काठमाडौं । थापाथली प्रसुतिमार्गमा सुनसरीका गजेन्द्र मेहेताको फलफुल पसल छ । उनलाई आइतबार काठमाडौं महानगरले कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याउने पर्चा दियो । त्यसयता उनले फोहोर छुट्याउन थालेका छन् । 

उनले सोमबार फोहोर बुझाउँदा कुहिने र नकुहिने फोहोरलाई प्लास्टिकको झोलामा पोको पारेर बुझाए । महानगरले कुहिने फोहोरलाई प्लास्टिकको झोलामा नहाल्न सुझायो । तर, मेहेताले फलफुल पसलबाट निस्किएको कुहिने फोहोर राख्न प्लास्टिकको झोलाबाहेक विकल्प देखेका छैनन् । 

मेहेतालाई फोहोरको गाडी कुन समयमा आउने हो भन्नेबारे पनि यकिन जानकारी छैन । उनी भन्छन्, “महानगरले फोहोर छुट्याउन भनेदेखि छुट्याएरै बुझाउने गरेका छौँ । समय भने यकिन हुँदैन । कुहिने फोहोरलाई प्लास्टिकको झोलामा पोको नपारे दुई दिनसम्म गनाउने भइसक्छ ।”

कुहिने फोहोर धरै निस्किने पसलहरूलाई अप्ठेरो परेको मेहेताको भनाइ छ । पसलबाट बढी फोहोर उत्पादन हुने तर समयमै लिन नआउदा समस्या भएको उनले बताए । “महानगरको फोहोर छुट्याउने योजना स्वागतयोग्य छ । तर, समयमै फोहोर लैजान आएदेखि सहज हुन्थ्यो ,” उनले भने । 

बानेश्वर बुद्धनगरका पुजन राजकनिकारले पनि कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याएर बुझाउने गरेका छन् । तर, दुई सातादेखि उनको टोलमा फोहोर लैजाने गाडी पुगेको छैन । 

फोहोर उठाउने गाडी बाहिर मुख्य–मुख्य सडकमा फोहोर लैजान आउने तर भित्री गल्लीमा नआएको राजकनिकारले बताए । 

“फोहोर लिन आउने गाडी समयमै नआइदिनाले समस्या निम्तिएको छ । बाहिर मुख्य सडकमा मात्रै फोहोर उठाउन आउँछन् । भित्र गल्लीमा बोलाएपछि दुई महिनामा एकपल्ट गाडी आउँछ,” उनले भने, “फोहोर छुट्टाछुट्टै हुन्छ । नकुहिने फोहोर आफैँले पनि बेच्न सकिन्छ तर कुहिने फोहोर लामो समय राख्न सकिँदैन । फोहोर छुट्यायो तर कहिले लिन आउने हो थाहा छैन ।”

बौद्ध बस्ने विष्णु पोखरेलले महानगरको सुचनापछि पनि अधिकांशले फोहोर नछुट्याएको बताए । यसो हुनुको पछाडि यहाँको प्रणाली ठिन नहुनु रहेको उनको बुझाइ छ । 

“भाटभटेनीमा जाँदा फोहोर फाल्न डस्बिन खोज्छौँ । विदेश जाँदा त्यहाँको सिस्टम मान्छौँ,” उनी प्रणालीमाथि प्रश्न गर्छन्, “हाम्रोमा के सिस्टम छ र के मान्ने ? सिस्टम बसान्नका लागि महानगरले डस्बिन राखिदिनुपर्छ ।”

उचित प्रबन्ध बिना जरिवाना गर्ने महानगरको निर्णयप्रति उनको असन्तुष्टि छ । “महानगरले फोहोर उठाउने समय निर्धारण गरेकै छैन । सबैलाई बानी बसाल्ने कुनै पनि सिस्टम छैन,” आक्रोश छ, “उल्टै जरिवाना तिराउने रे ? ती समयमै फोहोर नउठाउने व्यवसायीलाई चाँही जरिवाना तिराउन मिल्दैन ?”

महानगरले कुहिने र नकुहिने फोहोर नछुट्याएर बुझाएमा एक पटकमा पाँच सय रुपैयाँसम्म जरिवाना ताकेको छ । 

२०६८ सालमा सरकारले जारी गरेको फोहोरमैला व्यवस्थापन ऐन र २०७७ सालमा काठमाडौं महानगरले जारी गरेको वातावरण तथा प्राकृतिक स्रोत संरक्षण ऐनबमोजिम सहरी सरसफाइ र स्वच्छताका लागि दायित्व पूरा नगर्नेलाई जरिवाना गर्ने भनिएको थियो ।  

तर, तत्काल नागरिकलाई ‘फोहोर नछुट्याए कारबाही गर्छौं’ भन्ने अवस्था नरहेको महानगरले जनाएको छ । महानगरका अनुसार फोहोर छुट्याउने सूचना सबैतिर पुगेपनि कार्यान्वयन गर्न केही समय लाग्नेछ । 

थापाथलीस्थित एक सर्जिकलका सञ्चालक लक्ष्मण खतिवडा महानगरले कुहिने र नकुहिने फोहोरको प्रणालीलाई व्यवस्थित गरेर लैजानुपर्ने बताउँछन् ।

