तीन दशकपछि रविन्द्रसिंह बानियाँले थाहा पाए– ‘म ताक्छु मुुढो बञ्चरो ताक्छ घुँडो’ भन्ने आहान त्यसै बनेको हैन रहेछ । समयसँगै सपनाहरू पनि फेरिँदा रहेछन्, चाहनाहरू परिवर्तन हुँदारहेछन् । आफ्ना जर्नेल मामा बलराम अधिकारीको हिरोइज्म देखेर उनलाई त्यो बाल्यकालमा पनि इष्र्या लाग्थ्यो, ओहो ! म पनि त्यस्तै हुन पाए । मामा सूर्य वनायक गणका गणपति थिए । उनले त्यहाँ देखे मामालाई जसले पनि सलाम गरेको । उनको मामाको अनुहार हेरिरहनु पर्दैनथ्यो । पछाडिबाट पनि सिपाहीहरू सलाम गर्थे । लेफ्टिनेन्टको रातो क्याप नै उनको मामाको मान र सान थियो । सलामको कारण थियो । उनले त्यहीँ संकल्प गरे, म पनि जर्नेल बन्छु । मामा जस्तै सलाम खान्छु । उनका बुबा पनि आर्मीका जमदार थिए । 

धादिङमा जन्मिएर चितवनमा हुर्केबढेका रविन्द्रले  ०५७ मा आईए सके र लागे आर्मी अफिसर बन्ने लोभले काठमाडौंतर्फ । मामा जर्नेल, बुबा जमदार । बुबाको सम्बन्ध चिफ अफ आर्मी धर्मपालवर सिंह थापासँग राम्रो थियो । आर्मीमा जागिर खान उनलाई गाह्रो थिएन । रविन्द्र र उनको मामाको छोरा जागिर खाने अभिलाषा लिएर काठमाडौं पुगेका थिए । उनी आर्मी अस्पताल डल्लु पुग्दा त्यहाँ आर्मीका हेलिकप्टर आर्मीका शव र घाइते लिएर आउँथे । घाइते तथा मृतकका आफन्त ‘बाबु, बरु हलो जोतेर खाएको भए बाँच्न त बाँच्थिस् होला’ भनेर रोइकराई गर्थे । त्यो देखेर उनको आङ जिरिङ जिरिङ हुन्थ्यो । मुटु नै चिसो भएर आउँथ्यो । मामाको छोरो भने ‘काल आयो भने ठेस लागे पनि मरिन्छ । जे पर्छ जाने हो । आर्मीकै जागिर खाने हो’ भनेर उनलाई उकास्थे । उनका अर्का मामा पनि आर्मी नै थिए । सल्यान कपुरकोटमा रहेको आफ्नो भाइलाई रविन्द्रकी आमाले भान्जो आर्मीमा जान लागेको बताएपछि उनले रविन्द्रलाई भने, “म जागिर छोड्न भनेर राजीनामा दिएको अझै स्वीकृत भएको छैन । यस्तो अवस्थामा जागिर खान्छु भन्ने कस्तो मुर्ख हौ तिमी ?” माओवादीको द्वन्द्व उत्कर्षमा थियो । एक्लो नाति रविन्द्रलाई उनकी हजुरआमाले पनि आर्मीमा जागिर खान नजा भन्दै रुन थालिन् । अस्पतालमा मेजरको समेत शव देखेका उनलाई पनि अस्पतालका ती दृश्यले खासै कर गर्न दिएन । उनको लामो सपनामा स्यवंले पूर्णविराम लगाएदिए । अब उनी विकल्पविहीन बने । 

रविन्द्र साह्रै लजालु स्वाभावका । स्कुलमा कक्षा कोठामा शिक्षकले सोधको प्रश्नको उत्तर साथीहरूका अगाडि उठेर भन्नसमेत नसक्ने । उठेपछि उनी आफ्नो नाममसेत बिर्सिन्थे । उनलाई कहिले पनि लागेको थिएन म पनि कलाकार बन्छु भन्ने । 

केटीहरूको अगाडि त उनी लाजले भुत्तुकै हुन्थे । “केटीहरूले पछाडिबाट हेरिरहेका छन् कि भनेर मेरो ढाड चिलाउँथ्यो,” रविन्द्रले हाँस्दै भने, “म लाजको पोको नै थिएँ ।”

मलाई लाज हटाउन केही न केही गर्नुपर्छ भन्ने लागिरहेको थियो । ०५८ सालमा एक दिन मामाले निःशुल्क अभिनय गर्ने ठाउँ छ भनेर सुनाए । “लाज पनि हट्छ । आत्मविश्वास बढ्छ । नाटकमा फ्रिमा खेल्न पाइन्छ,” भने । 

