नेपाली साहित्यका मूर्धन्य स्रष्टा राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे असोज ७ गते आइतबार आफ्नो सयौं जन्मदिन मनाउँदैछन् । उनी आम नेपाली जनको मनमा विराजित कवि हुन् । उनको कविताजस्तै उनको व्यक्तित्व पनि सरल छ, सुस्पष्ट छ । शतक आयु टेक्दै गरेका कविवर घिमिरे अनुभवका अजस्र स्रोत पनि हुन् । कर्मशीलता, लगनशीलता र काव्यधारा भरिएका द्रोणाचार्य हुन् उनी, जसबाट हरेक नेपालीले केही न केही पाइरहेका छन् । सिकिरहेका छन् ।

राष्ट्रकवि घिमिरे वि.सं. १९७६ को असोजमा जन्मिए, पश्चिम पहाडी जिल्ला लमजुङकोे पुस्तुन गाउँमा । बाल्यकालमै उनी मातृवात्सल्यबाट टाढिए । आमाको ममताले सिञ्चित गरेको भए के हुन्थ्यो कुन्नि, तर उनलाई आमाको माया र छायाँ दुवै उनमा विद्यमान काव्यस्रोतले दियो । 

उनले ६ वर्ष हुँदा साँवा अक्षर चिने । त्यसअघि नै उनले संस्कृतका श्लोकहरु, विभिन्न स्तोत्रहरु कन्ठ गरेर भट्याउन थालिसकेका थिए । घरमै उनको प्रारम्भिक शिक्षादीक्षा पनि सुरु भयो । उमेर उक्लिएसँगै उनको पढाइ अघि बढ्दै गयो । तत्कालिन परिवेशमा संस्कृत शिक्षाको महत्व बढी थियो । त्यसैले पनि उनले स्थानीय स्कुलमा भर्ना भएर संस्कृत पढ्न थाले । 
किशोर उमेरमै अर्थात् १७ वर्षको हुँदा नै उनी काठमाडौं छिरे । राजधानी भित्रिएसँगै उनको पढाइलेखाइ काठमाडौंको रानीपोखरीमा रहेको संस्कृत प्रधान पाठशालामा भयो । उनले संस्कृत अध्ययनलाई निरन्तरता दिँदैगए ।

एक सय वर्षमा टेक्नै लाग्दा उनको मुहारको चमकले हरेकलाई ऊर्जाशील बनाउँदै गरेको अनुभव हुन्छ । असोज ३ गते लैनचौरस्थित उनको निवासमा सहकर्मी सौरभ रानाभाटसँग पुग्दा उनको मुहारबाटै काव्यधारा प्रस्फुटित भइरहेको भान भयो । 

जन्मदिनको चार दिनअघि नै उनलाई जन्मदिनको शुभकामना दिँदा उनको मुहारमा मधुर मुस्कान छायो । उनले  धन्यवाद दिँदै भने, “जीवनको आखिरीमा तँ धेरै बाँचिस् भनेर सुन्नुजत्तिको आनन्द अरु के हुन्छ र ।”

कुराकानीकै क्रममा उनले आफ्नो दीर्घजीवनको रहस्य खोले । उनले दीर्घजीवनको पहिलो आधार सद्विचार भएको बताए । कसैको निन्दा गर्दा निन्दा गर्नेलाई नै असर पार्ने उनको ठम्याइ छ । अरुको निन्दा गर्दा आफ्नै मन कालो हुनसक्छ । तर, अरुलाई राम्रो भनिदिए उसको मनले जे सोचे पनि आफ्नो मनमा खराब विचार प्रवाह नहुने कविवर घिमिरेको तर्क थियो । 

उनी भन्दैथिए, “त्यसको राम्रो असर भनेको मानिसको अनुहारमा फूल फुलेको हुन्छ, जसले मलाई नै फाइदा गरिरहेको हुन्छ । त्यसैले मलाई लाग्छ, हामीले सद्चिन्तन र सद्विचार हरहमेसा राख्नुपर्छ । नचाहिँदो किसिमबाट खराब विचार राख्यो भने आयु क्षीण हुन्छ ।”

