बीबीसी । फिल्म अध्ययनको बाइबल मानिने जेम्स मोनाकोको पुस्तक ‘हाउ टु रिड ए फिल्म’ मा लेखकले हिन्दी फिल्मलाई भौगोलिक सिनेमा स्ट्रिपभन्दा शैलीगत फिल्म ठान्दछन् । यसलाई ‘म्युजिकल मेलोड्रामा’ को विधामा राखेका छन् ।
यो पनि होइन कि हिन्दी फिल्ममा- जसलाई हामी बलिउड भन्छौं- भावनात्मक फिल्म मात्र भावनाहरूले बनेका हुन्छन् । तर ‘संगीत प्रधान भावनात्मकता’ बलिउडको विशिष्ट विशेषता हो, सायद यसलाई कसैले अस्वीकार गर्ने छैनन् । यशराज चोपडा फिल्म निर्माताहरूबीच अग्रपंक्तिमा देखिन्छन् जसले हृदयस्पर्शी संगीत, हार्दिक भावना र ‘बहुमुखी’ किसिमका रोमान्समार्फत विश्वव्यापी मान्यतालाई मूलधारको हिन्दी सिनेमामा प्रस्तुत गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले ।
‘यशराज फिल्म्स्’ :
जति पनि फिल्महरूमा यश चोपडा, एक निर्माता वा निर्देशकका रूपमा जोडिएका थिए, ती फिल्महरू ‘भाव पक्ष’ वा रोमान्सको केन्द्रमा छन् । निकै अघि इन्डिया टुडेसँग कुरा गर्दा उनले भनेका थिए- “रोमान्स कहिल्यै अन्त्य नहुने फेसन हो ।” सिनेमाको कला र शिल्पका बारेमा उनको यही सोचले यशराजको फिल्मलाई धेरै अगाडि पुर्याउँदै भिन्न किसिमको ‘शैली’ वा ‘प्रवृत्ति’ सिर्जनलाई स्थापित गर्यो ।
५० को दशकमा लाहोरमा जन्मिएका यश चोपडा, आफ्ना दाइ बीआर चोपडाका साथमा यात्रा गर्दै प्रसिद्ध निर्देशक आईएस जौहरको सहायकका रूपमा आबद्ध भए । सन् १९५९ मा उनको पहिलो निर्देशित फिल्म ‘धुल के फूल’ प्रदर्शनमा आयो ।
उनले यसै फिल्मबाट जीवनको पहिलो फिल्मफेयर अवार्ड पनि प्राप्त गरे । त्यसपछि जेठा दाइ बीआर चोपडाको ब्यानर बीआर फिल्म्सका लागि ‘धर्मपुत्र’ (सन् १९६१) र ‘वक्त’ (सन् १९६५) जस्ता प्रख्यात फिल्महरूको निर्देशन गरे ।
सन् १९७० मा उनले स्वतन्त्र रूपमा काम गर्ने निर्णय गरे र यशराज फिल्म्स्को जग राखे । यशराज फिल्म्स्को ब्यानरबाट पहिलो फिल्मका रूपमा सन् १९७३ मा ‘दाग’ प्रदर्शनमा आयो । राजेश खन्ना, राखी र शर्मिला टैगोरद्वारा अभिनीत यो फिल्म तथा यसका गीत, संगीत र भावुक कथानकले फिल्मप्रेमीहरूलाई मोहित बनायो ।
त्यसपछि, सन् १९७५ मा यशराज ब्यानरको दोस्रो फिल्म ‘दिवार’ प्रदर्शनमा आयो र रातारात ‘कल्ट’ को दर्जा प्राप्त गर्यो । उल्लेख्य कुरा के हो भने, फिल्म ‘जंजिर’मार्फत जसरी अमिताभ बच्चन ‘एंग्री यंग म्यान’ छवि लिएर चर्चामा आएका थिए, त्यसलाई ‘दिवार’ले ७० को दशकमा ‘फिल्मी ट्रेड मार्क’ बनाइदियो ।
