काठमाडौं । राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप) को हाताभित्र वेट प्रशिक्षण हल थियो । काठमाडौंका धेरैजसो बडी बिल्डर त्यहीं फिटनेसका लागि जाने गर्थे । त्यसैमध्येका एक थिए राजेन्द्र प्रधान ।

जन्मँदै शारीरिक अशक्त प्रधानलाई बडी बिल्डिङले भने तानेको थियो । कान नसुन्‍ने र बोल्न नसक्ने भए पनि उनले आफ्नो अग्लो कदलाई बडी बिल्डर बनाए । परिषद्‍मा बडी बिल्डिङ र पावर-लिफ्टिङसँगै उनी राखेपको हाताभित्रै रहेको पौडी पोखरीमा लाइफगार्डको जागिरे थिए ।

सन् १९७८ डिसेम्बरमा थाइल्यान्डमा आठौं एसियन गेम्सको आयोजना हुँदै थियो । एसियन गेम्समा समावेश भएको भारोत्तोलन खेलका लागि नेपालबाट सहभागिता जनाउन एक खेलाडी पठाउने निर्णय भयो । त्यसैका लागि राखेपले एकजना भारोत्तोलक खोजिरहेको थियो । यसै क्रममा पौडीपोखरीमा लाइफगार्डको काम गरिरहेका प्रधान तत्कालीन अधिराजकुमार धीरेन्द्र वीरविक्रम शाहको नजरमा परे । अधिराजकुमार धीरेन्द्र राखेपका तत्कालीन संरक्षक पनि थिए । 

प्रधानको अग्लो ज्यान र शारीरिक बनावटका कारण अधिराजकुमार धीरेन्द्रको प्रस्तावमा राखेपले उनलाई एसियन गेम्सका लागि थाइल्यान्ड पठाउने निर्णय गर्‍यो । जुन समय नेपालमा न भारोत्तोलन खेल थियो, न त संघ नै । त्यतिबेला नेपालमा भारोत्तोलनका खेलाडी हुने त कुरै रहेन । खेलाडी नभएका कारण उनको शरीर देखेर राखेपले एसियन गेम्सका लागि थाइल्यान्ड पठाउन सहमत भएको भारोत्तोलनका तत्कालीन खेलाडी पार्थसारथि सेन गुप्ताले भने ।

“राजेन्द्र प्रधान शारीरिक रुपमा अशक्त भए पनि उनको शरीर निकै लोभलाग्दो थियो । उँचो कदकै कारण उनले परिषद्को पौडी पोखरीमा लाइफगार्डको जागिर पाएका थिए,” गुप्ताले भने, “१९७८ मा नेपालमा भारोत्तलोलन के-हो ? यो कसरी खेलिन्छ भन्‍ने कसैलाई थाहै थिएन । त्यतिबेला उनी नेपालको प्रतिनिधित्व गर्दै एसियन गेम्सका लागि थाइल्यान्ड पुगेका थिए ।”

एसियन गेम्स नखेलेरै फर्किए
१९७८ तिर क्यानडाबाट पावरलिफ्टर एन्थोनी नेपाल आएका थिए । उनले नेपालका बडी बिल्डरहरूलाई काठमाडौंमा पावरलिफ्टरको प्रशिक्षण दिने गरेका थिए । उनको प्रशिक्षण राजेन्द्रले पनि लिएका थिए । तर, उनले भारोत्तोलन भने बुझेका थिएनन् ।

राखेपको निर्णयपछि प्रतियोगितामा सहभागी हुन उनी थाइल्यान्ड पुगे । तर, उनले प्रतियोगितामा प्रतिस्पर्धा भने गर्न पाएनन् । उनले नेपालमा पावरलिफ्टिङको प्रशिक्षण लिइरहेकाले भारोत्तोलनलाई पनि त्यस्तै सम्झेका थिए । पावरलिफ्टिङ र भारोत्तोलन हेर्दा केही समान देखिए पनि टेक्निक र नियम भने पूर्ण फरक थिए । जुन विषय राजेन्द्रलाई थाहै थिएन । 

