नेपाली कांग्रेसले ‘राष्ट्रिय एकता तथा मेलमिलाप दिवस’को सम्झना गरेको छ । दिनको सम्झना त भयो तर सन्देशको मर्म कति अनुसरण गरियो ? अहिले कांग्रेस यस्तै प्रश्नको घेरामा परेको छ । राष्ट्रिय एकताका लागि विविध विचार र मान्यता बहुल नेपाली समाजमा मेलमिलाप आवश्यकमात्र हैन हाम्रो भूअवस्थितिको मागसमेत हो । नेपालको सन्दर्भमा यस अवधारणाको मूर्त आकार प्रजातान्त्रिक आधुनिक समयको कल्पनाकार बीपी कोइरालाले कोर्नुभएको हो । 

आठ वर्ष लामो राजनीतिक प्रवास त्यागेर बीपी आफ्ना अनन्य सहयोगी नेताहरुसमेत  भारतबाट स्वदेश फर्किएको दिनले प्रतिवर्ष यस नीतिको पुनः पुनः स्मरण गराउँछ । चवालीस वर्षअघि आन्तरिक, छिमेक र दुनियाँको राजनीतिक अवस्था कस्तो थियो ? अहिले पनि यस प्रश्नको उत्तर खोजीमा गरिने गहिरो अध्ययनले मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता भेटिन्छ । त्यतिबेलाको सान्दर्भिकता अहिले  कति, कसरी बाँकी छ ? मनाइने वा सम्झिने दिवसमा बुझ्न मिहिनेत गर्ने प्रश्न हो यो । 

त्यसो त यो नीतिको सम्झना कुनै खास दिनमा मात्र गर्नुलाई सान्दर्भिक मानिने होइन । नेपाली समाजका लागि स्पष्ट बुझिने निरन्तरको मार्ग हो मेलमिलाप । मेलमिलाप सामाजिक आवश्यकता हो र यसको दर्शनमा राजनीतिक सन्देश थियो र छ । दुई ठूला छिमेकसँग सीमा टाँसिएको नेपालको भूअवस्थितिले निर्धारण गरेको मौन र मुखर माग राष्ट्रिय एकता हो र प्रजातान्त्रिक राजनीतिक दर्शनले पनि मेलमिलापकै माग गर्छ । अर्थात्, प्रजातन्त्र स्वयं सबै विचार र बहुल समाजको अस्तित्व बोधक मिलापको नीति हो  ।

नेता गणेशमान सिंह, शैलजा आचार्य, खुमबहादुर खड्का, निलाम्बर पन्थी र रामबाबु प्रसाईसमेत बीपी कोइराला २०३३ पुस १६ गते भारतबाट स्वदेश फर्कनु भएको हो । यस दिनले राष्ट्रिय एकता र मेलमिलाप नीतिको ऐतिहासिक सन्देश आत्मसात गरेको छ । त्यतिबेला नेपाली कांग्रेस नै राजनीतिकरुपले प्रवासी थियो भन्दा हुन्छ । देशभित्र कांग्रेस प्रतिबन्धित थियो । राजाको नेतृत्वमा चलेको तत्कालीन निर्दलीय शासनले अन्य दल वा स्वतन्त्र विचार सबैलाई प्रतिबन्धित गरेको थियो । 

तत्कालीन दस्तावेजहरुबाट आन्तरिक र वाह्य कारणले नेपाल पनि जोखिममा थियो भन्ने थाहा हुन्छ । बीपीले यस नीतिको प्रतिपादनमा दिएको व्याख्याले पनि यही कुरा स्पष्ट गरेको छ र यही स्थितिबोध पछि कांग्रेसका अरु नेतासमेत राष्ट्रिय एकता र मेलमिलाप नीतिप्रति सहमत भएको बुझिन्छ । शीतयुद्धकालीन विश्व र नेपालको राजनीतिक तथा भूराजनीतिक अवस्थाको गहिरो विश्लेषणले देखाएको संकटका बाछिटाको अग्रानुभूति नै यो नीतिको मर्म थियो भन्ने स्पष्ट छ । 

मेलमिलाप नीति लिएर नेपाली कांग्रेसका नेताहरु फर्किएपछि नेपाली राजनीति र वैचारिक तहमा भएको हलचल ऐतिहासिक विषय हो । भनिन्छ, शीतयुद्ध सिर्जित छिमेकसम्म आएको जोखिम देशमाथि पनि मडारिने सम्भावित हुरीको बहाव यो नीतिको कारण अन्यत्रै मोडिएको वा त्यसलाई धेग्न देश सक्षम भएको थियो । त्यतिबेलाको अफगानिस्तान, सिक्किम र बंगलादेशको अवस्था बुझ्दा सम्भावित जोखिमको अर्थ भेटिनेछ । कांग्रेसका नेतामाथि त्यतिबेला बढाइएको भारतीय दबाब निस्तेज गर्ने कारण पनि हो यो नीति । 

