोकतान्त्रिक चरित्र ओरालो यात्रामा छ । स्वायत्त संस्थाहरुले आफ्नो साख गुमाइरहेका छन् । तर, बीपीले ल्याएको भन्दा नयाँ विचार कसैले दिनसकेको छैन । 

बीपीको समयमा उनलाई भेटेर, कुरा गरेरमात्र पनि राजनीतिमा लाग्नेहरुको लहर चल्ने गरेको थियो । तर, बीपीले युवाहरुलाई सिधै राजनीतिमा लाग्न कहिल्यै प्रेरित गरेनन् । 

“उहाँ चिन्तित हुनुनुहन्थ्यो युवाको भविष्यलाई लिएर,” शशांक बीपीलाई सम्झँदै भन्छन्, “उहाँ युवाहरुलाई भन्नुहुन्थ्यो राजनीति गर्ने होइन । पहिले आफ्नो पढाइ सम्पन्न गर अनि राजनीति गर्ने नगर्ने भनेर निर्णय गर । राजनीतिमा सोझै होमिनुहुँदैन भनेर भन्नुहुन्थ्यो ।” पेसाकर्मीहरुलाई पनि बीपीले प्रत्यक्ष राजनीतिमा नआउन सुझाव दिने गर्नुभएको थियो । ‘तपार्इँ आफ्नो पेसामा अब्बल बनिदिनुस्, त्यो पेसाको धर्मनिर्वाह गरिदनुस्, त्यसले प्रजातन्त्र बलियो बनाउन सहयोग पुग्छ’ भन्ने बीपी भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । 
जन्मिएको १० वर्षमै जीवनको संघर्ष सुरु गरेका बीपीले त्यो संघर्षबाट विश्राम लिनेबारे कहिल्यै सोचेनन् । देशका जनता र पार्टीका नेता कार्यकर्तालाई छोराछोरी र परिवारका सदस्य मान्ने बीपीले शशांकको साटो सामान्य परिवारकी छोरीलाई डाक्टर पढ्न सिफारिस गरेको घटनाले शशांकलाई धेरै ठूलो पाठ पढाएको छ । 

“बीपीको भर्खरै अप्रेसन भएको थियो पूरा ठीक पनि हुनुभएको थिएन । मैले मेडिकल साइन्स पढ्नका लागि एम्समा फर्म पनि भरेको थिएँ, त्यही समयमा बीपीलाई अस्पतालमै पुगेर त्यहाँका अधिकारीले सोधेका थिए “एउटा कोटा छ कसलाई गरौँ?” । मलाई भन्नुहुन्छ भनेर म ढुक्क थिएँ तर, बीपीले त (नाम त लिन्न) उनकी छोरीलाई गरिदिनुस् भन्नुभयो ” आफ्नै जीवनको घटना सम्झदै शशांक भन्छन्, “बीपीलाई पूरा सन्चो भइसकेका थिएन । उहाँलाई चित्त दुख्नेगरी केही भन्नु हुँदैन भन्नेमा म सावधान नै थिए । तर, सहनै सकिन र आँखाभरी आँसु पारेर दुःख प्रकट गरे ।” उनले त्यस्तो निर्णय किन गरेको भन्दै बीपीसँग दुःख पोखेको पनि स्मरण गरे । 

“मैले ७५ प्रतिशत अंक ल्याएको छु । तपाईँले सिफारिस गरेको केटीको जम्मा ४३ प्रतिशत छ, किन सिफारिस गर्नुभयो उसलाई,” आक्रोश थाम्न नसकेर बीपीलाई शशांकले सोधेका थिए । बीपीले उनले तैँलेजस्तो सुविधा पाएकी छैनन् । त्यसैले उनको नाम सिफारिस गरेको भन्नासाथ शशांकले थप आक्रोशित हुँदै बीपीलाई प्रश्न गरेका थिए ।  

“मैले ७५ प्रतिशत पढेर ल्याएको हुँ तपाईको छोरा भएकाले पाएको होइन । तपाईको छोरो भएकोमा मलाई अन्याय हुने हो ?,” शशांकको कडा प्रश्नपछि बीपीले पूरै ठण्डा हुनेगरी सम्झाए । 

“तँ मेरो छोरा भएर जन्मिस् र पटनाको सेन्ट जेभियर्समा पढ्न पाइस्, त्यति गर्दा ७५ प्रतिशत आएको छ,” बीपीको भनाइ सम्झदै शशांकले भने, “त्यो छोरीले गाउँको स्कुलमा पढेर ४३ प्रतिशत ल्याएकी हुन् । उनले तेरो जस्तो ठाउँमा पढ्न पाएको भए अझ धेरै अंक ल्याउन र अझ राम्रो गर्न सक्थिन् ।” 

बीपीले सम्झाएपछि शशांकको आक्रोश शान्त भयो । तर, पढ्ने हुटहुटीले भने उनलाई छोडेन । 

