उनको बाल्यकाल गुल्मीको रिडीमा बित्यो । रुरुक्षेत्रजस्तो धार्मिक स्थलमा उनी हुर्किइन् । शालीग्रामका लागि प्रख्यात रिडी रुरुक्षेत्र नै उनको बाल्यकालमा धुलोमाटोसँंग खेल्ने स्थान हुन पुग्यो । धार्मिकरुपमा चर्चित यही बजारमा आख्यानकार भागीरथी श्रेष्ठ (७१) पढिन् । बढिन् । 

एकातिरबाट बग्दै आएको कालीगण्डकी, अर्कोतिर हिमाली जलप्रवाहयुक्त नदी । गङ्गाजी भन्थे सबै यसलाई । यिनै नदीहरूको दोभानमा भागीरथी र उनका समवयी सङ्गीहरूको समय बित्दो थियो । बालापनको उमेर नै त्यस्तो । लेखपढ्सँंगै पूजापाठ गर्न मन लाग्ने । तर आमा र भाउजुहरू रिसाउनु हुन्छ कि भन्ने डर र शरम पनि थियो । 

सोमबार हात्तीगौंडास्थित निवासमा सहकर्मी सरिता खडकासँग भागीरथी निवास पुग्दा आफ्नो बाल्यकाल सम्झिएर उनी मज्जाले हाँसेकी थिइन् । उनले उत्साहका साथ सुनाइन् आफ्नो बालापनको कथा, ‘‘कात्तिक महिनाभरि हामी छोरी चेलीहरू बिहानै ४ बजे उठेर घरआँगन, पिँढी लिप्थ्यौं । हुन त लाज र डर लाग्थ्यो, तर पनि रहर थियो । रहर पूरा गर्थ्यौं नै । त्यसपछि स्नान गर्न हामी गङ्गाजी पुग्थ्यौं ।’’ 

तिनताक रिडीबासीहरूका घरमा पिउने पानी गङ्गाजीबाटै ल्याइन्थ्यो । खुबै मीठो पानी थियो त्यहाँको । आज पनि उनी हिमालको त्यो तिख्खर पानीको सम्झना गर्छिन् । 
भागीरथी र उनका सङ्गीहरू ऋषिकेश भगवान्को पूजा गर्थे । पूजाका क्रममा मूर्तिलाई अनेक गरेर सिङ्गार्थे । भैरव, गणेशलगायतका देवताको पूजामा समय बित्थ्यो । अन्तिममा गङ्गाजीको किनारमा गएर बालुवाको शिवलिङ्ग बनाएर पूजा गरेपछिमात्रै विसर्जन हुन्थ्यो । 

साँझपख फेरि छाप्रीमा बत्ती बालेर बगरमा गई दीप प्रज्वलन गर्न पनि भागीरथीहरू उत्साहित रहन्थे । पूजाका क्रममा सङ्गीका बीच प्रतिष्पर्धा हुन्थ्यो नै । कहिलेकाँही किचलो पनि हुन्थ्यो । कसैले छोडेर जाँदा पनि रिस उठ्थ्यो उनलाई, कोही नआउँदा पनि रिस उठ्थ्यो । 

भागीरथीको मुहारमा मुस्कान फैलियो । कुरा गर्दागर्दै उनी गङ्गाजीको बगरमै पुगिन् । भनिन्, ‘‘सङ्गीहरूसित रिसाएपछि महिनौ बोलचाल बन्द हुन्थ्यो । पछि स्कुलमा सरले थाहा पाउनुहुन्थ्यो । अनि उहाँले हामीबीच सम्बन्ध सहज बनाइदिनु हुन्थ्यो ।’’ 

बाल्यकालका दिन रमाइलोसँग बित्नु स्वाभाविक थियो । रिडीको स्कुल हाइस्कूल भइसकेको थिएन । विद्यालयमा पठनपाठनका अतिरिक्त उनी गीत पनि गाउँथिन् । स्कुल निर्माणका लागि चन्दा सङ्कलन गर्न आयोजना गरिएको सांस्कृतिक कार्यक्रममा आफूले गीत गाएको उनी आज पनि सम्झिन्छिन् । 

रिडीको स्कुललाई हाइस्कुलमा स्तरोन्नति गर्नका लागि हुने विभिन्न कार्यक्रमहरूमा भागिरथीलगायतले धेरै सहयोग गरे । कहिलेकाहीँ त उनी र उनका साथी मिलेर गाउँमा भिक्षा पनि मागे ।  रिडीको यही हाइस्कुलबाट २०२२ सालमा एसएलसीको पहिलो ब्याचका रुपमा उनले परीक्षा दिइन् । र, सफल भइन् ।

