काठमाडौं । सन् १९८७ मा रमेश खनाल जर्मनी पुगेका थिए । राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप) मा जागिरे हुँदाहुँदै उनी खेलकुद मनोविज्ञान पढ्न जर्मनीको ल्यापजिक पुगेका थिए । जर्मनी जानुपूर्व खनाल नेपाली खेलकुदमा खेल विज्ञका रुपमा परिचित थिए । त्यतिमात्र हैन उनी बडी बिल्डिङका च्याम्पियन र भारोत्तोलनका पहिला प्रशिक्षकसमेत हुन् । 

खनाल जर्मनी गएको एक वर्षपछि दक्षिण कोरियाको सिओलमा समर ओलम्पिक थियो । उनी जर्मनी भए पनि सन् १९८८ मा सिओलमा आयोजना भएको ओलम्पिकमा रेफ्री बन्‍नका लागि प्रस्ताव आयो । उनले स्वीकार्दै जर्मनीबाट दक्षिण कोरीमा पुगे । 

विश्व खेलकुदको महाकुम्भको रुपमा हेरिने ओलम्पिकमा नेपालबाट रेफ्रीको रुपमा जाने उनी पहिलो व्यक्ति थिए । “राखेपको जागिरे हुँदाहुँदै म थप अध्यनका लागि जर्मन पुगेँ । जर्मनमा खेलकुद मनोविज्ञान अध्ययन गर्दै थिए । १९८८ को ओलम्पिकमा रेफ्री बन्नका लागि मलाई प्रस्ताव आयो,” खनालले भने, “ओलम्पिकमा रेफ्रीका लागि प्रस्ताव आउनु मेरा लागि धेरै ठूलो उपलब्धि थियो । जहाँ नेपालका कुनै पनि रेफ्रीले आफ्नो भूमिका निभाउन पाएका थिएनन् । मैले अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडीमाथि रेफ्री गर्ने अवसर पाएको थिए । जुन मेरा लागि मात्र नभई नेपाली खेलकुद कै ठूलो उपलब्धि पनि हो ।”

भारोत्तोलनको अन्तर्राष्ट्रिय रेफ्रीको रुपमा दक्षिण कोरिया पुगेका उनले ओलम्पिकमा रेफ्री मात्र गरेनन् । उनले प्रतियोगिताका दुई खेलमा मुख्य रेफ्रीको भूमिका निभाएका थिए । खनालले भने, “भारोत्तोलनको रेफ्रीको रुपमा ओलम्पिकमा सहभागी भएपछि मैले प्रतियोगिताका दुई दिन, दुई खेलमा मुख्य प्रशिक्षकको रुपमा आफ्नो भूमिका निभाएको थिएँ । जहाँ प्रतियोगिताकै दाबेदार मानिले चीन र जापानका खेलाडीको रेफ्री बनेको थिएँ ।”

ओलम्पिकपछि उनी कोरियाबाट पुनः जर्मनी नै फर्किएका थिए । जर्मनीमा आफ्नो पढाइ सकेपछि उनी सन् १९९० मा नेपाल फर्किएका थिए । नेपाल फर्किएपछि उनले नेपाली खेलकुद विज्ञको रुपमा काम गर्दै गरेका छन् । 

भारोत्तोलनका पहिला प्रशिक्षक

धरानमा जन्मिएका खनाल युवा अवस्थामा 'बडी बिल्डिङ'का सौखिन थिए । उनले धरान, विराटनगर, काठमाडौंलगायतका थुप्रै स्थानमा 'बडी बिल्डिङ'को प्रतिस्पर्धा गरे र च्याम्पियन बने पनि । पढाइलाई समेत सँगसँगै अगाडि बढाइरहेका उनले थप उच्च शिक्षाका लागि २०३१ सालतिर काठमाडौं छिरे । यसै क्रममाः उनले अन्य 'बडी बिल्डिङ'का सहकर्मीहरुसँग मिल्दै 'बडी बिल्डिङ' संघ दर्ता गर्ने प्रयास गरे । तर, त्यो सहज थिए । 

राखेपमा तत्कालीन सदस्य सचिव खड्क विक्रम शाह थिए । खड्क विक्रम शाह पालादेखि संघ दर्ताको दौडमा रहेका उनीहरुले शरदचन्द्र शाह सदस्य सचिव हुँदासम्म सफल हुन सकेनन् । 'बडी बिल्डिङ' अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटिमा दर्ता नभएको भन्दै सदस्य सचिव शाहले संघ दर्ता गर्न मानेनन् । त्यसपछि निरास बेनेका उनीहरुले भारोत्तोलनको सपना देख्‍न थाले । 