सधै संघर्ष गर्ने बीपीले जीवनमा कहिल्यै हार मानेनन् । शशांकलाई पनि बीपीले हारेको जस्तो लागिरहेको छैन । 

“उहाँले कहीँ पनि हार्नुभएको अहिलेसम्म मलाई सम्झना छैन,” दुईतिहाइ बहुमतको प्रधानमन्त्री गुमाउनु, सत्याग्रह गरेर ल्याएको संसद् गुम्यो, त्यसलाई हार मान्न मिल्दैन भन्ने प्रश्नमा शशांकले भने, “बीपीको हार हैन, त्यो त दुर्भाग्य हो देशका लागि ठूलो दुर्भाग्य ।” शशांक त्यही घटनाले देशलाई अपूरणीय क्षति पु¥याएको मान्छन् । 

“त्यसबेला प्रजातन्त्र दिगो भएको भए अहिलेसम्म धेरै परिवर्तन आइसक्थ्यो,” शशांकले भने, “०१७ सालको घटना नभएको भए नेपालमा यति धेरै परिवर्तन भइसक्थ्यो कि हामी त मध्यम आयको मुलुकमा सूचीकृत भएका हुन्थ्यौँ ।” 

जीवनभर संघर्ष गरेका बीपीले जीवनको अन्तिम सास लिँदासम्मै संघर्षलाई छोडेनन् । संघर्षपूर्ण जीवनमा पनि आदर्शपूर्ण तरिकाले जिउने कलाले नै बीपीले धेरै अनुयायी पाएको जस्तो शशांकलाई लाग्छ । 

“बीपीले आफ्नो जीवनभर जनताको सेवा गर्नुभयो, उहाँले कहिल्यै पनि आफ्नो घर बनाउनुभएन । निजी घर कहिल्यै पनि भएन । किनभने उहाँसँग घरगृहस्थी सम्हाल्ने समय नै थिएन । सोह्र वर्षदेखि अन्तिम सास फेर्दासम्म उहाँले लामो संघर्षमय जीवन बिताउनु भयो । भारत छोडो अभियानमा ३ वर्ष हजारीबाग जेलमा बस्नुभयो । भारत स्वतन्त्र भएपछि यहाँ पनि राणाविरुद्ध संघर्ष गर्नुभयो । उहाँको जीवन भनेको संघर्ष नै संघर्षको जीवन हो,” शशांक भन्छन्, “सायद त्यही भएर उहाँसँग मानिसहरु आकर्षित भएका हुन् ।” नेपाल र भारतमा गरी करिव १४ वर्षसम्म जेल बसेका बीपी जनताका अधिकारको राजनीतिक आन्दोलनलाई सधैँ सँगै लिएर हिड्ने व्यक्ति थिए । 

“उहाँ कुनै भ्रष्टाचार वा अपराध गरेर जेल त बस्नुभएको हैन नि ! राजनीतिक कारणबाट मात्र उहाँ जेल बस्नुभएको हो, त्यसैबाट उहाँसँग धेरै मानिस आकर्षित भएका हुन् भन्ने मलाई लाग्छ,” शशांकले भने । 

बीपीले नेपाली समाजलाई धेरै कुरा छोडेर गए भन्दै छोरा डा. शशांक तिनलाई लिएर हिड्न सके समाजलाई राम्रै हुने बताउँछन् । 

“राजनीति गर्ने भए नैतिकतालाई समातेर गर्नुपर्छ, चरित्रवान हुनुपर्छ भनेर सिकाउनुयो । उहाँसँग नैतिकता र चरित्रवान व्यक्तित्व थियो,” शशांकले भने, “खासगरी राजनीति आदर्शमा टेकेर गर्नुभयो । उहाँको स्पष्ट दिशा थियो, सोच पनि स्पष्ट थियो । राजनीति किन, के र कसका लागि गर्ने भन्ने उहाँमा स्पष्ट धारणा थियो । बीपीको जीवन संघर्षमय भयो । उहाँको जीवनबाट धेरै कुरा र पाठ सिक्नुपर्छ भन्ने मलाई लागेको छ ।” शशांक भन्छन् – उनले बीपीले सोचेजस्तो कांग्रेस भने बन्न नसकेको अनुभव गरिरहेका छन् ।

“मलाई सोध्नुहुन्छ भने कांग्रेस बीपीले देखाएको बाटोमा हिँडेजस्तो लाग्दैन,” शशांकले भने, “देशमा अहिले भ्रष्टाचार बढेको छ तर उति बेला भ्रष्टचार भनेको कसैलाई थाहा थिएन । आजकल हेर्नु त ! मन्त्री बन्न र बनेपछि पैसा कमाउन होडवाजी नै चल्छ । बीपीको बाटो कांग्रेसले छोडिसक्यो ।”