“अन्य खेलाडी कोही नभए पनि राजेन्द्र रापेखको सिफारिसमा एसियन गेम्स खेल्न त गए । तर, उनलाई मात्र होइन कसैलाई पनि भारोत्तोलनको नियम थाहा थिएन,” गुप्ताले भने, “उनलाई थाइल्यान्ड पठाउँदा पावरलिफ्टिङ भनिएको थियो । तर, त्यहाँ पुगेपछि भारोत्तोलन रहेछ ।”

पावरलिफ्टिङ भनेर थाइल्यान्ड पुगेका राजेन्द्र भारोत्तोलन खेलका लागि सिफारिस भएपछि उनी नखेलेरै नेपाल फर्किए । उनले केही दिन थाइल्यान्डमा बिताउँदै भारोत्तोलनका खेल हेरेर नेपाल फर्किएका थिए ।

नेपालका पहिलो ओलम्पियन भारोत्तोलक
नेपालमा २०३६ सालमा भारोत्तोलन संघ दर्ता भयो । संघ दर्तासँगै राखेपले पहिलो राष्ट्रिय भारोत्तोलन प्रतियोगिता आयोजना गरेको थियो । तत्‌पश्‍चात, सन् १९८० मा रुसको मस्कोमा ओलम्पिक आयोजना हुँदै थियो । त्यसमा नेपालले पनि भारोत्तोलनमा पहिलोपटक सहभागिता जनाउने अवसर पायो ।

त्यसका लागि राखेपले १५ खेलाडी छनोट गर्दै बन्द प्रशिक्षणमा राखेको थियो । ललितपुरको जावलाखेलमा करिब एक महिनाको बन्द प्रशिक्षणपछि ओलम्पिकका लागि एकजना वैकल्पिक खेलाडीसहित तीनजना छनोट गरिएको थियो । 

जसमध्ये अशोक कार्की र राजेन्द्र प्रतियोगितामा सहभागी थिए । वैकल्पिक खेलाडीका रुपमा भने चितवनका शशि राना छानिए । यो टोलीको प्रशिक्षक रमेश खनाल थिए । “त्यसबेला म प्रशिक्षक भएर मस्को पुगेको थिएँ । खेलाडीमा राजेन्द्र र अशोक थिए,” प्रशिक्षक खनालले भने, “भारोत्तोलन नेपालमा भर्खर सुरु भएको थियो भन्दा फरक नपर्ला । नेपालमा भर्खर सुरु भएको भारोत्तोलनका खेलाडीले नेपालबाट सहभागिता मात्र जनाएका थिए ।”

उनले थपे, “संघ दर्ता भएको केही महिनामै ओलम्पिकमा सहभागिता जनाउन पाउनु हाम्रा लागि ठूलो थियो । हामीसँग कुनै ठूलो पदक जित्‍ने आशा थिएन । किनभने त्यतिबेलासम्म हामीले राम्रोसँग भारोत्तोलनको टेक्निक र नियम बुझेका थिएनौं । त्यसैले पनि उनीहरू पहिलो चरणबाटै बाहिरिएका थिए ।”

तर, त्यसपछिको चार वर्षमा नेपाली भारोत्तोलनमा निकै परिवर्तन आएको उनी बताउँछन् । त्यसका लागि दैनिक प्रशिक्षक, रेफ्री कोचिङ र आवश्यक सामग्रीहरूको समेत व्यवस्था भएपछि नेपाली भारोत्तोलनले फड्को मारेको थियो ।

त्यसपछि १९८४ मा लस एन्जलसमा भएको ओलम्पिकमा नेपाली भारोत्तोलनले दोस्रोपटक सहभागिता जनाएको थियो । त्यसबेला रसियन प्रशिक्षक ज्याकोर कोवको नेतृत्वमा नेपालको प्रतिनिधित्व गर्ने जगदीश प्रधान र सुरेन्द्र हमाल थिए । हमाल नेपालको पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय पदक विजेता खेलाडी हुन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय निर्णायक र राखेपका स्थायी प्रशिक्षक
राजेन्द्र प्रधान एक खेलाडी मात्र नभए अन्तर्राष्ट्रिय निर्णायकसमेत हुन् । उनले नेपालमा आयोजना भएका प्रतियोगिता मात्र होइन भारतमा आयोजना भएको प्रतियोगितामा समेत निर्णायकको भूमिका निभाएका थिए ।