यस्तो सन्देशमूलक नीति वा मार्ग दर्शनको व्याख्या नेपाली कांग्रेसका नेताको लामो राजनीतिक अनुभवजन्य परिणाम मानिन्छ । अहिलेका कांग्रेसका नेता, कार्यकर्ताले गर्ने दाबा पनि यही हो । तर, यसको मर्म अहिलेको कांग्रेस र नेतृत्वले कति अनुसरण गरेको छ ? उत्तर खासै सकारात्मक देखिँदैन । कांग्रेसभित्रै यस नीतिलाई गहिरो गरी आत्मसात हुनुपर्ने खाँचो अहिले छ । पुस १६ हिजोको दिनले नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वलाई मेलमिलाप नीतिको सम्झना गरायो होला अरु दिन सधैँ बिर्सिए पनि । 

प्रजातन्त्र पुनःस्थापना, गणतन्त्र र संघीयताको यात्रा देशले तय गरेपछिका दिनमा सबैभन्दा अहिले नेपाली कांग्रेस कठिन घडीमा छ । कठिनाइबाट कांग्रेस कसरी र कहिले तङ्ग्रिने हो ? भन्न सकिँदैन । झुन्ड र गुट, उपगुटमा फसेको नेतृत्वको व्यक्तिगत स्वार्थका कारण नेपाली जनताको प्रजातान्त्रिक संस्थालाई नै यतिबेला धरापमा पारिएको छ । यस्तो धरापको निवारण सभापति शेरबहादुर देउवाले गर्नुपर्छ । यो उनको स्वाभाविक पदीय दायित्व नै हो । सभापति देउवा अरुलाई चोर औँलो तेस्र्याएर उम्किने ठाउँ हुँदैन । 

पार्टीभित्र मेलमिलापका लागि अरु नेताहरुको योगदान पनि अपेक्षित हुन्छ र कार्यकर्ताले पनि यस्तो बेला संस्था बचाउन विवेक प्रयोग गर्नैपर्छ । अन्यथा, हेर्दाहेर्दै कांग्रेसको ज्यान जान बेर लाग्दैन । कांग्रेसका लागि अहिले स्थिति यस्तै खतरनाक देखिएको छ । राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय कारण होलान्, स्वार्थी झुन्डले बाटो छेक्लान् तर समस्यालाई जोखिम लिएर पनि सम्बोधन गर्नसक्नु नै नेतृत्वको गुण हो । 

कांग्रेस ठूलठूला जोखिमलाई सम्बोधन वा समाधान दिएर यहाँसम्म आएको हो र अनेक ऐतिहासिक राजनीतिक घटनामा नेतृत्व दिन सफल भएको हो । नेपाली कांग्रेस नै आधुनिक र प्रजातान्त्रिक नेपालको नक्साको परिकल्पनाकार पनि हो । दुर्भाग्य, अहिले कांग्रेस कहाँ छ भन्नुपर्ने दिन आएको छ । यसको नेतृत्व अहिलेको आफ्नो अवस्थाप्रति चिन्तित छैन ? सभापति देउवाले यस स्थितिको जिम्मा लिएर सुल्झाउने दायित्व र हैसियत राख्छन् कि राख्दैनन् ? समयको प्रतीक्षा छ । तर, त्यो लामो हुनसक्तैन ।  

पार्टी सभापति देउवाले उल्झिएको आन्तरिक समस्या कसरी सुल्झाउछन् भन्ने हेराइ चासो राख्नेहरुको छ । चाँडै समस्यमा सुल्झाएनन् वा दीर्घरोग बनाएर दुर्घटना निम्तियो भने यसको मूल दोष सभापति देउवाकै टाउकोमा आउनेछ । अप्रिय लागे पनि भन्नैपर्छ – अहिले सिर्जित समस्याको देखल कारक पनि पार्टी सभापति देउवा नै हुन् । 

