नेपाली कांग्रेस असफल ! नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) असफल ! परिणाममा अन्ततः देश नै असफल हुने ? राजनीतिक परिवर्तनका लागि सफल मानिएका नेपालका राजनीतिक दलहरु राज्य सञ्चालन विधिमा भने प्रायः असफल देखिन्छन् । 

सात सालमा आधुनिक प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि गरिएको जनक्रान्तिदेखि यताका सत्तरी वर्षमा भएका परिवर्तनले मुलुक संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको चरणसम्म आइपुग्यो । प्रजातान्त्रिक संघर्षको निरन्तरतामा सात, पन्ध्र, छत्तीस, छयालीसलगायत सालहरु राजनीतिक परिवर्तनका कोसेढुंगा हुन् । बैसठ्ठीको आन्दोलनले देश गणतन्त्र र संघीयतामा प्रवेश गर्यो । गणतन्त्र सात सालकै प्रतिबद्धता थियो । 

यति धेरै, यति छिटो सफल राजनीतिक परिवर्तनको इतिहास बिरलै मुलुकमा भेटिएला । यस्ता परिवर्तनको आधार यहाँका राजनीतिक दलहरु नै हुन् । अहिलेसम्मको राजनीतिक उपलब्धि र शान्ति प्रक्रियाको नेतृत्व भने नेपाली कांग्रेसले गरेको हो । विगतमा राजादेखि दलहरुले राज्य सञ्चालनको जिम्मेवारी लिए । राजाको सत्ता महत्त्वाकांक्षाले प्रजातन्त्रलाई तीन दशक कुण्ठित पारिएको लामो इतिहास छ र छयालीसमा प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि पनि राजशाहीले यताउता गरी नै रह्यो । 

राजसंस्थाले प्रजातन्त्र स्थापनालाई सहर्ष स्वीकारेको भए सायद वंश परम्परा विच्छेद हुने पनि थिएन । बरु सम्मानित भएर रहने सम्भावना बन्थ्यो । तर, यसविपरीत सक्रिय हुन खोज्दा भएको वंश परम्पराको अन्त्यले राज्य सञ्चालनको असफलता कसैको जिम्मा देखाएर दलहरु अब उम्कने ठाउँ रहेन । अर्थात्, दल नै जिम्मेवार हुने भए । अधिनायकवादी कम्युनिस्ट चिन्तन सैद्धान्तिकरुपले नै प्रजातन्त्र र राजतन्त्र विरोधी हो । तर, दुनियाँमा प्रजातन्त्रलाई साथ दिएर फस्टाएका राजसंस्थाका अझै थुप्रै उदाहरण छन् । 

नेपालको राजसंस्थाले पनि सत्ताभन्दा सम्मान खोजेको भए न प्रजातन्त्रले अस्थिर हुनुपथ्र्यो न मुलुक यतिधेरै राजनीति उहापोह भोग्न बाध्य हुन्थ्यो । यो चिन्ताभन्दा पनि इतिहासको चिन्तन हो र बढ्ने त अगाडि नै हो । नेपालको सत्तारुढ दल नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) ले आप्mनो अधिनायकवादी मनसुवा मुखरित गर्न खोजेको धेरै कोणबाट खुल्दैछ । यसले राजशाहीले गरेको भन्दा पनि थप गल्ती पुनरावृत्ति गर्ने प्रयत्न गर्दैछ । यसो गरे जसरी नागरिकको प्रजातान्त्रिक आकांक्षा राजतन्त्र सामु झुकेन बरु राजसंस्था नै उखेलियो कम्युनिस्टहरु राजतन्त्रको जस्तै नियति रोज्न स्वयं अभिशप्त नबनून् !    

प्रश्न नेपालमा यति धेरै राजनीतिक परिवर्तन किन आवश्यक भयो र यसको कारण के हो ? कारण, जो सुकैले राज्य, सरकार सञ्चालनको भूमिका निर्वाह गर्दा पनि व्यवस्थापन कमजोरीकै परिणामले राजनीतिक परिवर्तनलाई द्रूत र धेरै बनायो । प्रजातन्त्रलाई निरन्तर गतिशील हुन रोकियो तर नागरिकको प्रजातान्त्रिक आकांक्षा सत्ता दमनको अघिल्तिर केही बाधित भए पनि सधैँ बन्दी बन्न तयार भएन । यही कारण परिवर्तन नै बारम्बारको राजनीतिक उद्देश्य बन्यो । 

बीचबीचमा आएका प्रजातान्त्रिक अवसरलाई राजशाहीले केही दलहरुकै प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष सहयोगमा बिथोल्ने परम्परा बसालो । तानाशाही र अधिनायकवादी प्रशिक्षणमा हुर्के, हुर्काइएका दलहरुले प्रजातन्त्र विरोधी कृत्यलाई साथ दिए । तर, नेपाली जनताको प्रजातान्त्रिक अपेक्षाले त्यहाँसम्म पुग्ने संघर्षलाई निरन्तर साथ दिइरहेको परिणाम गणतन्त्रसम्म आइपुगे । अब राजनीतिमा जाने कहाँ ?

