‘इज्म’ मानिएको ‘कम्युनिज्म’को विश्वव्यापी अवपतन समन्वयको अभाव वा एकात्मक सोच, शैली र व्यवहारको कारण नै भएको हो । भनिएला, नेपालमा त कम्युनिस्ट सरकार छ । सही हो, कम्युनिस्ट नामको पार्टीको सरकार यहाँ छ । यसको पनि त शैलीमा समन्वय छैन, तानाशाहीपन छ । यो कम्युनिस्ट पन हो । यथार्थमा भने अहिलेको सरकार नक्कली कम्युनिस्ट र सत्ताका लागि लोकतन्त्रको नक्कली बखान गर्ने प्रवृब्किो छ । सोचले पहिचान लुप्त र भ्रामक यस्तो सरकारलाई कस्तो भन्ने ?

कम्युनिस्ट प्रणाली समन्वयको आधारमा चल्दैन । समन्वय उसको दर्शन होइन, हो त एकाधिकारवादी । एकाधिकारमा कता समन्वय भेटिनु ? माक्र्सले गल्ती यहीँनिर गरे । वर्गीय अधिनायकवादबाट साम्यवादमा जाने भने । जो आफैँमा विरोधाभाषी छ । अधिनायक वर्गले साम्यवादमा लाने कल्पना आफैँमा गलत छ । किनभने, समाज खास कुनै एक वर्गले मात्र बन्दैन । त्यहाँ वर्गहरु हुन्छन्, तिनमा आवश्यक समन्वय एकाधिकारवादी अधिनायकत्वले दिन सम्भव छैन । कुनै एउटा कम्युनिस्ट ‘राजा’ले यही हो साम्यवाद भन्दैमा साम्यवाद हुन्छ र ?

त्यो असम्भव त्यतिबेला मात्र सम्भव बनाइएला जब अधिनायकवादी शासनले सबैलाई चुप लगाएर दमन चक्रमा एकपक्षीय घोषणा गरिदेला । तर, कम्युनिस्ट सत्ताले अहिलेसम्म त्यो गर्न सकेन । त्यो सम्भव पनि होइन । दमनको उपायलेभन्दा बाहेक समानवर्ग स्वाभाविक निर्माण हुने विषय होइन । सत्ताको डण्डा ठोकेर वर्गहरुको अन्त्य घोषणा गर्न सकिएला तर साम्यवाद सहर्ष आउनै सक्तैन । 

सुन्न मीठो लाग्नसक्छ ‘साम्यवाद’ कसैकसैका लागि कर्णप्रिय । एउटा गीतको बोल छ – ‘‘हामी नदीका दुई किनारा, मिलन हाम्रो असम्भव’’ । कसैको एकाधिकार वा अधिनायकत्वमा साम्यता आउँछ भनी ठान्नु सहज अवस्था होइन । 

मार्क्सले भने – जतिजति उद्योगको बढोत्तरी हुन्छ त्यसका मालिक र काम गर्ने मजदुर वर्गबीच स्वार्थको टक्कर सुरु हुन्छ । शोषक र शोषितको संघर्षमा मजदुर वर्गले उद्योग हत्याउँछ र त्यसै वर्गले अधिनायकत्व कायम गर्छ । तर, उद्योग हत्याउने मजदुर, मजदुर रहँदैन, मालिकमा नै बढोत्तरी हुन्छ, भयो यस्तै । मजदुरबाट मालिक बनेका उदाहरण प्रशस्तै छन् । यहाँ पनि माक्र्सले श्रमिक र मालिकबीच लाभमा समन्वय हुनसक्ने भविष्य देखेनन् । 

साम्यवादको त कुरै छोडिदिऊँ । त्यो सम्भव भए आदिम मानव ’सम्यता’मा थियो होला । सबै नांगै गुफामा । त्यतिबेला तेरोमेरो सायद थिएन । विचार र भौतिक चिन्तनले पनि प्रायः शून्य थियो मान्छे । उत्कृष्ट मान्ने हो भने त्यही आदिम अवस्था साम्यवाद हो । अन्यथा, पुँजी लेख्ने माक्र्स र पुँजीका लागि श्रम खर्चने मान्छेबीच के कस्तो साम्य ? 