माओवादी द्वन्द्व उत्कर्षमा पुगेको थियो । हरेक कामका लागि गाविसको सिफारिस चाहिन्थ्यो । तर, सचिव गाउँमा बस्दैनथे । उनको गाउँका सचिव काठमाडौं धर्मस्थलीमा बस्दा रहेछन् । “पानी परेर हिलो भएको बोटोमा राति अबेर सिफारिस बनाएर ल्याएँ । घुँडाघुँडासम्म हिलो थियो,” त्यो दिन उनले सम्झिए, “गरिब तथा जेहन्दार भन्ने बनाउन लगाएर शुुक्रबार सकिने म्याद आइतबारसम्म थप्न लगाएर फर्म भरें । अभिनय सिकाउने ठाउँ मोहन निरौलाको ‘परिवर्तन नेपाल’ थियो । मोहन निरौलाले सिकाउलान् भन्ने सोचेको थिएँ । तर, त्यहाँ त विनोद श्रेष्ठले पो सिकाउँदा रहेछन् । तिनै विनोद श्रेष्ठ हुन् अहिलेको हिरो । त्यहाँबाट सुरु भएको अभिनयको यात्रा अझै जारी छ ।”

‘परिवर्तन नेपाल’ छिरेपछि उनका लागि अभिनय नसा भयो । खेल नै काम बन्यो । खेल नै काम बनेपछि रविन्द्रलाई के चाहियो र ? अभिनयमै डुबे । उनले त्यहाँ ६ वर्ष भोलेन्टियर भएर काम गरे । त्यहाँ उनले पहिलो पटक ‘प्रजातन्त्र’ नाटक गरे, जुन निकै रुचाइयो । त्यसमा मोहन निरौलासँगै आर्यन सिक्देल, बाबु बोगटी, जेबी रुवालीलगायत कलाकार थिए । 

त्यही समय उनले जिन्दगीमा अभावलाई चिने । भोकसँग साक्षात्कार गरे । “यो नाटक हामी राजधानीका प्रत्यक चोक र गल्लीगल्ली पुग्यौं । पैसा हुँदैनथ्यो । एउटा समोसा र पानी खाएर नाटक गथ्र्यौं । नाटक देखाइरहँदा कार्टुनमा नाटक देखाउने कलाकारलाई गाडी भाडा र चिया खर्च भनेर पैसा उठाउँथ्यौं । एकदेखि पाँच रुपैयाँसम्म दिन्थे । सय–डेढ सय रुपैयाँ जम्मा हुन्थ्यो । त्यसले समोसा किनेर खान्थ्यौं र त्यही पैसाले अर्को चोकसम्म गाडी चडेर जान्थ्यौं । फेरि त्यसैगरी नाटक देखाउँथ्यौं । कैयौं महिना यसरी नै बिते । घरबाट पैसा आउन पनि समय लाग्थ्यो,” त्यो समयको अभाव, संघर्ष, चुनौती र सपना सम्झिँदा रविन्द्र अहिले पनि भावुक हुन्छन् । 

६० सालमा रविन्द्र ६ महिने अभिनय कोर्सका लागि राष्ट्रिय नाचघर छिरेका थिए । नाचघरपछि उनी गुरुकुल पुगे, जहाँ सात वर्ष बित्यो । त्यहाँ उनले पहिलो नाटक गरे ‘ताराबाजी लैलै’ । उनले त्यहाँ धेरै नाटक गरे । गोविन्दबहादुर मल्ल गोठालेको ‘भोको घर’ उनले लिड रोल गरेको पहिलो नाटक हो, जहाँ उनले राजेन्द्र भन्ने क्यारेक्टर गरे । उनी वर्षको उत्कृष्ट चरित्र अभिनेता समेत बन्न सफल भए । 

अभिनयको थोरबहुत ज्ञान लिएका उनलाई अब निर्देशनको भूतले पनि समायो । एक्सन र कट भन्ने रहरले छोप्यो । त्यसैले उनले श्रृषा कार्कीको अन्तिम सिनेमा ‘बाचा बन्धन’ मा सहायक निर्देशन गर्ने भए । धादिङको मलेखुमा सुटिङ सुरु भयो । तर, उनलाई चित्तै बुझेन । निर्देशकीय क्षमतालाई थप अब्बल बनाउने ध्येयले सहायक निर्देशक बनेका उनले सुटिङ स्पटमा माहोल ठीक उल्टो पाए । उनले सम्झिए, “त्यहाँ क्रिएसनको कुरै हुँदैनथ्यो । आउट अफ ट्रयाकका कुरा हुन्थे । कामप्रति लगाव भन्दा पनि रमाइलोमा ध्यान हुन्थ्यो । मलाई त्यो माहोल पटक्कै मन परेन । र, म बीचमै त्यो मुभी छोडेर हिँडें ।”