“महानगरपालिकाको सिस्टम राम्रो छ । यसलाई निरन्तरता दिनुपर्यो,” उनी भन्छन्, “तर, कुहिने फोहोरको विषयमा प्लास्टिक झोलाको विकल्प छैन ।” 

आफूहरू डस्विनमा खुला रूपमा फोहोर राखेर बुझाउन पनि तयार रहेको उनले बताए । तर, महानगरले आम नागरिकलाई सिकाउनको लागि चोक–चोकमा डस्विन राख्नुपर्ने उनको सुझाव छ । “महानगरले चोक–चोकमा तीन वटा डस्विन राख्नुपर्छ । कुहिने, नकुहिने र रिन्यु गर्न मिल्ने फोहोरका लागि डस्विन राखेर आम मान्छेलाई सिकाउनुपर्छ ।”

काठमाडौंका कतिपय फोहोर उत्पादकहरूले पहिलो पल्ट महानगरले कुहिने फोहोरका लागि लगानी गर्नुपर्ने बताएका छन् । केही महिनाका लागि कुहिने फोहोरका लागि कागज, कपडाको झोला र डस्विन वितरण गर्नुपर्ने राय राखेका छन् ।   

तर, महानगरले भने आफ्नो लगानीमा झोला किनेर वितरण गर्न सम्भव नभएको जनाएको छ । महानगर वातावरण व्यवस्था विभागका अनुसार संकलित फोहोर उठाउन क्षेत्र बाँडेर दुई वटा रुट बनाइएको छ । 

पहिलो रुटमा आइतबार र बुधबार तथा दोस्रो रुटमा सोमबार र बिहीबार कुहिने फाहोर उठाइनेछ । त्यस्तै दुई दिन नकुहिने फोहोर उठाइने तालिका छ । 

पूर्वाधारबिनाको तयारी ? 

महानगरले कुनै पनि पूर्वाधार तयार नपारेरै कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याउने योजना कार्यान्वयन गरेको छ । 

महानगर वातावरण व्यवस्था विभागकी प्रमुख सरिता राई आम नागरिकसँग जस्तो स्रोत साधन छ त्यसैलाई प्रयोग गरेर फोहोर छुट्याउन आग्रह गरेको बताउँछिन् । तत्काल महानगरले भ्याएसम्मको पूर्वाधारबाट फोहोर संकलन गरिरहेको र फोहोर उठाउन दुई तीन वटा विकल्पमा कुरा गरिरहेको प्रमुख राईले बताइन् । 

“महानगरले नागरिकलाई प्लास्टिकका झोला वा डस्विन वितरण गर्न सक्दैन । त्यो सम्भव हुने कुरा पनि होइन । आफूसँग जति स्रोत साधन छ त्यसैमा फोहोर छुट्याउने भनिरहेका छौँ,” प्रमुख राईले बाह्रखरीसँग भनिन्, “हामीले सुरुवात मात्रै गरेका हौँ । नागरिकलाई विस्तारै बानी पर्दै जान्छ ।” 

विभागका अनुसार आउँदा दिनहरूमा बाल्टी वितरण गर्न वा कुहिने कागज वितरण गर्ने भन्नेबारे छलफल पनि भइरहेको छ । प्लास्टिक किन्ने मूल्यमा फोहोरको पैसा नलिने भन्नेबारे पनि छलफल भइरहेको प्रमुख राईले बताइन् । 

सहुलियत दरमा नागरिकलाई बाल्टी उपलब्ध गराउन सहज हुन्छ वा हुँदैन भन्ने मोडालिटी पनि रहेको जनाइएको छ ।  महानगरको फोहोर उठाउने तालिका जसरी भएपनि कार्यान्वयन गरेरै छोड्ने प्रमुख राईको दाबी छ । 

उनका अनुसार मंगलबार बिहान पनि फोहोर उठाउने निजी क्षेत्रहरूसँग महानगरले छलफल गरेको छ । अहिले महानगरभित्र फोहोर उठाउने तालिका अनुसार समयमै संकलन गर्न नसकिएको उनको भनाइ छ । 

“पछिल्लो समय पुरानै फोहोर र पूर्वाधार व्यवस्थापनको केही समस्या छ । यो स्वभाविक पनि हो,” उनले भनिन्, “तर, जसरी पनि समयमै फोहोर उठाउने तालिका कार्यान्वयन गर्र्छाैँ । समस्या समाधान गर्दै जान्छौँ ।”

पुरानै फोहोर उठाउन समस्या 

वर्षायामको समय भएकाले पुरानै फोहोर उठाउन समस्या भएको विभागले जनाएको छ । 

गत साउन १ गतेअघि धादिङ धुनीबेँसी नगरपालिकास्थित बञ्चरेडाँडा ल्याण्डफिल साइटमा फोहोर अव्यवस्थित तरिकाले फालियो । त्यसको व्यवस्थापन नहुँदै साउन १ गतेदेखि महानगरले कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याउन ताकेता गरेको छ । लामो समयदेखि आन्दोलनरत सिसडोल र बञ्चरेडाँडाका बासिन्दाहरूले पुनः फोहोरमा सांकेतिक अवरोध गरिरहेका छन् । 