लोकतन्त्र भनियोस् कि प्रजातन्त्र यहाँबाट फर्केर जाने ठाउँ छैन । लोकतन्त्रलाई थप उन्नत, खुला र समृद्ध बनाउनु नै अबको राजनीतिक उपलब्धि हुन्छ । संविधानको अपेक्षा, निर्देश पनि यही हो । लोकतन्त्रबाट फर्कदा पाइने (अ)राजनीतिक विकल्प तानाशाही, अधिनायकवादी सत्ता संरचना नै हो । लोकतन्त्रबाहेकको उल्टो यात्रा नेपाली नागरिकलाई मान्य नभएको पाठ इतिहासले दिइसकेको छ । यहाँका कम्युनिस्ट शासकहरु उत्तराभिमुख कम्युनिस्ट ‘स्वप्नसुन्दरी’ देख्ने चाहमा हुन् भने नेपालको भूराजनीतिक सन्दर्भमा त्यो सम्भव छैन । लोकतन्त्रको दमन होला तर यहाँ कम्युनिस्ट सत्ता लामो टिक्ने छैन । 

अन्तको किन, यहाँ कै कम्युनिस्टहरुको अनुभवले पनि प्रमाणित गरेको तथ्य प्रजातन्त्रमै आउनु हो । संसदीय प्रजातन्त्रको बर्खिलाप बनेका सबै कम्युनिस्ट र अहिलेको मूलधार कम्युनिस्ट (नेकपा)लाई ओत लिन प्रजातन्त्र नै छहारी भयो, सहारा बन्यो ।

विगतमा राजशाहीलाई औँला तेस्र्याएर गरिने राजनीति अब रहेन । अन्य आन्तरिक वा वाह्य कारण होलान्, त्यस्तो प्रायः जहाँ पनि हुन्छ । यस्ता कारण देखाएर नेपालका दल र तिनका नेतालाई उम्कने मौका अब छैन । यस्तो मान्न जनता तयार पनि छैनन् । लिम्पियाधुरालगायत सीमाक्षेत्रको विषयमा प्रकट नेपाली मतले दिएको सन्देश यही हो । राज्यसत्ता सञ्चालन मूर्दा शान्तिको खोजी होइन, व्यापक हलचल र सक्रिय उहापोहको व्यवस्थापन हो । 

लोकतन्त्र जति खुला हुन्छ त्यति नै सुन्दर हुन्छ र यसले व्यवस्थापन कौशलको माग गर्छ । व्यवस्थापन समन्यायिक, सुशासनमा मात्र हुन्छ । कुनै न कुनैरुपको आन्तरिक र बाह्य कारण वा प्रभाव जुनसुकै मुलुकले पनि बेहोरेकै हुन्छन् । ती प्रभाव अहिलेको दुनियाँमा आर्थिक, राजनीतिक र अन्य हुनसक्छन् । यस्तै प्रभावबीच प्रगति गरेका र बचे, बचाएकाहरु नै मुलुक हुन् । सबै देशको सीमा छिमेकसँग जोडिएकै छ । जल वा थल सीमा । यस्ता कारण दलहरुलाई लाज छोप्ने बर्को बन्दैनन् । 

बहुदलीय व्यवस्थामा दलहरु नै राजनीतिका सम्बल हुन् । यिनीहरुको सबलता र सदाचार राष्ट्रिय भरोसाको आधार पनि हो । जनताले शक्ति दिने हो । जनताबाट शक्ति लिन र दिन दलहरुमा केही विशेष गुण, क्षमता र शुद्धता चाहिन्छ । त्यसो नभए केहीपटक झुक्याए पनि बारम्बार जनता झुक्किँदैनन् । अहिले सरकारी कम्युनिस्ट र प्रतिपक्षी नेपाली कांग्रेसले बुझ्ने यही हो । बुझेकै होलान् । बुझ्ने मात्रै किन ? आत्मसात पनि गर्ने यही हो । 