उनले नेपाल टेलिभिजनबाट प्रशारण हुने ‘जीवनचक्र’ मा पनि अभिनय गरे । तर, त्यसको युनिटले बिचौलियाले सबै पैसा खाइदियो भनेर रविन्द्रलाई सुको पैसा नदिएपछि उनलाई जिन्दगी चलाउनै समस्या भयो । 

उनलाई सिनेमा उद्योगबाटै फ्रस्टेसन हुन थाल्यो । जिन्दगीको ऊर्जाशील समय खराव ठाउँमा खर्च गरिएछ भन्ने लाग्यो । र, चटक्कै छोडे रिलको लाइफ । अलग भए रविन्द्र सिनेमाबाट । तर, भित्री मन भने मरेको थिएन । रस बाँकी नै थियो सिनेमाको । मन मिल्ने साथी र युनिट भेटें भने फेरि फर्किन्छु भन्ने लागिरहेको थियो उनलाई । त्यसपछि रविन्द्रका गोडा लम्किएका हुन् नाचघर हुँदै गुरुकुलतर्फ । गुरुकुल बन्द नहुन्जेल त्यहाँ नाटक गरेका उनी गुरुकुल बन्द भएपछि भने बीबीसी छिरे । 

त्यहाँ उनले सुरु गरे ‘कथा मिठो सारंगी’ नाटकको उत्पादन गर्न । त्यहाँ उनले ‘पशुपतिप्रसाद’का खगेन्द्र लामिछानेसँग काम गरे । 

बीबीसीमा काम गर्दा ‘टलकजंग भर्सेस टुल्के’ नाटक बनाएका थिए । खगेन्द्रले त्यसलाई सिनेमाको स्क्रिप्टको रूप दिए र बन्ने भयो चलचित्र । त्यसमा रविन्द्रले पनि काम गर्ने भए । उनको डेब्यु चलचित्र पनि त्यही थियो । त्यसमा उनले मुखियाको छोरोको रोल गर्नुपर्ने थियो । माओवाली द्वन्द्वको कथा समेटिएको ‘टलकजंग भर्सेस टुल्के’ मा उनी द्वन्द्वको शिकार बन्छन् । उनी सिनेमाको उत्तरार्धतिर मर्छन् । 

गाउँको हुनेखाने मुखियाको छोरो, मलामी सय–डेढ सय चाहियो । तर, बिरानो ठाउँ कास्कीको हेम्जाकोटमा छायांकन थियो । मलामी जुटाउनै गाह्रो । उनले घर–घरमा फोन गरेर आफ्नो लागि मलामी डाके । भेटेर पनि “मेरो मलामी आइदिनुस्” भने । आफूलाई जलाउन चाहिने दाउरा र मुढा आफैं बोकेर खोलासम्म पुर्याए । र, हाँसी हाँसी चितामा चढे । 

सिनेमाको सुटिङ थियो त्यो । रविन्द्र सिनेमाको पात्रमात्रै थिए । एक्सन कटमा उनी चलरिहेहका थिए । तर, यो घटनाले उनलाई छोयो । उनले त्यसलाई जिन्दगीसँग जोडेर हेर्न थाले । रविन्द्रलाई लाग्यो, यसैगरी हाँसी–हाँसी मर्न सकिँदैन ? अमेरिका जाने अघिल्लो रात जाँड पार्टी गरेर साथीलाई हाँसीखुसी बिदाई गर्ने हामी किन जिन्दगीको बिदाइलाई भने हाँसेर बिदा गर्न सक्दैनौं ? उनलाई यो कुराले पिरोलिरह्यो । आखिर हामी त्यही सिनेमाको पात्रझैं यो संसारको एउटा पात्र न हौं । हरेक पल मृत्युसँग संघर्ष गरेर भागिरहेको भूत, वर्तमान र भविष्यलाई रविन्द्रले गहन भएर सोचेको ‘टलकजंग भर्सेस टुल्के’मा चितामा सुतेपछि नै हो । 

‘पशुपतिप्रसाद’मा रविन्द्रले हनुमानको रोल गर्नुपर्ने भयो । हनुमानको चरित्र उनलाई निकै मन पर्यो । पूरै चलचित्रभरि हनुमानको मुखुण्डो पहिरिएर अन्तिममा मात्र उनी देखिन्छन्, जुनबेला सिनेमामा उनको चरित्रको आयु नै खतम हुन्छ । 

