नेपाली राजनीतिका नायक बीपी कोइरालासँग उनको सम्बन्ध नितान्त नजिकको रह्योे । दार्जिलिङमा साहित्यकार धरणीधर कोइरालासँग पढ्दा नै उनले बीपीसंग भेट्ने मौका पाएका थिए । त्यसैले पनि उनको निकटता थियो । जब बीपी भारतको निर्वासित जीवन त्यागेर नेपाल फर्किए, उनी सुन्दरीजलमा थुनामा राखिए । 

उनी बीपीलाई भेट्न सुन्दरीजल जान सकेनन् । त्यसबेला उनी गृह मन्त्रालयमा कार्यरत थिए । सम्पर्क र सम्बन्ध भएपनि उनी सुन्दरीजलसम्म पुगेर बीपीलाई भेट्न असमर्थ रहे । जब बीपी कोइराला जयवागेश्वरीमा बस्न थाले, त्यसपछि उनी पनि जयवागेश्वरी जान थाले । उनी गृह मन्त्रालयमा कार्यरत रहेको र त्यसबेला बीपीलाई भेट्न कोको आउँछन् भन्ने निगरानीमा गुप्तचरहरु खटिएका कारण उनी बीपीलाई भेट्न जानसक्ने अवस्थामा थिएनन् । गृह अन्तरगतको विभागमा कार्यरत गुप्तचरहरुले उनलाई चिन्ने अवस्था रहन्नथ्यो । तर जब बीपी जयवागेश्वरी बस्न थाले त्यस पछि उनी अनेक गरेर बीपी कहाँ पुग्न थाले । 

चाबहिल क्षेत्रका पुराना बासिन्दा तथा सरकारी सेवामा लामो समय क्रियाशील रहेर उपसचिवबाट अवकास लिएका विजयकुमार खनाल     (८५) केही दिन अघि कुराकानीका क्रममा भन्दै थिए, “मलाई मन्त्रालयमा कतिले देखेका होलान् । त्यसैले पनि मैले सुन्दरीजलमा थुनामा रहँदा बीपी कोइरालालाई भेट्ने आँट गर्न सकिन । जब उहाँ जयवागेश्वरी बस्न थाल्नु भयो त्यस पछि म पनि कालो चस्मा र टोपी लगाएर कसैले नचिन्ने गरि बीपी कहाँ जान थालेँ ।”

जयवागेश्वरीमा बीपीको निवास अगाडि पनि गुप्तचरहरु अनेक रुपरंगमा घुमिरहेका हुन्थे । कोही माग्ने जस्तो भएर बसेका हुन्थे भने कतिपय पाका मानिसहरु गुच्चा खेलेर बसीरहेका हुन्थे । तिनिहरु गुप्तचरका मानिस हुनसक्ने शंका वरपरका स्थानीयहरुले नगरेका होईनन । तर तिनीहरुकै अगाडिबाट बीपीको घरमा पस्नु धेरैका लागि दुरुह कार्य हुन्थ्यो । तर चावहिल (चाबेल) शान्ति गोरेटोमा बस्ने विजयलाई बीपी यति नजिकै रहँदा पनि भेट्न नसक्नुले चुकचुक लाग्थ्यो । त्यसैले जे पर्लापर्ला भन्दै उनी मौका मिल्नासाथ बीपीको निबासस्थान पुग्थे । केही बेर बसेर कुराकानी गर्थे । अनि घर फर्किन्थे । यो क्रम बीपीको निधन नहुँदासम्मै चल्यो ।     

उनका अनुसार बीपी कोइरालासँग उनको भेटघाट दार्जिलिङमै भएको हो । उनका नातेदार साहित्यकार धरणीधर कोइरालाकै निगरानीमा उनको पढाई हुँदै थियो । धरणीधर कोइराला दार्जिलिङको स्कूलमा शिक्षक थिए । उनी पनि त्यही स्कूलमा पढ्थे । त्यहीँबाट उनको सम्पर्क बीपी कोइरालासँग गहिरियो । 