०००

आख्यानकार भागीरथीका पिताजी स्थानीय हुलाकमा हाकिम थिए । खेतीपाती राम्रै थियो । ४ जना दाजुभाइबीचमा एउटी छोरी थिइन्, भागिरथी । रिडीमै पिताजीको किराना पसल पनि थियो । आमा पसल हेर्थिन् । रुरुक्षेत्र प्रसिद्ध धार्मिक स्थल भए पनि आउजाउका दृष्टिबाट विकट थियो । यातायातको सुविधा थिएन, तर पनि रिडी पुगेकै हुन्थे तीर्थालु । समयसमयमा त्यो धार्मिक स्थलमा मेला लाग्थ्यो । कात्तिकको हरिबोधनी एकादशी, माघे सङ्क्रान्तिका दिनहरूमा विशाल मेला लाग्थ्यो । 

भागीरथीका अनुसार रिडीबाट बुटबल पुग्न त्यसबखत दुई दिन लाग्थ्यो । तानसेन पुग्नलाई चार कोस बाटो छिचोल्नुपथ्र्यो । भागीरथीको घरको बार्दलीमा मुठाका मुठा लट्ठी राखिएको हुन्थ्यो । यात्रामा निस्कँदा लट्ठी लिएरै हिँड्नुपर्थ्यो ।

रिडीबजार रमाइलो थियो । मिश्रित समाज थियो । २०१८ सालअघि गङ्गाजीको किनारमा अवस्थित रिडी सुन्दर बजार थियो । त्यसबेला पसलहरू खुलेपछि उमेरदार छोरीबुहारीहरू बजारबाट हिँड्थेनन् । उनीहरू लुकेर हिँड्ने बेग्लै बाटो थियो । बडो मर्यादित ढङ्गमा बस्नुपर्थ्यो ।

भागीरथीले सम्झिन् २०१८ सालको त्यो बाढी, जसले आधा बजार बगायो । जुन गङ्गाजीको पानी अमृत समान थियो, त्यही गङ्गाजीमा भेल मिसियो । त्यसबेला गु र मुतको पानी पिउनुपर्ने बाध्यता थियो । लास पोलेर अङ्गार बगाइँदा त्यो पन्छाएर पानी थापेर ल्याउनुपथ्र्यो । इनार थिएन । कहीँ कतै पानीको मूल पनि थिएन ।

भागीरथी सम्झन्छिन्, ‘‘त्यसबेला रिडीमा धारा थिएन । बाढीको पानी के सफा हुन्थ्यो ? हामी पानी घरमा पानी ल्याएर कपडाले छानेर पिउँथ्यौं । वास्तवमा त्यसबेला हामीमा चेतना नै थिएन । आज म सम्झिन्छु, हामीले त्यस्तो फोहोर पानी कसरी खायौं होला !’’

उनले यो विषयलाई कथामा उनिनन् । कवितामा पोखिनन् । अहिले उनलाई लाग्दैछ– ती सन्दर्भलाई अब संस्मरणका रुपमा प्रस्तुत गरौं । 

०००

एसएलसी पास गरेपछिको एक वर्ष उनको यत्तिकै बित्यो । उनले पढ्न पाइनन् । पढने रहर औधी थियो, तर कलेज थिएन, रिडीमा । तानसेनमा कलेज थियो, तर त्यहाँ बसेर पढ्नलाई आफन्त थिएनन् । छोरी मान्छे, एक्लै बस्न सकिनन् । 

भागीरथीका आमा–बुवा खुला सोचको भए पनि दाइको सोच अलि सङ्कीर्ण थियो । त्यसैले पनि उनलाई गाह्रो थियो । उनले पढ्नका लागि धेरै सङ्घर्ष गर्नुप¥यो । पढ्न नपाएकोमा उनी बेलाबेलामा रुन्थिन् । 

त्यसैबेला कुनै महिला स्रष्टाको रचना पत्रपत्रिकामा देख्दा आफूले पनि यसैगरी लेख्न पाए हुन्थ्यो भन्ने उनलाई लाग्थ्यो । देवकुमारी थापाको ‘भविष्य निर्माण’ कथा आज पनि उनको सम्झनामा छ । 