शनिबार महानगरका मेयर बालेन्द्र शाह (बालेन) सँगै धुनीबेसी नगरपालिकाका स्थानीयको चर्काचर्की नै भयो । 

महानगरपालिकाले सिसडोलजस्तै अव्यवस्थित तरिकाले फोहोर फाल्दा गनाउने समस्याले बसिन नसक्नु भएको र पुराना मागहरू पूरा नभएको भन्दै स्थानीय काठमाडौं आएका थिए । 

विभागका अनुसार अहिलेसम्म फोहोर लैजाने सडक बनेको छैन । सिसडोलको फोहोरमाथिको सडक बनिरहेको र वर्षायामले गर्दा उठ्नुपर्ने जति फोहोर उठ्न सकेको छैन । 

हाल दैनिक ६० टिपमात्रै फोहोर विसर्जनस्थलसम्म पु¥याउन सकिएको छ । विभागको कार्यालय टेकु ट्रान्सफर स्टेसनमा फोहोर छोपेर राखिएको छ । 

विभागका अनुसार अरु दिन दैनिक २००–३०० टिपसम्म फोहोर विजर्सनस्थलसम्म पु¥याउन सकिन्छ । 

यी हुन् कुहिने र नकुहिने फोहोर 

महानगरले कुहिने र नकुहिने फोहोरलाई छुट्टाछुट्टै क्याटागोरी (वर्ग)मा राखेको छ । कुहिने फोहोरअन्तर्गत सागसब्जी, तरकारीका टुक्रा तथा बोक्रा, माछा मासु सडेगलेका, उब्रेको खाना, अन्न तथा गेडागुडी, फलफुल र झारपात पर्दछन् ।

त्यस्तै नकुहिने फोहोरअन्तर्गत सिसा, प्लास्टिक, कागज, धातु र छालाका सामान, लत्ता कपडा, रबर पर्दछन् । 

कुहिने र नकुहिने फोहोरलाई स्रोतमै वर्गीकरण गर्र्ने बानी बसाल्न महानगरले आग्रह गरेका छ । 

यसरी गर्न सकिन्छ फोहोर संकलन 

महानगरले आफूसँग भएको डस्विन वा स्रोत साधनले फोहोर संकलन गर्न भनेको छ । कुहिने फोहोरलाई भरसक घरमै आफै व्यवस्थापन गर्न महानगरको आग्रह छ । 

यसका लागि कागजको झोला र डस्विनबाट सिधै गाडीमा खनाउन सकिने महानगरले जनाएको छ । 

विभागकी प्रमुख राईका अनुसार फोहोरमा प्लास्टिक मिसाउदा मल बनाउन समस्या हुन्छ । प्लास्टिकको झोलाको विकल्पमा कागज र कपडाको झोला प्रयोग गर्न सकिन्छ । 

“प्लास्टिकको झोला वा अन्य जे पनि किन्न पर्छ । त्यो भन्दा सिधै डस्विनमा फोहोर राख्ने त्यसबाटै गाडीमा खनाउने उपाय राम्रो हो । तर विविध समस्याले गर्दा समयमै उठाउन सकिएको छैन । यो कुरा आम नागरिकले पनि बुझेर साथ दिनैपर्छ,” उनले भनिन् । 

महानगरले यसअघि पनि फोहोर छुट्याउने प्रयास गरेपनि कार्यान्वयनमा आउन सकेको थिएन ।  

बञ्चरेडाँडा ल्याण्डफिल साइटका सहायक इन्जिनियर सरकारदीप श्रेष्ठले ल्याण्डफिल साइटमा व्यवस्थित तरिकाले फोहोर विसर्जन गरे उपलब्धि हुने बताए । 

उनका अनुसार प्लास्टिकमा फोहोर पोको पार्दा उत्पादक, फोहोर उठाउने दुवैलाई समस्या हुन्छ । यसैले पनि आम नागरिकले फोहोर छुट्याएर मात्रै बुझाउन जरुरी छ । 

कुहिने र नकुहिने फोहोर संकलन गरी फोहोरको प्रकृतिअनुसार ल्याण्डफिल साइटमा पु¥याइ व्यवस्थापन गरिन्छ । खाल्डे मल बनाउने महानगरको योजना छ । 

महानगरका मेयर बालेनले सम्भव भएसम्म कुहिने फोहोरलाई आफै व्यवस्थापन गरेर फोहोरको भार कम गर्न सकिने बताउँदै आएका छन् । 

उनले ६०० मेट्रिक टन फोहोर आफ्नै क्षेत्रमा व्यवस्थापन गर्न सकिने गरी योजना बनाइरहेको बताउँदै आएका छन् । 

सिसडोलको कथाव्यथा बञ्चरेडाँडामा सर्दा व्यवस्थापनमा ठुलो चुनौती खडा भएको साइटमा खटिएका अधिकारीहरूले बताउँदै आएका छन् ।