काठमाडौं । कृत्रिम बौद्धिकता (एआई) प्रविधिको दुरूपयोग गर्नेहरूले सार्वजनिक व्यक्तिहरूलाई ‘डिपफेक’को सिकार बनाइरहेका छन् ।  तस्बिर, भिडियो वा अडियोमाथि छेडखानी गरेर बनाइने यस्ता ‘डिपफेक’ सामग्री हेर्दा दुरूस्तै लागे पनि यी एआई प्रविधिमार्फत् बनाइएका हुन्छन् ।

यतिखेर सामाजिक सञ्जालमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत समाजवादी)की नेतृ रामकुमारी झाँक्री ‘डिपफेक’को सिकार बनेका छन् । यो भिडियो सुरूमा टिकटकमा पोस्ट भएको थियो भने अहिले फेसबुकमा पनि धमाधम पोस्ट भइरहेको छ ।

आफू ‘डिपफेक’को सिकार भएको भिडियोलाई इंगित गर्दै झाँक्रीले सामाजिक सञ्जाल फेसबुक र एक्स (पुरानो ट्विटर)मा ‘अब मैले के गर्ने ?’ भनेर सुझाव मागेकी छिन् । 

उनले लेखेकी छिन्, “मेरो एउटा राजनीतिभन्दा परको साथी छ । उसले एकदिन मलाई भन्यो– यति धेरै साइबर अपराध भइरहेको छ तिमीमाथि, किन चुप लागेको ? कि त सोसल मिडिया÷मिडियामा आफूलाई प्रस्तुत नगर कि त यस्तालाई कानुनी दायरामा ल्याउने काम गर । तिमीलाई गरेको कमेन्ट पढेर मेरो मुड अफ भयो ।”

उनले थपेकी छिन्, ‘‘तपाईं पनि भन्नुस् त म के गरौँ ?”

झाँक्री र ओलीको ‘डिपफेक’ भिडियो बनाउनका निम्ति तस्बिरको प्रयोग गरिएको देखिन्छ । 

ओली र झाँक्रीबीच पछिल्लोपटक २५ चैत ०८० मा भेट भएको थियो ।  उक्त भेटघाटको तस्बिर झाँक्रीले नै आफ्नो फेसबुक र ट्विटरमा पोस्ट गरेकी थिइन् ।  यिनै तस्बिरको प्रयोग गरेर सामाजिक सञ्जालमा ‘डिपफेक’ भिडियो भाइरल बनाइएको छ ।

झाँक्रीले आफ्नो ‘डिपफेक’ भिडियोका बारेमा उजुरी भने गरेकी छैनन् । उनले भनिन्, “त्यो फेक भिडियोमा प्रधानमन्त्रीलाई पनि राखिएको छ, उहाँको पनि ध्यानाकर्षण भा’को होला ।”

प्रधानमन्त्री ओलीका प्रेस संयोजक रामशरण बजगाईंले पनि आफूले उक्त भिडियो देखेको बताए । 

उनले भने, “मैले पनि त्यो भिडियो फेसबुक र टिकटकमा देखेको थिएँ ।” 

त्यो भिडियो हटाउने र भिडियो बनाउनेलाई कारबाही गर्ने विषयमा भने प्रधामनन्त्रीका तर्फबाट कुनै निर्देशन नभएको उनले बताए ।  “यसलाई प्रहरीले नोटिसमा लिएको होला, उसले आफ्नो काम गर्ला,” बजगाईंले भने ।

सामाजिक सञ्जालमा चरित्र हत्या गर्ने नियतसहित सार्वजनिक गरिने यस्ता सामग्री कसले बनायो, कसले सेयर गर्‍यो र कसले कमेन्ट गरे भनेर पनि हेरिनुपर्ने बताउँछिन्, झाँक्री । सामाजिक सञ्जाल नियमनसम्बन्धी कानुन नहुँदा यस्ता सामग्रीको जोखिम बढेको झाँक्रीको बुझाइ छ । 