एसएलसी पास भएपछिको यही फुर्सदिलो समयमा उनको सिर्जनशीलताले मौलाउने मौका पायो । कवितामा कलम चल्न थाल्यो । कविता बुटवल र पाल्पाबाट प्रकाशित हुने पत्रिकाहरूमा पठाउँथिन् उनी । 

उनका रचनाहरु छापिँदै गए । हौसला बढ्दै गयो । त्यसैबेला ‘प्रवल इच्छा’ शीर्षकमा कथा लेखिन् । त्यस कथामा शिक्षाको आवश्यकतासम्बन्धी आफ्नो विचार अभिव्यक्त गरेकी थिइन् । त्यो पनि पत्रिकामा छापियो ।

त्यसबखत मोदनाथ प्रश्रित लुम्बिनी सन्देश नामक पत्रिका प्रकाशन गर्थे । लुम्बिनी अञ्चलमा त्यो समयमा महिला लेखक थिएनन् । त्यसैले एकदुईवटा रचना आउँदा मात्रै उनी सबैको नजरमा परिन् । 

उनले अञ्चलस्तरीय साहित्य सेमिनारमा पनि भाग लिइन् । भागीरथीको रचनाले प्रथम पुरस्कार प्राप्त गर्‍यो । २०२३ सालमा झापामा साहित्य सम्मेलनको आयोजना भयो । भागीरथी पनि झापा जाने भइन् । उनकी आमा र भाइ साथै गए । त्यसैबेला उनले परशु प्रधान, प्रेमा शाह, बानिरा गिरीलगायतका साहित्यकारलाई चिनिन् । त्यही समयमा उनको परिचय देवकुमारी थापासँग पनि भयो ।

त्यसैबखत काठमाडौंमा महिलाहरूका लागि होस्टल खोलिएको सूचना प्रसारण भयो । साहित्यकार भिक्टर प्रधानको घरमा त्यो होस्टल खोलिएको थियो । ‘महिला दिदीबहिनीहरूले बस्नका लागि सम्पर्क गर्नुहोला’ भनेर सूचना प्रसार भएको थियो ।

यो सूचनाले भागीरथीको पढ्ने इच्छा जागृत भएर आयो । उनले पनि काठमाडौं गएर पढ्ने कुरा सुनाइन् आमालाई । रिडी जान्न भनेर अड्डी लिइन् । गङ्गाजीमा डुब्ने धम्की पनि दिइन् । त्यसपछि उनकी आमाले उनलाई जलेश्वरमा छोडेर आफू रिडी फर्किन् । भागीरथीका दाइ जलेश्वरमा भूमिसुधार अधिकारी थिए । केही समयपछि दाइले भागीरथीलाई काठमाडौं ल्याए । उनी पद्मकन्या कलेजमा भर्ना भइन् । 

काठमाडौं आएर पढ्न थालेपछि पढाइसँगै उनको लेखन पनि अगाडि बढ्न थाल्यो ।

०००

आईए पास गरेपछि भागीरथीको बिहे भयो । श्रीमान् पाल्पामै भूमिसुधार अधिकारी थिए । बिहेपछिको केही समय उनको लेखन छुट्यो । घरपरिवारमै उनको समय बित्न थाल्यो । परिवारसँगै पोखरा, बुटवल गर्दैमा उनको दिन बित्थ्यो । 

स्याङ्जा आइसकेपछि भने उनले साहित्यिक वातावरण पाइन् । उनलाई फेरि लेखनले तान्यो । त्यहीँ रहँदा नै उनले ‘मालती’ उपन्यास लेखेकी हुन् । ‘मालती’ले राम्रो चर्चा बटुल्यो ।

२०३३-०३४ सालतिर भैरहवा पुगिन् उनी । त्यहाँ पनि उनले साहित्यिक वातावरण पाइन् । ‘मालती’का कारण उनको चर्चा थियो । भैरहवा आइसकेपछि रामचन्द्र भट्टराईसँग सम्पर्क भयो । ‘सुस्केरा’ पत्रिका प्रकाशित गर्थे उनी । 

यहीँबाट उनको लेखनले प्रगतिवादी धार समायो । उनले गरिबी र दुःख अनि पीडाको कथा लेख्न थालिन् । प्रगतिशील चेत उनको लेखनमा छल्किन थाल्यो ।  पछि सञ्चो नभएर उनी परिवारसहित काठमाडौं आइन् । उनको उपचार भयो । उनले त्यो बेलासम्म बीए पास गरिसकेकी थिइन् । केही समयपछि अङ्गुरबाबा जोशीमार्फत् उनले तारागाउँमा जागिर खाइन् । उनको प्रगतिवादी धारको लेखनी चल्दो थियो । यसै क्रममा उनको सम्पर्क रामेश र मञ्जुलसँग पनि भयो । जसले उनको लेखनीको प्रशंसा गर्थे । 