कम्युनिस्टहरुले भन्ने गरेको साम्यवाद त के समाजवाद पनि ल्याउन सकेनन् । पुँजीको विकासपछि समाजवाद ल्याइन्छ भन्ने यिनीहरु अन्ततः पुँजीवादी सुखसयलमा चुर्लुम्म रमाउने भए । बरु पुँजीवादले सामाजिक कल्याणको उपाय अपनाएर यिनीहरुलाई जबाफ दियो । पुँजीवादले सकभर वर्ग समन्वय खोज्यो, कम्युनिस्टहरुले वर्ग विभाजनको साहारा लिए । विचारमा पनि पुँजीवादीले समन्वय र विविधता खोजे, कम्युनिस्टले विचार निषेध रोजे । निषेधले कतै साम्यवाद पाउँछ वा ल्याउँछ ? ल्याउन नसक्ने यही (दु) आग्रह कम्युनिज्म असफल हुनुको मूल कारण हो । 

मार्क्सले जे भने, उनले भनेको ल्याउँछु भन्दाभन्दै लेनिन जन्मे, स्टालिन आए, माओ भए, अरु यस्तैयस्तै । समन्वय आवश्यक छ भन्दा रोजा लक्जम्बर्ग जडसूत्री कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट बाहिरिनु पर्यो । पुँजीवादलाई दुत्कारेर श्रमिक वर्गको अधिनायकवाद ल्याउँछु भन्दाभन्दै लेनिन, स्टालिन र माओ सिंगो राष्ट्रको टुप्पी समाएर घनचक्कर लगाइदिने सामन्त, मालिक भए । वैज्ञानिक भौतिकवादले महिमा मण्डित मार्क्सवादी साम्यवाद ल्याउछौँ भन्ने यिनीहरु अन्ततः असफल रहे ।     विचार निषेधको चरम प्रयत्नमा कम्युनिस्टहरुले विचार त मार्न सकेनन् तर विचारवाहक मानिस चाहिँ सक्दो मारे । कम्युनिस्ट सत्ताको विचारभन्दा भिन्नलाई मात्रै होइन कि, त्यसमा सुधारको सुझाव राख्नेलाई पनि यिनले कतैै अनुमति दिएनन् ।  विचार र वर्गवीच समन्वयी बन्ने दर्शनको अभावले कम्युनिस्टको हार भयो । यस्तोमा जो स्वाभाविक पनि हो । 

समन्वयको भावले व्यापक अर्थ बोध गर्छ । सद्भाव, समभाव, सहिष्णुता र विकेन्द्रित अस्तित्वबोधी संस्कारले  मानिसको विविधताबीच समन्वय राख्नसक्छ र समन्वय खोज्न जान्दछ । केन्द्रीकृत एकाधिकारमा यो सम्भव छैन । जतिसुकै ठूलो ठेलीमा ठेलमठेल गरे पनि निष्कर्ष यत्ति हो । वैज्ञानिक भौतिकवाद भने पनि अबौद्धिक भौतिकवाद बन्यो कम्युनिस्ट दर्शन । वैज्ञानिक थियो भने विश्वमा एकसय वर्ष पनि आफ्नो पहिचानमा यो वाद बाच्न सकेन किन ? 

यस्तै भ्रामक अवस्थितिको कम्युनिस्ट सरकार अहिले नेपालमा छ । छोटकरीमा बुझ्न, कुनै दिनका माओवादी नेता डा.बाबुराम भट्टराईले त्यसबेलाको नेकपा एमालेलाई ‘पहिचान नछुट्टिएको’ दल भन्थे । अहिलेको नेकपा पनि भट्टराईको भनाइभन्दा माथि हैन, बरु तलै छ । विचारहीन तर व्यवहार तानाशाही शैलीको सरकार । 