रत्नाकर डाँकु लुटेको धनले परिवार पाल्थ्यो रे ! एक दिन लुट्न खोजिएको कुनै योगीले रत्नाकरलाई लुटको धनको सबै भागिदार छन् तर लाग्ने पापको तिनीहरु हिस्सेदार हुन्छन् वा हुँदैनन् ? तिनलाई सोध भनेछन् । लुटको धन खानेहरु जब पाप ‘सेयर’ गर्न तयार पाइएनन् अनि रत्नकर डाँकु वाल्मीकि ऋषि बन्न प्रेरित भएछन् । सभापति देउवाले यो कथा थाहा नपाएको कुरा त होइन । 

बाहिरबाट हेर्दा नेपाली कांग्रेसमा यस्तो समस्या आउने कारण देखिदैन । पदावधि सकिँदा पार्टीको महाधिवेशनको मिति तयको माग गर्नु कुनै समस्या होइन । सभापति र  उनका समर्थकले यसलाई समस्या बनाउनुको कारण के हो, थाहा भएन । तर, पार्टीभित्रकै प्रतिपक्षले चाहिँ पार्टीको शक्ति क्षयीकरण भए पनि कब्जा जमाइरहने सभापति पक्षको मनसुवा नै समस्याको कारण भएको पहिचान गरेको छ । 

प्रतिपक्षको मागअनुसार आगामी मंसीरमा १४ औं महाधिवेशनको मिति तय गर्न नमिल्ने सभापति देउवाको बहुमतलाई फागुनमा मिति तय गर्न कुन तर्कले मिल्यो ? स्पष्ट छैन । प्रतिपक्षले चाहिँ फागुनबाट पुनः म्याद सार्ने र स्थानीय तहहरुको चुनावको बेला हार्रहुर्र गरेर पार्टी सत्ता कब्जा गर्ने देउवा निर्णयको अन्तर रहस्य हो भन्छन् । कुनै राजनीतिक योगदान नभएको प्राणीलाई समेत पार्टीको क्रियाशील सदस्यता दिन मिल्ने बहुमतीय निर्णयको शैली हेर्दा प्रतिपक्षको तर्क सत्य हुने सम्भावना प्रबल देखिन्छ ।  

सभापति पक्षको म्याद बढाउँदै जाने मनसाय बुझेर नै प्रतिपक्षले मंसीर भनेको र आवश्यक भए फागुनसम्म सार्ने बाटो राखेको बताइएको छ । अब कांग्रेसको महाधिवेशन हुन्छ कि हुँदैन ? भए कस्तो होला ? कांग्रेसप्रति चासो राख्नेहरुको जिज्ञासा हो । कांग्रेसको कलह जानकारी राख्नेहरुका लागि दिक्क लाग्दो भएको छ । चाँडै सुल्झाउन सभापति देउवासँग शुभेच्छुकहरुको आग्रहलाई सुने, नसुने झैं गरिएको छ । सभापतिले गर्ने उदार र सहअस्तित्वको समाधानका उपायमा अरु नेताले साथ दिने नै छन् र दिनु पनि पर्छ । अन्यथा कांग्रेस दुर्घटनाको डिलैमा पुगेको छ । 

अहिलेको रस्साकस्सीले कसैलाई किनारा लगाए, कसैलाई नेता सभापति हुने बाटो खुल्ला । यस्तो सपनाको नाल सभापति देउवाको काँधमा बोकाएर पड्काउने दाउ अरु कसैको होला । तर यो दाउ  ‘घरका सबै मरे तातो चुलोमा मजाले सुत्थें’ भन्ने बिराले सोच हो । संस्था नरहे के सभापति ? अध्यक्ष, सभापति वा महासचिव पदासीन दर्जनौँ पार्टी नेपालमा छन् । नेपाली कांग्रेसलाई पनि त्यस्तै बनाउने भए कुरा बेग्लै । 

कांग्रेस नेता, कार्यकर्ताले राष्ट्रिय एकता र मेलमिलाप दिवसमा पहिलो सर्त आफैँभित्र मेलमिलाप कायम र व्यवहारमा त्यो उतार्ने प्रणले काम गर्नुपर्छ । आफूभित्र मेलमिलाप राख्न नसक्ने कांग्रेसले राष्ट्रिय एकता पनि कायम गर्ने हैसियत राख्तैन र लोकतन्त्रको रक्षा पनि गर्नसक्ने छैन । देउवाकै भनाइमा कम्युनिष्ट सरकार अधिनायकवादी चरित्रको छ । सरकारको गतिविधि पनि त्यस्तै देखिँदैछ । तर, कांग्रेस दुर्गतिमा छ । पार्टी विभाजनको विगत भएका सभापति देउवा दुर्गतिको होइन प्रगतिको कार्य कारण बने हुन्थ्यो । केही समयमात्र बाँकी छ नि !