वास्तवमा यहीँबाट यश चोपडा र उनको ब्यानरले उचाइ लिन थाल्यो । त्यसपछि यशराजको अर्को फिल्म ‘कभी कभी’ (सन् १९८०) प्रदर्शनमा आयो ।
यश चोपडाले एउटा कविको व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनलाई पर्दामा चित्रांकित गरेका थिए । भनिरहनु पर्दैन, यस फिल्मले हिन्दी सिनेजगत्मा रोमान्सलाई त्यसैगरी परिभाषित गर्यो, जसरी कुनैबेला धर्मवीर भारतीको उपन्यास ‘गुनाहों के देवता’ले हिन्दी उपन्यासका क्षेत्रमा गरेको थियो ।
वास्तवमा यही फिल्मबाट यश चोपडा र उनका फिल्महरूले रोमान्सलाई फिल्मको केन्द्रीय विषयवस्तु बनायो । १९८१ मा उनको फिल्म ‘सिलसिला’ आयो जसमा प्रेम, पारिवारिक जिम्मेवारी, विवाहपछिको बाह्य सम्बन्ध र सामाजिक संस्थाका रूपमा विवाहलाई सूक्ष्म ढंगले पर्दामा देखाइएको थियो ।
नि:सन्देह आर्थिक मापदण्डमा यो फिल्म औसत रह्यो, तर अमिताभ, रेखाको ‘केमेस्ट्री’, भावनात्मक गीत-संगीत र प्रस्तुतिको रोचक शैलीले फिल्मलाई बेजोड बनायो । यी दुवै फिल्मका बीचमा यश चोपडाले १९७९ मा एक्सन ड्रामा फिल्म ‘काला पत्थर’ को निर्माण गरे । जुन फिल्म पनि सुपरहिट भयो । अमिताभ बच्चन, शशि कपुर, शत्रुघ्न सिन्हा, परविन बाबी, रेखा, नीतू सिंहजस्ता कलाकारहरू अभिनित यो फिल्म सफल फिल्मकारूपमा स्थापित भयो ।
असफल समय :
८० को दशक यश चोपडा र यशराज फिल्म्स्का लागि विशेष हुन सकेन । तर उनको ब्यानरको फिल्मले १९८९ मा एउटा अर्को मोड लियो । फिल्म थियो ‘चाँदनी’ । ऋषि कपुर, विनोद खन्ना, श्रीदेवी, वहिदा रहमानजस्ता कलाकारहरूको अभिनय र मन छुने संगीत अनि विषयवस्तुले यो फिल्मलाई सफलताको शिखरमा पुर्यायो ।
‘चाँदनी’ पछि यशराजको अर्को फिल्म ‘डर’ (१९९३) प्रदर्शनमा आयो । यद्यपि प्रेम कथामा बनेको यस फिल्ममा धेरै प्रसिद्ध कलाकारहरू थिए, तर एकजना नयाँ कलाकारलाई यसले हिन्दी फिल्मी जगतको सुपरस्टार बनाइदियो । ती कलाकार हुन्, शाहरूख खान ।
यसै फिल्मबाट शाहरूख खान र यशराज फिल्म्सका बीचमा एउटा अटुट नाता जोडिन पुगेको थियो ।
ग्लोबल यशराज :
सन् १९९५ मा यश चोपडाका जेठा छोरा आदित्य चोपडाले निर्देशकको रूपमा फिल्मी जगत्मा प्रवेश गरे । उक्त फिल्मको कथामा गैरआवासीय भारतीय युवक र युवतीको रोमान्स बुनिएको थियो । यस फिल्मले हिन्दी सिनेमामा सफलताको सबै रेकर्ड तोडेको थियो । यशराज फिल्म्स्को ब्रान्डलाई विश्वव्यापी बनाएको थियो । यो रेकर्ड तोड्ने फिल्म थियो ‘दिलवाले दुल्हनियाँ ले जाएंगे’ ।