त्यतिबेला खनाल 'नेशनल ट्रेनिङ लिमिटेड'मा जागिरे थिए । उनी काम गरिरहेकै बेला एकदिन फुटबलका मुख्य प्रशिक्षक पदम कृष्ण श्रेष्ठ उनको अफिसमा पुगे । श्रेष्ठलाई तत्कालीन सदस्य सचिव शरद चन्द्र शाहले राखेपमा लिन पठाएका थिए । उनी श्रेष्ठसँगै राखेप सदस्य सचिव समक्ष पुगे । तर, उनलाई किन बोलाइएको भन्‍ने विषयमा भने थाहा थिएन । 

“एकदिन म अफिसमा काम गरिरहेको थिए । पदम कृष्ण श्रेष्ठ आउनुभयो र भन्‍नुभयो तपाईंलाई सदस्य सचिवज्यूले बोलाउनु भएको छ । किन बोलाउनु भयो भन्‍ने विषय त्यतिबेला थाहा थिएन । म उनीसँग सदस्य सचिव शाहसमक्ष पुगे,” खनालले भने, “म त्यो ठाउमा पुग्‍नेबित्तकै उहाँले भन्‍नुभयो ‘तपाईं पाकिस्तान जानुपर्ने भयो । त्यो ठाउँमा जानका लागि तपाईं बाहेक अन्य योग्य व्यक्ति कोही छैन । तपाईं तयारी हुनुस् चाँडै जानुपर्छ ।' त्यहाँ एक महिनाको भारोत्तोलन तालिम थियो । त्यसका लागि मलाई राखेपले सिफारिस गरेको रहेछ ।”

उनले थपे, “मेरो बारेमा सबै विषय सदस्य सचिवलाई थाहा थिएन । संघ दर्ताका लागि प्रस्ताव गर्ने दौरान भेट मात्र भएको थियो । तर, मेरो विषयमा सम्पूर्ण जानकारी चार-पाँच दिन अगाडि टेबलटेनिसका प्रशिक्षक प्रभु श्रेष्ठले भन्‍नुभएको रहेछ । प्रभुले सबै कुरा भनेपछि म एक महिनाको भारोत्तोलन प्रशिक्षणका लागि पाकिस्तानको लाहोर पुगे ।”

एक महिनाको प्रशिक्षणले जन्मिएका १३ प्रशिक्षक

पाकिस्तानमा भएको एक महिनाले अन्तर्राष्ट्रिय 'सोलिडारिटी' भारोत्तोलन प्रशिक्षणमा खनालले भारोत्तोलनका विषयमा थुप्रै कुरा सिक्ने अवसर पाए । उनले यसअघि 'बडी बिल्डिङ'का विषयमा जति सिकेका थिए उनीसँग भारको विषयमा त्यति मात्रै ज्ञान थियो । तर, आफ्नो शरीर बनाउनका लागि भार वहन गर्नु र भारोत्तोलन खेलका लागि भर वहन गर्नु दुबै विल्कुल फरक थियो । 

“एक महिनाको समयमा मैले पाकिस्तानमा भारोत्तोलनको विषयमा धेरै 'टेक्निक' र नियमहरु सिक्ने अवसर पाए । मलाई भारको ज्ञान भए पनि भारोत्तोलनको ज्ञान थिएन् । तर, 'बडी बिल्डिङ'ले मलाई सिक्न केही सहज भने भएको थियो,” उनले भने, “त्यसपछि म नेपाल फर्किए । नेपाल फर्किएपछि भारोत्तोलन प्रतियोगिता गर्नुपर्छ भनेर सदस्य सचिव शाहले भन्‍नुभयो । उनले भने, "यो नेपाललाई सुहाउने खेल । नेपालका हरेक व्यक्तिले भारी बोक्दै मेलापात गरेका हुन्छन् । डाँडा काँडा हिँडेका हुन्छन् । त्यसपछि हामीले नेपालमा एक महिने प्रशिक्षण सुरु गर्यौ ।”

पाकिस्तानमा सिकेका भारोत्तोलनको ज्ञान खनालले नेपालमा दिन थाले । उनले नेपालका १३ जनालाई एक महिने प्रशिक्षणपछि अञ्‍चलमा खेलाडी छनोटका लागि पठाइएको थियो । तर, राखेपको पहलमा प्रथम राष्ट्रिय भारोत्तोलन प्रतियोगिता हुने भए पनि भारोत्तोलन संघ भने दर्ता भएको थिएन । नेपालका तत्कालीन १४ अञ्‍चलमध्ये कर्णालीबाहेक अन्य अञ्‍चलमा खेलाडीको छनोटका लागि प्रशिक्षक पठाएको थियो । उनीहरुले आफूले जानेका र सिकेका 'टेक्निक' र नियमका आधारमा खेलाडी छनोट गरे । कुनै ठाउँमा छनोट प्रतियोगिताका लागि खेल सामग्री नहुँदा ढुंगा उचालेर खेलाडी छनोट गरिएको थियो । 