“राजेन्द्र एक खेलाडी मात्र होइन । उनी अन्तर्राष्ट्रिय निर्णायक पनि हुन् । उनले नेपाल र भारतमा पुगेर निर्णायकको भूमिका निर्वाह गरेका छन्,” गुप्ताले भने, “उनी बोल्न र सुन्‍न नसक्ने भए पनि निकै राम्रो स्तरका निर्णायक थिए ।”

उनले १९८७ मा भारतको कलकातामा आयोजना भएको तेस्रो दक्षिण एसियाली खेलकुदमा भारोत्तोलनको निर्णायकको भूमिका निभाएका थिए । त्यस्तै उनले १९९५ मा भारतको मद्रासमा भएको सागमा पनि निर्णायकको भूमिका निभाएका थिए । 

राजेन्द्रले आफ्नो खेलाडी जीवन छाडेपछि रेफ्रीसँगै प्रशिक्षक बने । उनी एक सफल प्रशिक्षकसमेत भएको गुप्ता बताउँछन् । “राजेन्द्र एक सफल प्रशिक्षक पनि हुन् । उनले नेपाल आर्मी, प्रहरीजस्ता विभागीय टोलीमा भारोत्तोलनको प्रशिक्षक भएर काम गरेका थिए । उनले थुप्रै राम्रा खेलाडीसमेत उत्पादन गरे,” गुप्ताले भने ।

पहिलो सागअगावै भारोत्तोलनको प्रशिक्षकका रुपमा राखेपमा नियुक्त भएका प्रधान १९९९ को एसियन गेम्समा वरिष्‍ठ प्रशिक्षक तिलकबहादुर रावतको सहयोगीका रुपमा बेइजिङ पुगेका थिए । पछि उनी स्थायी प्रशिक्षकका रुपमा नियुक्त भए । उनले राखेपमा अधिकृत तहसम्मको प्रशिक्षकका रुपमा काम गरे । राजेन्द्रले करिब २५ वर्ष राखेपमा प्रशिक्षकको जिम्मेवारी निभएपछि अवकाश पाए ।

राष्ट्रिय प्रतियोगितामा स्वर्ण
राजेन्द्रले थुप्रै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिता खेले । उनले दुईवटा राष्ट्रिय प्रतियोगिता खेलेका थिए । काठमाडौंमा आयोजना भएको प्रथम भारोत्तोलन प्रतियोगितामा उनले स्वर्ण पदक जितेका थिए । उनले ६५.५ केजी तौल समूहमा वाग्मती अञ्‍चलको प्रतिनिधित्व गर्दै स्वर्ण पदक जितेका थिए ।

३३० पाउन्ड भार वहन गरेका उनले वाग्मतीकै सानुराजा श्रेष्ठलाई पछि पार्दै स्वर्ण जितेका थिए । श्रेष्ठले ३१५ पाउन्ड भार वहन गरेका थिए । त्यस्तै सोही तौल समूहमा सगरमाथाका पुरुषोत्तम कोइरालाले २२५ पाउन्ड तौल उठाउँदै कास्य जितेका थिए । 

राजेन्द्रले २०३७ सालमा नेपालगन्जमा भएको दोस्रो राष्ट्रिय भारोत्तोलन प्रतियोगितामा भने रजत पदक जितेका थिए । दोस्रो राष्ट्रिय प्रतियोगितामा उनको तौल समूहमा नारायणीका अशोक कार्कीले स्वर्ण जितेका थिए । कार्कीले १६५ केजी तौल उठाउँदा राजेन्द्रले १५५ जेकी तौल उठाएका थिए । सोही तौल समूहमा सगरमाथाका महेन्द्र मानन्धरले १२२.५ केजी तौल वहन गर्दै कास्य जितेका थिए ।