यस फिल्मको लोकप्रियता यतिसम्म रह्यो कि यो फिल्म मुम्बईको मराठा मन्दिरको सिनेमा हलमा एक हजार साताभन्दा बढी समयसम्म प्रदर्शनमा रह्यो । ‘दिलवाले दुल्हनियाँ ले जाएंगे’ ले एकातिर हिन्दी सिनेमा उद्योगलाई नयाँ ‘वैश्विक’ मार्ग पनि देखायो ।
पहिले यशराज फिल्म्स्को क्षेत्र फिल्म निर्माणमा मात्रै सीमित थियो । पछि बिस्तारै स्टुडियो, संगीत उद्योग, वितरणजस्ता क्षेत्रमा यसको दायरा बढ्दै गयो । यद्यपि यश चोपडा निर्माता र निर्देशकका रूपमा आफ्नो जीवनकालभरि सक्रिय भए पनि आदित्य चोपडाले आफ्नो सक्रियता र विवेकले यशराज फिल्मसलाई बहुपक्षीय रूपमा विस्तारित गर्दै लगे ।
सन् २००० पछि, यो ब्यानरले ठूलो संख्यामा फिल्महरू निर्माण गर्न थाल्यो । आजका धेरै प्रसिद्ध निर्देशकहरू र कलाकारहरू यस ब्यानरअन्तर्गत फिल्म क्षेत्रमा प्रवेश गरेका हुन् ।
निर्देशकहरूको सूचीमा शाद अली, कुणाल कोहली, विजय कृष्ण आचार्य, सिद्धार्थ आनन्दजस्ताको नाम लिन सकिन्छ । त्यस्तै रणवीर कपूर, अनुष्का शर्मा, परिणति चोपडा, अर्जुन कपुर आदि कलाकारहरूको सूची पनि यहाँ उल्लेखनीय छ ।
सांस्कृतिक वर्चस्व :
आर्थिक सफलतालाई हेर्ने हो भने यशराज फिल्म्सको ब्यानरका फिल्महरूले आफै सफलताको नयाँ रेकर्डहरू सिर्जना गर्दै आएको छ । आफ्नै पछिल्लो रेकर्डलाई उछिन्दै अर्को रेकर्ड स्थापित गरेको छ ।
यश चोपडाको जीवनी लेख्ने रसल ड्वायरले उनीबारे लेखेका छन्- उनको (यश चोपडा) नामले नै एउटा विशेष शैलीको प्रतिनिधित्व गर्छ, जुन फिल्म निर्माणमा मात्र सीमित छैन । यसले भारतको संस्कृतिलाई पनि प्रभाव पार्छ ।
उनको नाम रोमान्स, ग्ल्यामर र सौन्दर्यको पर्यायवाची भएको छ । यस सन्दर्भमा उनले ‘यश चोपडा वेडिङ’ र ‘यश चोपडा परिधान’ जस्ता लोकप्रिय प्रवृत्तिलाई पनि उल्लेख गरिएको छ । यशराज फिल्म्स्ले यसको प्रभाव विस्तार गर्दै गएको छ ।
यद्यपि यही प्रभावका कारण, कैयन् पटक यशराज फिल्म्स्को कार्यशैली, फिल्महरूको वितरण विधिबारे बहस भइरहेको छ । आलोचकहरूको एउटा समूहले कर्पोरेट उद्योगको ‘कर्पोरेटकरण’लाई एकाधिकारवादी रणनीतिका रूपमा पनि हेर्दै आएको छ ।
हालै सुशांतसिंह राजपूतको निधनपछि उठेको ‘नेपोटिज्म’ बहसमा यशराज फिल्म्सको नाम पनि मुछियो । तथापि अनगिन्ती विमर्श, आलोचना-समालोचना झेल्दै पनि यतिबेला यशराज फिल्म्सले ५० वर्ष पूरा गरेको छ ।
(सुन्दरम आनन्द/बीबीसी)
1628253175.jpg)