“अञ्‍चलमा पठाएका प्रशिक्षकहरुले एक महिना अगाडि नै खेलाडी छनोट गरेर सके । खेलाडी अञ्‍चलबाट काठमाडौं पठाउने तयारी पनि भयो । तर, प्रतियोगितामा विजेताले पाउने प्रमाणपत्र कुन आधारमा दिने भन्‍ने विषयको टुंगो लाग्‍न सकेन्,” उनले भने, “प्रमाणपत्रको विषयमा छलफल हुँदा संघ दर्ता गर्नुपर्ने भयो । अनि तत्काल नेपाल भारोत्तोलन संघ दर्ता गर्यौं र प्रतिगोगिताको आयोजना गर्यौं ।”

१९८० को ओलम्पिकमा प्रशिक्षक

संघ दर्ता गरेपछि संघका अध्यक्ष कयुर शमशेर राणा थिए । उनी संघका महासविच र प्रशिक्षक थिए । नेपालबाट भारोत्तोलनले १९८० मा रुसको मस्कोकामा भएको ओलम्पिकमा पहिलो पटक सहभागिता जनाएको थियो । नेपालबाट भारोत्तोलनका दुई खेलाडीले सहभागिता जनाएको थिए । 

राजेन्द्र प्रधान र अशोक कार्की ओलम्पिक खेल्ने पहिलो नेपाली भारोत्तोलन खेलाडी हुन् । सोही टोलीको प्रशिक्षक भने खनाल थिए । त्यसबेला भर्खर सुरु भएको भारोत्तोलनका खेलाडीले नेपालबाट सहभागिता मात्र गरेको उनी सुनाउन छन् ।  तर, त्यसपछिको चार वर्षमा नेपाली भारोत्तोलनका निकै परिवर्तन आएको उनले बताए । त्यसका लागि दैनिक प्रशिक्षक, रेफ्री कोचिङ र आवश्यक सामग्रीहरुकोसमेत व्यवस्था गरिएको उनले बताए । 

१९८४ मा लस एन्जलमा भएको ओलम्पिकमा नेपाली भारोत्तोलनले दोस्रो पटक सहभागिता जनाएको थियो । त्यसबेला अशोक कार्की र जगदिश प्रधान खेलाडी थिए भने रसियन ज्याकोर कोव प्रशिक्षक र खनाल व्यवस्थापक थिए । 

संघका अध्यक्ष र पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय भारोत्तोलन रेफ्री

२०३८ सालमा पहिलो राष्ट्रिय प्रतियोगिता हुँदा भारोत्तोलन संघ परिवर्तन भइ नेपाल भारोत्तोलन तथा 'बडी बिल्डिङ' संघ भएको थियो । त्यतिबेला संघले तीन दिन भारोत्तोलन र दुई दिन 'बडी बिल्डिङ'को प्रशिक्षण दिने गरेको थियो । खनाल प्रशिक्षकसँगै रेफ्री थिए । उनले नेपालमा प्रशिक्षक मात्र जन्माएनन् । प्रतियोगितामा आवश्यक रेफ्री पनि जन्माए । 

“प्रतियोगिता गर्न खासै रेफ्री थिएनन् । अनि मैले खेल्न छोडेका खेलाडीलाई बोलाएर रेफ्रीको प्रशिक्षण दिए,” उनले भने, “राणापछि म संघको अध्यक्ष भए । मैले थुप्रै व्यक्तिलाई भारोत्तोलनको तालिमा पट्याला पठाए । त्यसमा पट्याला जाने पहिलो व्यक्ति पार्थ सारथी सेन गुप्ता हुन् ।” 

खनाल नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय पहिलो भारोत्तोलन रेफ्री समेत हुन् । उनले २०३८ सालमा एसियन रेफ्रीको कोर्ष गरेका थिए । कोलोम्बियामा एसियान रेफ्रीको कोर्ष गरेको तीन वर्षपछि उनले अन्तर्राष्ट्रिय रेफ्रीको कोर्ष गरेका थिए ।  खनाल खेलकुदका मात्र विज्ञ होइनन् । उनी एक सफल 'आर्टिस्ट' समेत हुन् । उनले आफ्ना चित्रकलाहरु युरोप र अमेरिकामा समेत प्रदर्शनी गरेका थिए । उनले २०१८ मा मात्रै अमेरिकामा आफ्नो ३३ औं चित्रकता प्रदर्शनी सम्पन्‍न गरेका थिए । 

नेपालका विभिन्‍न ठाउँमा प्रदर्शनी गरिसकेका उनले युरोपको जर्मनीमा १९८७ मा अध्ययनमा क्रममा प्रदर्शनी गरेका थिए । त्यस्तै उनले १९८८ मा दक्षिण कोरियामा ओलम्पिकमा रेफ्रीको रुपमा सहभागिता हुँदा आफ्नो चित्रकला समते प्रदर्शनी गरेका थिए ।