राज्य संयन्त्रको सबै अधिकार अधिग्रहण गर्ने, भ्रष्टाचार, महँगी, असुरक्षा, पक्षपात, कम्युनिस्टीकरण र बेथिति अहिले सबैले भोगेको व्यथा हो । समन्वय र सुशासनको लक्षणसम्म पनि केपी ओलीको वा ‘राष्ट्रपतिको सरकार’ले देखाउन सकेन । प्रधानमन्त्री कुन हदसम्म असहिष्णु छन् भन्ने कुरा उनकै भनाइले देखाउँछ । असहिष्णुता समन्वयमाथिको प्रहार हो ।  

सप्रमाण असफलता देखाउने आफ्ना आलोचकमाथि अरिङ्गाल भएर जाइलाग्न सरकारी कार्यकर्तालाई अराउने । बुद्धिजीवीलाई थला पार्ने र दिवालिया देख्ने । जनप्रतिनिधि भनिने सम्मानित संसद्मा प्रतिपक्षबाट व्यक्त विचारलाई ‘आक्रोश, कुण्ठा र निम्छरा’ भनेर टिप्पणी गर्ने । यसरी असहिष्णुता पोख्ने प्रधानमन्त्रीले मुलुकमा के सुशासन देलान् ? सबैसँग आवश्यक समन्वय के खोज्लान् ? सरकारको प्रतिपक्षसमेत सबैसँग संवादहीनताको अपूर्व स्थिति अहिले छ । यो कुरा बुझ्नेहरुकै समाजले भनी रहेको छ । संवादहीनतामा रमाउनु, समन्वय र समझदारी कामय नगर्नुलाई लोकतान्त्रिक मर्ममाथिको प्रहार भनिन्छ । लोकतन्त्रमाथिको प्रहारको परिणाम के हुन्छ ?

संविधानको व्यवस्थाविपरीत राष्ट्रपतिबाट ‘मेरो सरकार‘ भनाउनुलाई सबैले अनधिकृत प्रयत्न भने । सत्तारुढ नेकपाकै अर्का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले पनि सानै स्वरमा सही यसलाई जायज ठहर्याएनन् । त्यही संसद्मा नीति, कार्यक्रममाथि बोल्दै दाहालले प्रतिपक्षको सुझावलाई समेत समेटेर जानुपर्ने  कुरा राखे । तर, अर्का अध्यक्ष प्रधानमन्त्री ओलीले सांसदहरुको भनाइलाई आक्रोश किटानी गरे । राष्ट्रपतिको ‘मेरो सरकार‘लाई बुद्धिजीवीले समेत आलोचना गरेकोमा दुःख व्यक्त गर्ने प्रधानमन्त्रीले तिनलाई दिवालियासम्म भन्न भ्याए । सुझाव र आलोचना बुद्धिजीवीले नभने, भन्छ कसले ? बफादार कार्यकताले सक्छन् ?  

‘मेरो सरकार’को प्रतिरक्षामा अरुको त कुरै भएन अर्को कुनै कम्युनिस्ट नेता पनि खुल्न सकेका छैनन् । केही सरकारी कार्यकर्ताबाहेक प्रधानमन्त्री ओली एक्लै यो उनैको सरकार हो भन्दैछन् । अनधिकृत र एकाधिकारवादी चिन्तनको संविधानविपरीत सम्बोधनलाई प्रतिरक्षा गर्न तिनले पनि उचित ठानेनन् र मौन बसे ?

मानौं यो ठूलो कुरा होइन । ठूलो कुरा यसभित्र लुकेको मनसाय हो जुने घातक राजनीतिक चरणको अर्को सन्देश हो । माथि भनियो सबै अधिकार आफैँमा केन्द्रित गर्ने प्रधानमन्त्रीको त्यही एकाधिकारवादी चिन्तनको छाया ‘मेरो सरकार’मा परेको छ । यसमा संविधानको मर्म पनि छैन र समन्वयी संस्कार पनि भेटिएन । समन्वयको अभावमा कम्युनिस्टका महारथीहरुले घुँडा टेके । कम्युनिस्ट नामधारी सरकारको हविगत पनि समन्वयको अभावमा योभन्दा अर्को हुनेछैन । लोकतन्त्रको सयलमा कम्युनिस्ट अधिनायकवादको सपना जप्ने यो कस्तो सरकार हो र कसको सरकार हो ?