तर विजयलाई सक्रिय राजनीतिले तानेन । बीपीले उनलाई काँग्रेसमा सक्रिय हुन भनेका पनि हुन्, तर उनको ध्यान त्यता गएन । राजनीतिमाभन्दा जागिर खाएर बालबच्चाको भविष्य बनाउन तर्फ उनी लागे । त्यसैले उनले राजनीतिभन्दा आफ्नो जागिरलाई महत्व दिए ।

उनी भन्छन्, “बीपीले मलाई माया गर्नुहुन्थ्यो । उहाँसँग कुरा हुँदा कहिले काँही मसँग आध्यात्मिक कुरा पनि गर्नुहुन्थ्यो ।”

साढे आठ दशकको उमेरमा उक्लदै गरेका विजयकुमार सरकारी अधिकारी भएपनि बीपी कहाँ जाने र उनीसँग निकट रहेको विषयमा आफ्नो अफिसमा एक्सपोज भएनन् । मनमा कहिँकतै डर त थियो होला । तर उनको बानी, व्यहोरा र सरलपनाका कारण उनीमाथि कसैले पनि शंका गरेनन् । यसरी उनको जयवागेश्वरी यात्रा लामोसमय चल्यो । 

०००

खनालकोे मुलथलो काठमाडौंको मुलपानी हो । तर उनी जन्मिए कलकत्ता(कोलकाता)मा । उनका पिताजी नारायणप्रसाद खनाल व्यापार व्यवसायमा सक्रिय थिए । त्यसले उनको संगत राणा र शाहहरुसँग पनि भयो । त्यसबेला शाह खलकका महेन्द्रविक्रम नाम गरेका एक व्यक्तिसँग उनको पिताजीको संगत भयो । 

पहाडतिरबाट काठमाडौं आएका महेन्द्रविक्रमको संगतले विजयका पिताजीलाई कोलकाता पु¥याएको थियो । विजयका पिताजी नारायणप्रसादको महेन्द्रविक्रमँंग हिमचिम बढ्दै गयो । र उनका पिताजी पनि डेरा लिएर कोलकाता तिरै बस्न थाले । 

उनकी आमा र पिताजीको बसोबास धेरैजसो कोलकातामै हुन्थ्यो । उनको जन्म पनि त्यहीँ नै भयो । र, शैशवकाल त्यहीँ बित्दो थियो । तर उनकी आमालाई लाग्यो अब काठमाडौं नै बस्नु पर्छ । सधै कोलकाता बसेर हुन्न । घरबारी, खेतीपाती पनि हेर्नुपर्छ । त्यसैले केही समय पछि बालक विजयलाई लिएर काठमाडौं हिँडिन् । तर, बीचमै उनकी आमाको निधन भयो । आमाको निधन पछि उनका पिताजीले अर्को बिहे गरेनन् । उनी आफ्नो कर्ममा निरन्तर लागिरहे । आफ्नै उद्यममा रमाए । पिताजीले बिहे गरेको भए उनका दाजुभाइ दिदीबहिनी बढ्ने थिए होलान् । तर पिताजीले दोस्रो बिहे गरेनन् । उनी एक्लै भए । 

उमेर बढ्दै गएपछि विजयको पठनपाठन दार्जिलिङको स्कूलबाट सुरु भयो । उनले केही वर्ष दार्जिलिङमै पढे । त्यस पछि उनी कोलकाता आए । र, त्यहिँबाट म्याट्रीक पास गरे । 

त्यो बेला उनका पिताजी पनि कोलकातामै थिए । उनले त्यहीँ आइएस्सी पढ्न सुरु गरे । तर आइएससी पढ्दापढ्दै उनको पढाई रोकियो । उनी आईएससी पढ्न छोडेर काठमाडौं फर्किए । 