राष्ट्रकवि माधव घिमिरेले दीर्घजीवनको अर्को रहस्य पनि उप्काए । त्यो थियो, सिर्जनशीलता । उनका अनुसार हरेक मान्छेले केही न केही गरिरहनु पर्छ । उनले एउटा उदाहरण पनि दिए– कुनै घरमा बूढो ६० वर्षमै पनि बितेको हुनसक्छ । तर उसकी बूढीचाहिँ ९० वर्ष सय वर्ष बाँच्छिन् । किनभने महिलाहरु कुनै न कुनै काममा निरन्तर लागिरहने प्रवृत्तिका हुन्छन् । तिनलाई एकैछिन फुर्सद नहुने राष्ट्रकविको तर्क थियो । केही नभए पनि बिस्कुन सुकाएरै भएपनि व्यस्त रहने बताउँदै थिए । त्यसैले सक्रियता पनि दीर्घजीवनको महत्वपूर्ण आधार भएको उनको भनाइ थियो । 

यसका अतिरिक्त योगले पनि मानिसलाई दीर्घजिवी बनाउने उनले बताए । उनी भन्दै थिए, “हरेक मानिसले मनलाई पवित्र राख्नुपर्छ । श्वासको सिद्धि, मनको सिद्धि र हाम्रो आत्मा, यी तीनैलाई पवित्र राख्न सकेमा हामी धेरै बाँच्छौं । योग त्यही हो । योग भनेको जोडिने हो, छरिने होइन । अर्को कुरो प्रशन्न हुनु, उज्यालो हुनु पनि हो । राम्रो चिन्तन गर्नु पनि उज्यालो हो ।”

अर्थात्, उज्यालोले मानिसलाई दीर्घजीवन प्रदान गर्ने सन्देश उनको थियो । यसै सन्दर्भमा उनले सुनाए एउटा काव्यांश ः
कुन भन्छ नराम्रो छु नजाती कुन भन्छ र 
छ ईश्वर तिमी भित्र सोच रे शिव सुन्दर

अनि भने, सद्विचार यहि हो ।

उनी आफूलाई शौभाग्यशाली ठान्दछन् । पहिलो हो, उनको जन्म गीतै गीतको क्षेत्रमा भयो । जहाँ दिउँसो पनि झरना झरझर बगिरहन्छ । राति नदी सुसाइरहेको हुन्थ्यो । चारैतिर चराचुरुङ्गीहरु गीत गाइरहेका हुन्थे । मेलापातमा काम गर्ने मान्छे मिठो भाका हालेर गीत गुनगुनाइरहेका हुन्थे । यसरी जुनैबेला पनि उनी गीतिभाका र लयमा रमाउँथे । 
उनी भन्छन्, “अर्को कुरो, मेरो जन्म साहित्य कलालाई मनपराउने राष्ट्रमा भयो । किनभने नेपालीहरु कला र कलाकारलाई औधि सम्मान गर्छन् ।”
वास्तवमा आज सारा नेपाली राष्ट्रकवि माधव घिमिरेको सम्मान गर्छन् । यी काव्यमूर्तिलाई नेपालीले मनमनमा राखेका छन् ।

वेद र उपनिषदको अध्ययन गरेका कविवर घिमिरे वेदका ऋचाहरुमा पनि रमाउँछन् । त्यहीबाट अमरताको, सयवर्ष बाँच्ने संकल्पको, प्रत्येक दिन नयाँ सूर्य हेर्न पाउने प्रेरणा लिँदै आएका छन् । 

कुराकानीको क्रममा उनी भन्दै थिए, “पहिलेपहिले हामीलाई कुनै रोग लाग्दा हामीसँग औषधि उपचार थिएन । अहिले रोगसँग जुध्ने सामथ्र्य हामीसँग छ । म नै आन्द्राको रोगबाट जान सक्थेँ । तर औषधि खाएर बाँचेँ । त्यसैले औषधि उपचारले धेरैलाई बचाएको छ ।” 

तनहुँबाट काठमाडाैं आएका माधव घिमिरे थप पढाइ गर्न बनारस पुगे र त्यहीँबाट शास्त्री सिध्याए । उनी भन्छन्, “मैले ग्राजुएट भएर छोडेँ । साथीहरु त आचार्य भए । म शास्त्रीमात्रै भएँ । त्यसपछि सबै कुरा छोडेर म कवितामा लागेँ । धन्न होस् मेरो देश, जसका सबैले मेरो कविता रुचाइदिए ।”