“पहिला सामाजिक सञ्जाल नियमनबारे कानुन ल्याउन लाग्दा लोकतन्त्र खतरामा पर्छ भन्ने चिन्ता गरे धेरैले,” झाँक्री भन्छिन्, “अब बिस्तारै यस्ता सामग्रीले सबैलाई असर पार्दै छ ।”

सामाजिक सञ्जालमा सेयर भइरहेको आफ्नो ‘डिपफेक’ भिडियो र त्यसमा आएका कमेन्टले भने आफूलाई चिन्तित बनाएको झाँक्रीले सुनाइन् । 

“मान्छेहरू तल्लो स्तरमा ओर्लेर कमेन्ट गरिरहेका छन् । त्यस्ता कमेन्टले भने रिस पनि उठ्छ, चिन्ता पनि लाग्छ । म ती कमेन्ट हेरेर बसिरहेकी छु,” उनले भनिन् ।

पूर्वमन्त्री झाँक्री सामाजिक सञ्जालमा दुष्प्रचार र ‘डिपफेक’को सिकार भएको यो पहिलोपटक भने होइन ।  ०७९ मा एउटा ठूलो निर्माणाधीन घरको तस्बिर सामाजिक सञ्जालमा राखेर रामकुमारी झाँक्रीको घर भन्ने दाबी गरियो । 
लेखक खगेन्द्र संग्रौलाले समेत उक्त घर रामकुमारी झाँक्रीको भन्दै एक्समा पोष्ट गरे । 

तर, त्यो दाबी गरिएको घर झाँक्रीको थिएन । यही सन्दर्भ सुनाउँदै झाँक्रीले बाह्रखरीसँग भनिन्, “त्यतिखेर हुँदै नभएको मेरो घर भनेर विद्वान् खगेन्द्र संग्रौलाले पनि पोस्ट गर्नुभयो । अहिले अब यस्तो भिडियो बनाएका छन् ।”

०८१ को भदौमा झाँक्रीको अर्को भिडियो भाइरल बनाइयो । अन्तर्वार्ता दिँदै गर्दा झाँक्री रोएको र अन्तर्वार्ता लिने व्यक्तिले ‘अब तपाई स्ट्रङ बन्नुपर्छ’ भन्दै झाँक्रीलाई ढाडस दिएको भिडियो भाइरल भयो । दुई छुट्टाछुट्टै भिडियो जोडेर बनाइएको उक्त भिडियो अहिले पनि सामाजिक सञ्जालमा भेटिन्छ ।

१२ असार ०७९ मा सहरी विकासमन्त्री पदबाट राजीनामा दिनुअघि झाँक्रीले मन्त्रालयमा पत्रकार सम्मेलन गरेकी थिइन् । उक्त पत्रकार सम्मेलनमा झाँक्री रोएकी थिइन् । 

न्युज फिल्मी नामको युट्युब च्यानलमा ३० असार ०७६ मा अनुप भट्टराईले नायिका शिल्पा पोखरेलसँग कुराकानी गरेका थिए । उक्त कुराकानीका क्रममा शिल्पा रोएपछि भट्टराईले ‘अब तपाई स्ट्रङ हुनुपर्छ’ भनेका थिए । 
झाँक्रीले चुनाव हारेपछि रोएको भन्दै यी दुई क्लिप जोडेर भिडियो बनाइयो ।

‘डिपफेक’को सिकार हुने झाँक्री एक्ली व्यक्ति भने होइनन्, थुप्रै कलाकार र नेता यसको सिकार भइरहेका छन् । यसैमध्येकी अर्की एक पात्र हुन्, गायिका समीक्षा अधिकारी । 

गायिका अधिकारीले १ कात्तिक ०८० मा फेसबुकमा पोस्ट गरेको तस्बिरको दुरुपयोग गर्दै ‘डिपफेक’ भिडियो बनाइयो ।  सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरिएको उक्त भिडियोमा अधिकारीको चरित्र हत्या गरिएको छ ।