भागीरथी यो प्रसङ्ग सम्झिँदै हासिन् । भनिन्, ‘‘प्रगतिवादी कल्पनाशीलता रिडीमा रहँदा थिएन । न त काठमाडौंमा पढ्दा नै थियो । यो क्रमको सुरुआत त भैरहवा गएपछि मात्रै भयो ।’’ 

काठमाडौं रहँदा उनको परिचय पारिजातसँग पनि भयो । तर पारिजातसँग उनको सम्बन्‍ध लामो समय रहेन । आज पनि उनी अविनाश श्रेष्ठसँग पारिजातकहाँ एक दुई पटक पुगेको सम्झन्छिन् । 

एकदिन उनलाई रामेश र मञ्जुलले इमानदार हुनुस्, तर आफ्नो कथामा आफ्नो विचार खुलेर राख्नुस् भनेर सुझाव दिए । रामेश र मञ्जुलको यो भनाइले उनलाई आफ्नो लेखनलाई अलिक फराकिलो पारेर लेख्नेतर्फ डोर्‍यायो ।

यसपछि उनको लेखनले बेग्लै बाटो समायो । कल्पनामा राजनीति मात्रै हावी हुन छाड्यो । उनका कथाहरू रुपरेखा, गरिमा, मधुपर्कहरूमा छापिन थाल्यो । उनका कथामा पनि समाजका जल्दाबल्दा विषय समेटिन थाले । प्रेमका विषयले पनि स्थान पाउन थाले । 

उनले उपन्यास लेखिन् । कथा, कविता लेखिन् । २०३८ सालतिर उनलाई लाग्यो ‘हैन, एउटा मात्रै बाटो समाउनुपर्‍यो ।’ त्यसपछि उनले कथामात्रै लेख्न थालिन् । कथामा मात्रै उनको कलम चल्न थाल्यो । 

०००

घरमा  हजुरआमा र आमाले कथा सुनाउँदा खुबै ध्यान दिएर सुन्थिन् उनी । त्यही प्रभावले उनलाई कथा लेख्न पनि प्रेरित गर्‍यो । रिडी सानो गाउँठाउँ । हरेक घरका मानिस चिनिने । सबैको स्वभाव र चरित्रसँग सबै परिचित । भागीरथीले यो सबै बुझेकी थिइन् । त्यसैले होला, आज पनि उनका कतिपय कथामा रिडीकै घटना, पात्र र चरित्र समेटिएर आउँछ ।  
उनले ‘जिजु बजै’ शीर्षकको कथाको प्रसङ्ग सुनाइन् । जुन कथाले उनलाई ‘रत्नश्री’ सुवर्ण पदक दिलायो । 

रिडीमा एक्ली महिला थिइन् । उनलाई तिनको खुबै माया लाग्थ्यो । ती महिलाले राम्ररी खाएको पनि उनले देखिनन् । बिरामी पर्दा तिनको राम्ररी उपचार भएको पनि उनले देखिनन् । 
तर उनको निधनपछि उनको घरमा रहेको काठको ठूलो बाकसभित्र बोरामा राखिएको तामाको खड्कुलोमा पैसा नै पैसा ! त्यो खड्कुलोमा आठ हजार रुपैयाँ रहेछ । ती बजैको पैसा पछि स्कुललाई प्रदान गरियो । तिनै बृद्धाको जीवनमा आधारित रहेर उनले ‘जिजु बजै’ शीर्षकको कथा लेखिन् ।

भागीरथी भन्छिन्, ‘‘आखिर केका लागि उनले साँचेकी रैछन् त त्यो पैसा ? आफ्नो भविष्य राम्रो होस् भन्ने त होला नि । तर न त उनले औषधि गर्न पाइन् न त चाहेको केही खानै सकिन् ।’’  यस्तै कैयौं घटनाहरूले आख्यानकार भागीरथीलाई कथाको विषय दिएको छ ।

अहिले पनि उनको समय लेखनमै बित्‍छ । साहित्यिक संस्था ‘गुञ्जन’को स्थापनासँगै माया ठकुरी, पद्मावती सिंह, जलेश्वरी श्रेष्ठलगायतको साथले भागीरथीको लेखनीलाई सधैं ऊर्जा प्रदान गरेको छ ।