उनको काव्य लेखन बाल्यकालदेखि नै शुरु भयो । उनी १४ वर्षको हुँदा पहिलो रचना पत्रिकामा प्रकाशित भएको पाइन्छ । उनको ‘ज्ञानपुष्प’ शीर्षकको कविता तत्कालिन समयमा गोरखापत्रका छापिएको थियो । आजभन्दा करिब ८५ वर्षअघि नै उनले कवितारुपी पुष्पहार आम नेपालीका लागि प्रस्तुत गरेका थिए । 

उनका कविता जीवनवादी छन् । उनका कवितामा पाठकले आफ्नो जीवनको कथा पाएको हुन्छ । आम मानिसको जीवनसँग अति निकट सन्दर्भ, बिम्ब माधव घिमिरेका कवितामा हुने गरेको धेरैले स्वीकार गर्छन् ।

वरिष्ठ साहित्यिक पत्रकार तथा साहित्यकार नगेन्द्रराज शर्मा माधव घिमिरेका कवितालाई चिटिक्क मिलाइएको इँटाको पर्खाल मान्छन् । इँटाको पर्खालमा एउटा इँटा झिक्दा प्वाल देखिने र एउटा इँटा थप्दा उवडखावड देखिने, यो स्थिति उनको कवितामा रत्तिपनि नपाइने जिकिर गर्छन् उनी । 

बनारसबाट पढाइ सकाएर नेपाल फर्किएपछि घिमिरेले वि.सं. १९९९ सालमा भाषानुवाद परिषद्मा जागिर खाए । त्यसबेला उनको मासिक तलब २५ रुपैयाँ थियो । त्यसपछि उनी २००२ सालमा गोरखापत्रसँग जोडिए । 

त्यसउप्रान्त उनी यशोब्रह्म स्कुलको प्रधानाध्यापक बने । २०१४ सालमा रोयल नेपाल एकेडेमीको स्थापना भइसके पछि उनी एकेडेमीको सदस्यका रुपमा प्रवेश गरे । त्यहाँ रहँदा उनले पद्य विभागको प्रमुख, कविता योजना प्रमुख र लोकगीत अनुसन्धान कार्यका क्षेत्रमा पनि प्रमुखको भूमिका निर्वाह गर्दै गए । 

यसै सन्दर्भमा राष्ट्रकवि माधव घिमिरे भन्छन्, “एकपटक अलिकति सोचेँ पनि । एउटा मामुली मास्टरमात्रै भएर बसेको छु । के नै होला र ? तर आखिर एकेडेमिसियन, उपकुलपति, कुलपति र राष्ट्रकविसम्म भएँ । निश्चय पनि मेरो इज्जत राष्ट्रले गरेको छ । आम जनताले मेरा गीतहरु मनपराएका छन् । त्यहाँभन्दा मैले के पाउने ।”

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा लामो समय बिताएका उनले नेपाली काव्य साहित्यलाई शिखरमा पुर्याउन आफ्नो तर्फबाट भरमगदूर प्रयासरत रहे । घिमिरे २०३६ सालदेखि ०४५ सालसम्म नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा रहेका थिए । 

माधव घिमिरेले यसरी जहाँ रहँदा पनि नेपाली साहित्यको सेवा गरेरै बसे । उनी नेपाली काव्य क्षेत्रका सुयोग्य कवि हुन्, महाकवि देवकोटा र कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्याल पछिका । यो बीचमा धेरै कवि आए । ती कविहरुको उत्कृष्टता आफ्नो ठाउँमा होला, तथापि माधव घिमिरेको काव्यकारिताप्रति धेरै नेपाली कायल रहेको कसैबाट लुकेको तथ्य होइन ।
माधव घिमिरेले कविता र गीतमात्रै होइन, गद्य पनि लेखेको वरिष्ठ साहित्यिक पत्रकार शर्मा बताउँछन् । माधव घिमिरको गद्य लेखनका सन्दर्भमा शर्मा भन्छन्, “उहाँका गद्य पनि उत्तिकै राम्रा हुन्छन् । उहाँले लेखेका भूमिका वा अन्य कुनै रचनाहरु पढ्नुस्, त्यहीँबाट थाहा हुन्छ । उहाँ कवितामात्रै होइन, अन्य विधामा पनि आफ्नो कलम अत्यन्तै शक्तिशाली रुपमा चलाउनु हुन्छ ।”