‘पशुपतिप्रसाद’को कथा निर्माणका क्रममा हनुमान जो सधैं पशुपतिमा देखिन्छ, यसलाई पनि राख्न सकियो भने सिनेमा अझ जिवन्त हुन्छ भन्ने लागेपछि खगेन्द्र लामिछाने र निर्देशक दिपेन्द्र के खनाल भएर त्यहाँ बस्ने हनुमान को हो ? उसको विगत कस्तो थियो, किन त्यहाँ आएर त्यसरी बस्छ आदि खोज्न थाले । 

त्यसै क्रममा उनीहरूले थाहा पाए त्यहाँ हनुमानको भेष धारण गरेर हनुमान भएर बस्ने व्यक्ति तराई मूलका एक जना व्यक्ति रहेछन्, जो आफ्नो अपराध लुकाउन हुनमान भएर बसेका थिए ।

त्यसपछि खगेन्द्रले सिनेमामा पनि यस्तै खालको कथा बुने, जहाँ क्यासिनोमा सम्पूर्ण सम्पत्ति गुमाएपछि लागेको ऋणसमेत तिर्न नसकेपछि हुनमान बनेर आफ्नो कुकृत्य ढाकछोप गर्न सिनेमाको पात्र हनुमान बन्छ । 

रविन्द्रलाई भने सिनेमा अवधिभर हनुमान नै भएर त्यहाँ बस्दै आएको आएको वास्तविक हनुमान नै बनेर नयाँ अनुभूति संगाल्ने रहर लाग्यो । संयोगवश त्यहाँ बस्ने हनुमान भूकम्प आएको मौका पारेर प्रहरी प्रशासनको ध्यान अन्तै खिचिएको बेला घर गएको बेला परेछ । त्यसैले उनले त्यहीँ बस्ने रियल हनुमानका रूपमा सुटिङ अवधिबाहिरको समय पनि त्यहीँ बसे । 

त्यो समय उनले जिन्दगीमा नयाँ अनुभव त गरे नै, सँगै नयाँ धेरै कुरा पनि थाहा पाए । उनलाई त्यहाँ आउने साधुसन्तहरू भन्थे, “यो बेला केही व्यापार छैन, सबै घर गएका छन्, भूकम्पले हाम्रो व्यापार त चौपट बनाइदियो । तपाईं यति महँगो हनुमानुजीको पहिरन खर्च गरेर लगाउनुभएको छ, घाटाको बिजनेस किन गरिरहनुभएको छ ? सहरतिर गएर आफ्नो बिजनेस गर्नुस् ।” साधुहरूको यो भनाइले त्यहाँ साधु सन्तका भेषमा हुने गाँजा चरेसको तस्करीलाई संकेत गथ्र्यो । रविन्द्र हाँसेर हुन्छ भन्थे । 

उनलाई कतिले हनुमानजी भनेर ढोग्थे । कतिले टाँसिएर फोटो खिच्थे । कतिले पैसा दिन्थे त कतिले हनुमानको भेषमा गाँजा व्यापारी भनेर सत्तो सराप पनि गर्थे । उनलाई भने हाँसोमात्रै उठ्थ्यो किनकि उनी रियल हनुमान थिएनन् । आफूलाई भक्तजनले दिएको पैसा उनी त्यहाँ मागेर बस्नेलाई दिन्थे । माग्नेलाई दिएर बचेको ११ सय रुपैयाँ उनले टोपी दिवसको अवसर पारेर काने टोपी किनेर अनाथ बालबालिकालाई बाँडे । 

त्यही बेला उनले थाहा पाए, शव जलाउन प्रयोग हुने दाउराका नाममा पनि त्यहाँ मृतकका परिवार ठगिन्छन् । डेढ सय किलो दाउरा लाग्ने ठाउँमा दुई–अढाई सय किनाउने र बचेको त्यही दाउरा अर्कोलाई बेच्ने । यस्ता धेरै वेथिति त्यहाँ रहँदा उनले देखे । यो यथार्थलाई पछि उनीहरूले पशुपति क्षेत्र विकास कोषलाई जानकारी गराए । 

रविन्द्र अलि फरक स्वाभावका छन् । सानो कुरालाई गहन ढंगले हेर्छन् । त्यसमा बाँच्ने प्रयत्न गर्छन् । रगत, पसिना र पागलपनले मात्रै राम्रो सिनेमा बन्छ भन्ने रविन्द्र मान्छे भ्रममै बाँचिरहेको ठान्छन् । सिनेमाको हिरोको अभिमानले गजक्क परेर रियल लाइफमा समेत बाटोमा आफूलाई हिरो ठानेर हिँडेको देख्दा उनलाई त्यो प्रवृत्तिप्रति दया लाग्छ । 