विजय भन्छन्, “मेरा पिताजीलाई महेन्द्रविक्रमले खुबै मनपराउँथे । त्यसैबेला महेन्द्र भारतका लागि नेपाली राजदूत भएछन् । राजदूत भएपछि उनले मेरा पिताजीलाई पनि सँगै दिल्ली लगे । पिताजी दिल्ली गए पछि उहाँले मलाई कोलकाताबाट काठमाडौं जा भनेर यता पठाई दिनु भयो ।”

संभवतः त्यसैबेला विजयका पिताजीले कोलकाता छोड्ने निर्णय गरिसकेका थिए । त्यसैले पनि होला, विजयलाई आइएससी पढ्दा पढ्दै पढाई रोकेर काठमाडौं पठाए । कोलकातामा भाडामा लिएको घर छोडे । आफू दिल्ली गए । उनी काठमाडौं आएर मामाघर भएको गाउँ चाबेलमा बस्न थाले । त्यसबेला चाबेल गाउँ नै थियो । आजको जस्तो गज्याङमज्याङ शहर थिएन । 

काठमाडौं आईसकेपछि उनलाई आइएससी पढ्न मन लागेन । मन भएको भए कोलकातामै बसेर भएपनि आइएससी पढ्ने थिए होलान् । त्यसैले उनी मानविकी लिएर आइए पढ्न थाले, त्रिचन्द्र कलेजमा ।

वि.सं. २०१० सालको सेरोफेरोमा कोलकाताबाट म्याट्रिक पास गरेर आएका विजय त्यसबेला चाबेल क्षेत्रमा जान्ने बुझ्नेमा गनिन थाले । उनलाई स्थानीय केटाकेटीहरुलाई अंगे्रजी र म्याथ पढाउनका लागि भनियो । उनले पनि हुन्छ भन्दै स्कूले विद्यार्थीहरुलाई पढाउन सुरु गरे । यसरी ट्युशन पढाए वापत आफूले कहिल्यै पैसा नलिएको उनी बताउँदै थिए । आफूले जानेको सिकाउने हो भन्दै स्वयंसेवा गर्दै रहे । 

बेलामौकामा विद्यार्थी पढाउने विजयले यसपटक भने पढाई रोकेनन् । पढ्दै गए । र, त्रिचन्द्र कलेजबाटै बीए पास गरे । त्यो बेलामा चाबेलको बसाई र त्रिचन्द्रको पढाई, कस्तो होला अनुमान गर्न सकिन्छ । आजजस्तो गाडी र सडककोे सुविद्या नभएको चाबेलबाट उनी र उनका साथीहरु त्रिचन्द्र कलेज पुग्थे । 

उनी भन्छन्, “तपाईँ आज जुन चाबेल देखिरहनु भएको छ, यो त शहर भईसकेको छ । त्यसबेला त चाबेल गाउँ नै थियो । हाम्रो बसोबास शान्ति गोरेटोमा थियो । उता उत्तर तिर कपन विशाल र उर्बर फाँटकारुपमा विद्यमान थियो । चारैतिर खेतबारी थियो । चाबेलको बीचमा झिँगटीको छानो भएका गुजमुज्ज परेका घर थिए । कसैकसैका घर मात्रै पक्की थिए ।”

त्यसबेला चाबेलदेखि उत्तर पूर्वमा अवस्थित बौद्ध क्षेत्र पनि विस्तारित  हुँदै थियो । पर्यटकीय स्थल भएकोले त्यतातिर पनि चहलपहल थियो । विजयकुमारका अनुसार बौद्धतिर व्यापार व्यवसाय मनग्ये हुन्थ्यो । व्यापार गर्नेहरु बौद्धसम्म पुगेकै हुन्थे । व्यापारीहरु अनेक सामान बेच्न बौद्ध पुगेका हुन्थे । विजयका अनुसार बौद्धमा बिक्री नभएका सामानहरु व्यापारीहरुले चाबेलमा आएर बेच्थे । 