माधव घिमिरेका एउटा कथा संग्रह र समीक्षा लेखहरुको संग्रह पनि प्रकाशित भएको छ । यसले पनि देखाउँछ उनी पद्यमा मात्रै होइन, गद्यमा पनि उनको कलम चल्छ ।
घिमिरेले दुई सयभन्दा बढी गीत लेखिसकेका छन् । उनका अधिकांश गीत आज पनि आम स्रोताको ओँठमा झुण्डिएको छ । चर्चित राष्ट्रिय गीत ‘गाउँछ गीत नेपाली’ होस् वा ‘फूलको थुङ्गा बगेर गयो गंगाको पानीमा’, स्वर सम्राट नारायण गोपालको स्वरमा रहेको ‘आजै र राति के देखे सपना मै मरी गएको’ होस् वा अहिलेका युवा कलाकार शिशिर योगीको स्वरमा रहेको ‘सारंगी त रेटे पनि बोल्छ मिठो ध्वनी’ होस्, जुनै गीत पनि अहिलेका स्रोताहरुको ओँठमा गुनगुनाइन्छन् । 

त्यसदेखि बाहेक उनले कैयन् कविता लेखे, कैयन् खण्डकाव्य लेखे, कैयन् गीति नाटक लेखे । ती पनि आज चर्चाको शिखरमा छन् । माधव घिमिरेको गीति नाटक मालती मङ्गलेलाई आज पनि त्यसका दर्शकहरुले भुलेका छैनन् ।

उनले आफ्नी प्रथम पत्नी गौरीको देहावसानपछि गौरी खण्डकाव्य लेखे । त्यो आज पनि पाठकको प्रिय पुस्तक बनेको छ । त्यस अतिरिक्त उनले कैयन् गीत र कविता रचना गर्दैगए । मानिसले पनि उनको गीतमा कविता र उनको कवितामा गीत पाउँदै गए । संगीत र लयमा रमाउँदै गए ।

राष्ट्रकवि घिमिरेका हरेक काव्य रचनाले सर्वसाधारणको मनमष्तिष्कलाई झङ्कृत गरिरहेको हुन्छ । उनका हरेक शब्दले मानिसको कथा बोलिरहेको हुन्छ, सरल भाषा शैलीमा । माधव घिमिरेको काव्यकारितामाथि अनुसन्धान गर्ने साहित्यकार डा. लेखप्रसाद निरौला भन्छन, “माधव घिमिरेका हरेक काव्य प्रकृति र मानव जीवनसँग जोडिएको हुन्छ । उनको अभ्यास र अनुभूतिले नै उनको कवितालाई आम नागरिकहरुको मन मुटुमा बास गराएको छ । उनी मानव जीवनको भित्री तहसम्म पुग्छन्, प्रकृतिको साथसाथै । त्यसैले पनि उनका कविता हरेक मानिसका लागि आफ्नो जीवन कथा भएको छ ।”

केही समय पूर्व कविवर घिमिरेले गद्य कविता कविता नभएको टिप्पणी पनि गरे । यो टिप्पणीको व्यापक चर्चा र आलोचना पनि भयो । यसै विषयमा उनीसित कुरा उठाउँदा कविवर भन्दै थिए, “कतिलाई त्यसले पर्यो पनि होला । तर गद्य कविताको बयान मैले पनि गरेको छु । गरेको छैन भन्ने होइन । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको, गोपालप्रसाद रिमालको पनि प्रशंसा मैले गरेको छु । तिनका गद्य कवितामा लय पनि भेटिन्छन् । त्यसैले त्यो मनपराउँछु । मैले कस्तो गद्य कविता मन नपराएको हो भने छेउ न टुप्पोको कविता । त्यस्ता कवितामा अविष्मरणीय कुरा केही हुन्नन् । त्यस्ता कविता मैले रुचाउन्न । वास्तवमा हामीले जे पायो उसैलाई कविता भन्न थाल्यौं भने कविताको समाज बिग्रिएर जान्छ । उनीहरुले अलिकति मन नपराए पनि तिनीहरुलाई भन्नुपर्छ । तिमीहरु राम्रो बाटोमा लाग । गद्य कविता लेख्छौ भने लक्ष्मीप्रसादको जस्तो, गोपालप्रसाद रिमालको जस्तो लय भएको लेख भन्नैपर्छ । कविता पढ्न थाल्दा मानिसलाई राम्रो रहेछ भन्ने होस् । हैन, जथाभावी लेखेर कविता हुँदैन ।”