भन्छन्, “सिनेमाको हिरो त कपी हो । तपाईं जिन्दगीमा रियल हिरो हुँदाहुँदै आफूलाई कपी (डमी) हुँ भन्दै हिँड्नुहुन्छ भने त्यो पागलपन हो । जिन्दगीलाई नचिन्दाको परिणाम हो ।” 

‘मलाई चिन्नुभएको छैन ? म सेलिब्रिटी हुँ नि भन्दै सेलिब्रिटी कार्ड देखाएर हिँडेको देख्दा उनलाई अचम्म लाग्छ । यसलाई मावनीय प्रवृत्तिगत भूल ठान्छन् । 

उनले आफ्ना मामालाई पछाडिबाट समेत सलाम गरेको देखेर सानो छँदा सोधेका थिए रे, अंकल उहाँले देख्नु पनि भएको छैन, सलाम फर्काउनु पनि भएको छैन । तर पनि किन तपाईंहरू उहाँलाई सलाम गरिरहनु हुन्छ ? त्यो बेला आर्मीका सिपाहीहरूले भनेका थिए– हामीले तिम्रो मामालाई सलाम गरेको होइन । उनको ड्रेसमा रहेको त्यो फूलीलाई गरेको हो । 

दिनहरू ढल्दै गए । बागमतीमा धेरै पानी बग्यो । उमेर छिप्पिँदै गयो । समयले नै रविन्द्रलाई सिकाउँदै गयो । सिपाहीको त्यो कुरा उनले अहिले बुझे । हामी सिनेकर्मी हृष्टपुष्ट उमेरमा आफूलाई आइडल भन्दै रियल जिन्दगीमा पनि हिरो÷ हिरोइन हुँ भन्दै हिँड्छौं । उमेरसँगै माग घट्दै जान्छ । मान र सान ओरालो लाग्छ । अनि बल्ल हामी सोच्छौं, भ्रममा छौं हामी । अनि सुरु हुन्छ, फ्रस्टेसन । रविन्द्र भन्छन्, “म रविन्द्र सिंह बानियाँलाई दर्शकले मन पराएका होइनन् । हनुमानलाई मन पराएका हुन् । हनुमानको क्यारेक्टरलाई मन पराएका हुन् ।” 

सोझो बुद्धि भनौं या इमान्दारिता, रविन्द्र भन्छन्, “म नेपाली चलचित्र उद्योग डुब्न लाग्यो भनेर बचाउन आएको होइन । मैले मेरा लागि काम गर्दा मेरो कर्मले चलचित्र उद्योग माथि उठ्यो भने त्यो संयोगमात्रै हो । 

व्यक्ति सधैं आफूलाई केन्द्रमा राखेर काम गर्छ । यो मानवीय स्वाभाव हो । तर, कर्म सधैं सकारात्मक हुनुपर्छ । त्यसले आफ्नो वर्तमान, भविष्य र आफ्नो कर्मक्षेत्रलाई योगदान गर्छ । यो नै वास्तविकता हो । यो वास्तविकताबाट चाहेर पनि कोही भाग्न सक्दैन । 

“सरकारले नेपाली चलचित्र उद्योगका लागि केही गरेन भनेर हामीले रोइकराई गर्नुपर्ने अवस्था छैन । राज्यले तैंले सिनेमा गर्नुपर्छ भनेर जबर्जस्ति थमाइदिएको होइन । हामी आफ्नो खुसीले यो क्षेत्रमा आएका हौं । त्यसैले हामीले आफ्नो रगत, पसिना र पागलपन खर्चियौं भने राम्रो सिनेमा बनाउन सक्छौं । राम्रो सिनेमालाई राज्यले बजार खोजिदिनु पर्दैन । मार्केटिङ गरिदिनु पनि पर्दैन । त्यसले आफैं बजार खोज्छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजार पुग्छ,” रविन्द्र भन्छन् ।  

सिनेमा उद्योगमा केही कमजोरी छन् भने त्यसलाई सिनेकर्मीले नै सुधार गर्दै लैजानुपर्ने मत राख्ने रविन्द्र भन्छन्, “हामी आफ्नी छोरी, बहिनी र भाञ्जीलाई पनि हिरोइन बनाउने वातावरण बनाऔं । सिने नगरी आफैं सभ्य बन्छ । न कसैसँग रोइकराई नै गर्नुपर्छ ।”