यी पंक्तिहरूको थालनी कांग्रेस, कम्युनिस्टकै असफलताबाट गरिएको थियो । इतिहासमा अनेक रुप होलान्, छन् । तर, वर्तमानले कांग्रेस, कम्युनिस्टलाई सफल मान्दैन । कुनै पनि कोण, जोड र विश्लेषणले यिनलाई सफलताको पगरी गुथाउन सक्दैन । प्रधानमन्त्री केपी ओलीले कम्युनिस्ट सरकारको तारिफ गर्ने मन, मुटुका पत्रकार खोजेछन् । उनले लाम लगाएर कम्युनिस्टको तारिफ गर्न आफ्ना पत्रकारलाई शपथ ख्वाएकै हुन् । तर, नेपालीले खोजेको तारिफ योग्य सरकार र काम हो । पत्रकारले बोल्ने होइन, काम बोल्ने हो । प्रधानमन्त्रीलाई चारओटा सरकारी सञ्चारमाध्यमले एकोहोरो ‘भक्तिगीत’ गाउँदा पनि चित्त बुझेन ?  

कम्युनिस्ट सरकार पूर्णतः असफल भएको छ । नेपाली कांग्रेसले त प्रजातन्त्र र आर्थिक दिशा दर्शन दियो । यहीभित्र आएर कम्युनिस्ट सरकारले पाएको प्रजातन्त्र र आर्थिक दिशासमेत  राम्ररी सञ्चालनसम्म पनि गर्न सकेन । संघीय, लोकतान्त्रिक, गणतन्त्रको दशादिशाको ‘इन्डिकेटर’ सबै असफलतातिर द्रूततर गतिमा उन्मुख छन् । झन्डै दुईतिहाइको सरकार भन्नुमात्रै । राजनीतिक र आर्थिकलगायतका विषयमा विगत गठबन्धन सरकारहरुभन्दा पनि कमजोर, असफल, अक्षम र अनुदार देखियो वर्तमान सरकार । 

यो सरकार बनेपछि लोकतन्त्र वा नागरिक अधिकार र नैसर्गिक स्वतन्त्रता खुम्च्याउने, राज्यशक्ति केन्द्रिकृत गर्ने, जनताको करबाट बने, बनाइएको साधनस्रोत सरकारी कम्युनिस्ट दल र कार्यकर्ता पोस्ने, शक्ति पृथकीकरण र सुशासन कायम गर्न नखोज्ने, देशलाई विकृति, भ्रष्टाचारको दलदलमा पार्ने गरिएको छ । सरकार सञ्चालन विधिले होइन, स्वेच्छाचार र मनपरी छ । प्रशासन, सुरक्षा र जतासुकै कम्युनिस्टीकरण गएिको छ । अनि प्रधानमन्त्रीले खोजेजस्तो सरकारको कुन कामको तारिफ गर्न उन र उनका अनुचरबाहेक, अरु कसैको मन झंकृत हुने ? 

प्रमुख प्रतिपक्ष नेपाली कांग्रेस अहिलेको दिनमा सबैभन्दा असफल, अक्षम र निरीह देखिन्छ । वर्तमान अक्षमताले पार्टीलाई नै विघटन वा विसर्जनको बाटोमा लान थालेको आकलन भइरहेको कांग्रेसका नेताको आँखा, कानमा पनि परेको होला । यस्तो आकलनको भागीदार नेता वा सभापति बन्ने र बनिरहने सोख साच्चै उदेक लाग्दो र अन्ततः देशका लागि पनि  पीडादायी हुनेछ । कांग्रेसको लाचारी सरकारी मनपरीका लागि ऊर्जा भएको छ । 

कांग्रेसको पुनर्जागरण के सम्भव छैन ? अहिलेका शीर्ष नेतृत्वबाट पुनर्जागरण सम्भव किन छैन भने उसले परीक्षामा उत्तीर्णांक ल्याउन सकेकै छैन । ‘फेल’ छ । नेतृत्व उत्तीर्ण वा सफल थियो भने विघटनको आकलन कसैले पनि गर्थेनन् र पुनर्जागरणको अपेक्षा पनि जन्मिने थिएन । 

कांग्रेस असफल, कम्युनिस्ट (सरकार) असफल । देशको अवस्था यस्तोमा अब कस्तो होला ? राजनीति कता, कसको पोल्टामा जाला ? लोकतन्त्र रहला कि, नरहला ? देश नै असफल पार्ने हो कि कम्युनिस्ट सरकारले ? नागरिक समाज, नेपाली कांग्रेस र जनतालाई चेतना होस् !