गाउँकारुपमा रहेको चाबेल समयसँगै फस्टाउँदै गयो । चाबेलका साहुहरुको हालीमुहाली थियो । उनीहरु व्यापार व्यवसायमै रमाएका थिए । विजय र उनको परिवारकोे काम भएको आफ्नो जग्गा जमिनमा अनाज उब्जनी गर्ने र वर्षदिन खानपानको बन्दोबस्त गर्ने थियो । दुहुनो गाई पनि पालेका थिए उनले ।

त्यो बेला हिँडेर चाबेल आउनु पर्दथ्यो । हिंड्ने भनेकै चाबेल गणेशस्थानको बाटो भएर थियो । गौशालाको बाटो सानो थियो । रातीगरि एक्लै हिंड्न डरमर्दो हुन्थ्यो । त्यसबेला घुम्न जाने भनेको कपन र बौद्धका खुला फाँटहरु नै हुन्थे । उनी घुम्न जाँदा कतै बिसाउँदा दही मोहीले घरका मानिसहरुले स्वागत गर्थे । उनी भन्छन्, “आज वल्लो पल्लो कोठामै पनि मानिसको चिनाजान हुँदैन । कस्तो समय आयो !” 

जतिखेर उनी बुझ्ने भएर काठमाडौं आए, उनलाई चाबेलले छुन सकेन । कहाँ भारतको प्रसिद्ध महानगर कोलकातामा बस्दैआएका उनी, चाबेल जस्तो छाप्रो नै छाप्रोले घेरिएको गाउँमा उनको मन नरमाउनु अस्वाभाविक थिएन । यद्यपि समयले उनलाई त्यही परिवेशमा ढाल्दै लग्योे । उनी  यतै घुलमिल हुन थाले । यतै रमाउन थाले । छाप्रे घरहरु भएको पातलो बस्ती चाबेलमा उनी रमाएनन् मात्रै, चाबेलमै उनले आफ्नो ससुराली पनि बनाए ।  

विजय भन्छन्, “उतै बसेको भए कोलकातामा पढाई रहेको हुन्थेँ कि त अभिनय र गायन तिर लागेको हुन्थेँ । आज पनि मलाई मेरा नाती नातिनाहरुले गीत गाउन भन्छन् । म पनि तिनलाई गीत सुनाएर रमाउँछु ।” 

०००

काठमाडौं आगमनको प्रारम्भमा पढ्ने पढाउनेमै रमाए । उनका काकाहरुको काममा सहयोग पनि गर्दै गए । उनका अनुसार उनले आफ्नो जीवनलाई आफ्नै सोच र गतिका साथ डोर्याएका हुन् । लोभ लालसाले उनलाई कहिल्यै प्रभावित पारेन । त्यसैले सरकारी अधिकारी भएपनि उनको काम गर्ने शैली अलग रह्यो । काममा ध्यान दिन्थे । तोकिएको कामलाई पूर्णता दिनु नै उनको कर्म हुन्थ्यो ।   

वि.सं. २०१६ सालमा उनले बीए पास गरे । उनको मनले भन्यो, “अब सरकारी जागिर खानु पर्छ ।” त्यसैले उनले लोकसेवा लड्ने निश्चय गरे । लोकसेवाको परीक्षा दिए । परीक्षा पास भए । अनि शाखा अधिकृतमा नियुक्त भए । मन्त्रालय प¥यो, गृह । 

त्यतिन्जेलसम्म उनका पिताजी पनि काठमाडौं फर्किईसकेका थिए । उनका पिताजी, आफू र पत्नी अनि छ छोराछोरीका साथ उनको घरगृहस्थी चल्न थाल्यो ।  

गृहमन्त्रालयको जागिरलाई राम्रो जागिर मान्छन् धेरैले । तर एउटा इमानदार कर्मचारीका लागि सबै ठाउँ उत्तिक्कै राम्रो ठान्छन् विजय । कसैसँग लिनुदिनु नपरेपछि काम कसरी राम्रोसँग गर्ने भन्ने ध्याउन्न एउटा आदर्श कर्मचारीको हुन्छ । उनी सँधै यही ध्याउन्नमा रहे । 