लामो समयदेखि कविवर माधव घिमिरेसित आफ्नो आत्मिय सम्बन्ध रहेको बताउने नगेन्द्रराज शर्मा उनको काव्य परिमार्जन शैलीको प्रशंसा गर्छन् । उनी भन्छन्, “माधव घिमिरे त एउटा कविता ५० पल्टसम्म पनि परिमार्जन गर्छन् । त्यसैले थोरै लेखे पनि राम्रो लेख्ने कवि हुन् उनी । वास्तवमा माधव घिमिरे कविताका कलाकार हुन् । कुनै प्रस्तरकलाका शिल्पीले पत्थरलाई कुँदीकुँदी एउटा सुन्दर आकृतिमा ढालेझैं कवितालाई पनि त्यस्तै सुन्दर र पठनीय बनाउन कुँदेर चिटिक्क सिँगार्ने काव्य शिल्पी हुन् । मलाई थाहा भएसम्म उनी आफ्नो अर्को महाकाव्य ‘ऋताम्भरा’ को सम्पादनमा व्यस्त छन् पछिल्लो समय । सायद त्यो अन्तिम अवस्थामा छ । मैले पनि कतिपय श्लोक सुनेको थिएँ उनका मुखारबिन्दबाट ।”

राष्ट्रकवि माधव घिमिरेसित भेट हुँदा उनको यसै महाकाव्यका विषयमा पनि कुरा भयो । उनी यसलाई आफ्नो हर्षको कुरा पनि र विषादको कुरा भएको बताउँदै थिए । उनका अनुसार उनले ‘ऋताम्भरा’ सक्न पाएको भएदेखि यसबारेमा कसैले उनलाई सोध्ने थिएनन् । तर बितेको पाँच वर्षदेखि यसलाई सक्छु सक्छु भन्दाभन्दै पनि सकेका छैनन् । 
घिमिरे भन्दैथिए, “एकचोटी म बारीमा टहल्दा बजारिएँ । शीरदेखि पाउसम्म पसिना आयो । त्यसअघि म भावनात्मक थिएँ । त्यसपछि भने म तार्किकजस्तो भएँ ।  विचार गर्न थालेँ । विचार र भावनामा फरक हुन्छ । भावना भनेको प्रेम हो, विचार भनेको तर्क हो । भावना हृदयको कुरा भयो भने तर्कना मष्तिष्कको कुरा भयो । त्यसैले त्यसको काम रोकें ।”
‘ऋताम्भरा’लाई चम्काउने क्रममा हृदयभन्दा चिन्तन पक्ष बढी हावी हुन थालेपछि उनले केही समय पर्खिए । तर पनि सय वर्ष मनाउनु अघि यो महाकाव्य सिध्याउने उनको विचार थियो, जुन सकिएको छैन । 

उनी भन्छन्, “मेरो सास त्यहीँ अड्किएको छ । भगवानको इच्छा भयो भने म सक्छु ।”   राष्ट्रकवि माधव घिमिरेले अनगिन्ती पुरस्कार तथा प्रमाणपत्र प्राप्त गरिसकेका छन् । उनको उचाइमा अरु कोही पुग्नै नसक्ने अर्का साहित्यकार श्रीओम श्रेष्ठ रोदन बताउँछन् । नेपाली सेनाले गत वर्ष राष्ट्रकवि घिमिरेलाई मानार्थ रथीबाट सम्मानित गरेबाट पनि यो कुराको पुष्टि हुन्छ ।

वास्तवमा माधव घिमिरेको नाम र कर्म नै यति अग्लो छ, जसका अगाडि साराका सारा मानसम्मान होचा लाग्छन् । 

(सन्दर्भ स्रोत : विभिन्न पत्रपत्रिका)

तस्बिर ; साैरभ रानाभाट