अधिकारीले साइबर अपराधमाथि अनुसन्धान गर्ने नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोमा उजुरी दिइन् । ‘डिपफेक’ भिडियो बनाएर आफ्नो चरित्र हत्या गरिएको भन्दै अधिकारीले ६ पुसमा उजुरी दिइन् ।  अधिकारीले उजुरीमा ‘डिपफेक’ भिडियो सार्वजनिक गर्ने फेसबुक आईडीमा राखिएको फोन नम्बर समेत लेखेकी थिइन् । 

तर, प्रहरीले अहिलेसम्म अधिकारीको डिपफेक भिडियो बनाउनेलाई पक्राउ गर्न सकेको छैन ।  “अहिलेसम्म प्रहरीले मेरो उजुरीमा के भयो भनेर खबर गरको छैन,” अधिकारीले भनिन् । चरित्र हत्या हुनेगरी बनाइएका ‘डिपफेक’ भिडियोले सार्वजनिक वृत्तमा छवि धमिलिने चिन्ता गर्छिन्, अधिकारी । 

उनी भन्छिन्, “यस्तो (डिपफेक) गर्नेलाई प्रहरीले नसमाउँदा त उनीहरूको मनोबल बढ्छ, अनि अरूको पनि त्यस्तै भिडियो बनाउँछन् । सबैलाई त त्यो एआईले बनाएको भिडियो हो भनेर थाहा हुँदैन नि !”

२ भदौमा काठमाडौं महानगरका मेयर बालेन शाह र उपमेयर सुनिता डंगोलले चुम्बन गरेको जस्तो देखिनेगरी ‘डिपफेक’ भिडियो बनाउने युवकलाई प्रहरीले पक्राउ गर्‍यो । बाजुराका ती युवक सिन्धुपाल्चोकमा मेडिकल व्यवसाय गर्थे । उनको मोबाइलमा प्रहरीले अरू नेताको पनि ‘डिपफेक’ भिडियो फेला पारेको थियो ।

एआई प्रविधिको बढ्दो विकासले त्यसको दुरुपायोग बढिरहेको बताउँछन्, नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोका प्रवक्ता प्रहरी उपरीक्षक दीपकराज अवस्थी ।  प्रधानमन्त्री ओली र नेता झाँक्रीको ‘डिपफेक’ भिडियो आफूहरूले देखेको अवस्थीले बताए । 

उनले भने, “हामीले त्यो भिडियो हेरेर नोटिसमा लिएका छौँ । हामी त्यो कन्टेन्ट रिमुभल (हटाउने)तर्फ लागिरहेका छौँ ।”  चरित्रहत्या हुने खालका सामग्री सबैभन्दा पहिला हटाउने र त्यसपछि त्यस्ता सामग्री बनाउनेलाई पक्राउ गर्ने गरिएको प्रहरी उपरीक्षक अवस्थी बताउँछन् ।

युवाहरूले भ्युजमार्फत् पैसा कमाउने लोभमा अर्काको मानहानि र चरित्रहत्या हुनेगरी एआई प्रविधिको दुरुपयोग गर्ने गरेको अवस्थी बताउँछन् । 

“चरित्रहत्या हुने, मानहानि हुनेगरी एआई प्रविधिको दुरुपयोग गरेर भ्युज बढाउने र पैसा कमाउने लोभमा युवाहरू लागेका देखिन्छन्,” अवस्थीले भने । 

भ्युज र पैसाको लोभमा प्रविधिको दुरुपयोग नगर्न पनि अवस्थी अनुरोध गर्छन् ।  “भ्युज र पैसाको लोभमा यस्ता काम गरेमा विद्युतीय कारोबार ऐन २०६३ अनुसार सजाय भोग्नुपर्छ,” उनी भन्छन्, “प्रविधिको सही प्रयोग गर्नुपर्छ ।”

पछिल्लो समय तीव्र गतिमा एआईको विकास भइरहेको छ । जसमा आवाज, तस्बिर, र भिडियोको प्रयोग गरेर ‘डिपफेक’ बनाउन सकिन्छ ।  यही प्रविधिको प्रयोग गरेर ‘डिपफेक’ सामग्री उत्पादन गर्ने क्रम बढ्दै गएको छ ।