कुराकानीका क्रममा उनले हाँस्दै भने, “मैले मेरो कुरा गर्नु भनेकोे मेरै बढाईँ गर्नु होइन् र ? यो त आत्मप्रशंसा जस्तै भयो । तर भन्नै पर्छ, मैले कहिल्यै नाजायज काम गरिन । त्यता मेरो ध्यान गएन । मेरो रुची घुस लिने वा अनैतिक सम्पति जोड्नेमा कहिले रहेन । सीडीओ एक पटक भएँ । त्यस पछि मलाई सीडीओ हुने रुची पनि रहेन ।” 

त्यसबेला सीडीओ बन्नका लागि तालिमहरु पनि लिनु पर्दथ्यो । त्यो तालिम एक किसिमले आर्मी र प्रहरीले लिने तालिम जस्तै थियो । घोडा चढ्ने कलादेखि बन्दुक चलाउने मात्रै होईन, बन्दुक सफा गर्नसम्म सिकाइन्थ्यो । विजयले यो तालिम पनि लिएका थिए ।  

गृह मन्त्रालयमा जागिर खाएको करिब १० वर्ष पछि उनी पर्साको सिडिओ बनाईए । तर सीडीओले व्यहोर्नुपर्ने चौतर्फि दवावले सीडीओको साख धुमिल बनाउँदै लगेको उनले अनुभव गरे । कहिलेकाँही अञ्चलाधीशले सीडीओलाई अगाडि सारेर उसैको काँधबाट बन्दुक चलाउँथे । यस्तोमा अपजस जति सीडीओको भागमा पर्दथ्यो भने जस जति सबै अञ्चलाधीशले लिन्थे । यस्तै क्रियाकलापले गर्दा उनलाई फेरिफेरि सीडीओ हुने मन मरेर गयो । 

विजयकुमार भन्छन्, “सीडीओ हुँदा नाजायज काम गरेको भए सायद कमाइन्थ्यो होला । किनभने वीरगंजको सीडीओ भनेको पावरफूल सीडीओमा गनिन्थ्यो । तर मलाई अञ्चलाधीश र अञ्चलका नेताहरुको दवावमा काम गर्न मन लागेन । केही वर्ष पर्सामा बसेर म काठमाडौं फर्किएँ । त्यसको केही वर्ष पछि अर्को जिम्मेवारी लिएर म सोलुखुम्बु गएँ ।”

पर्साबाट सोलुखुम्बु ! त्यो पनि सीडीओ नभएर अन्य जिम्मेवारीमा ! उनले यसको कारण पनि बताए । परिवार ठूलो भएकोले तिनको लालनपालनका लागि सोच्नु स्वाभाविक थियो । त्यसैले उनले दूर्गममा भत्ता बढी आउने भएकोले सोलुखुम्बु जाने मन बनाए । उनी सोलु गए र चार वर्ष उतै बसे । 

विजय भन्छन्, “मलाई सीडीओ पद नै मन परेन । सायद कमाउने रहर नभएर होला । रहर हुँदो हो त फेरिफेरि सिडिओ बन्थेँ हुँला । तर मलाई त्यो तनाव झेल्न मन लागेन । त्यस पछि मलाई सीडीओमा जा भनेर कसैले भनेनन् पनि ।”
तीन दशकभन्दा लामो समय सरकारी जागिरमा बिताएका विजयकुमार खनाल २०४९ सालमा रिटायर भए । रिटायर हुँदा उनी स्वास्थ्य मन्त्रालयमा उपसचिव थिएँ । 

आज पनि उनी सम्झिन्छन् बीपी कोइरालाले राजनीति गर्न प्रेरित गरेको सन्दर्भ । तर राजनीतिमा रहर नभएको उनी पछि पनि बताउँदै थिए । तथापि, उनलाई चाबेलका काँग्रेसीहरुले अहिले पनि सम्मान गर्दै आएका छन् ।