बहुपति विवाहित एक गर्भवती महिला (पेमा)ले व्यापार गर्न ल्हासा पुगेर घर नफर्किएका श्रीमान् (टासी)को खोजी गर्दा भोग्नुपरेको कष्टकर यात्रा नै चलचित्र ‘साम्बाला’को कथा सार हो ।

व्यापारका लागि टासी ल्हासा पुग्छन्, यता पेमा गर्भवती हुन्छिन् । टासी घरमा नभएका बेला पेमा गर्भवती भएपछि गाउँलेले उनको कुरा काट्न थाल्छन् । त्यसपछि सुरु हुन्छ पेमालाई टासीको प्रतीक्षा ।

ल्हासा पुगेका सबै गाउँले फर्किन्छन् । तर, टासी फर्किंदैनन् । त्यसपछि पेमा आफैँ निस्किन्छिन् टासीको खोजीमा । त्यसपछि के हुन्छ, यही नै चलचित्रको मुख्य पक्ष हो ।

मिनबहादुर भाम निर्देशित चलचित्र ‘साम्बाला’को प्रारम्भ हिमाली भेगमा बस्ने शेर्पा समुदायको संस्कृतिबाट सुरु हुन्छ । बहुपति प्रथामा दुई वा सोभन्दा धेरै व्यक्तिसँग विवाह हुँदा युवतीले कसरी घर बसाउँछिन् देखाउँदै निर्देशक मिनले सिनेमा अगाडि बढाउँछन् ।

पेमा (थिन्ले ल्हामो)ले तीन पुरुषसँग एकसाथ बिहे गरेकी छन् । टासी (तेन्जिन दल्ह), कर्मा (सोनाम तोप्देन) र दावा (कर्म वाङ्याल गुरुङ) पेमाका श्रीमान् हुन् । तीन श्रीमान्सँग पेमा कसरी बस्छिन्, यही नै चलचित्रको कौतूहल पक्ष हो ।

चलचित्र निकै धिमा गतिमा अगाडि बढ्छ । नेपाली ‘कमर्सियल’ सिनेमा र बलिउड फर्मुलाका भारतीय चलचित्र हेरिरहेका दर्शकलाई ‘साम्बाला’को पेस निकै स्लो लाग्छ ।

मिनलाई हिमालको फेदीमा चिसोसँग संघर्ष गरेर जीवन व्यतीत गरिरहेका मानिसको दैनिकी देखाउनु छ । देखाउँछन् । न उनलाई कथा भन्न हतार छ न बजारको डर । आफ्नै धुनमा कथा भनिरहन्छन् ।

बजारमा फास्टकट तीन गीत, तीन फाइट, आकर्षक जिउडालका हिरोहिरोइन र बलिष्ठ शरीरको एन्टागोनिस्ट भएका चलचित्र चल्छन् भन्ने छ । (भलै, यो समीक्षा र बहसको विषय हो ।) 

नेपाली चलचित्र रेडियो नाटकजस्ता बोलिरहन्छन् । अर्थात्, लेखकले संवादको ओइरो लगाउँछन् । यसबाट ‘साम्बाला’ मुक्त छ । लामालामा सट छन् । तर, त्यही नै यसको विशेषता हो । कथ्यशैली आफ्नै हुनुपर्छ भन्ने मान्यताको उनले विकास गर्न खोजेका छन् ।

संवाद थोरै हुँदाहुँदै केही संवाद छन्, जो दृश्यले देखाइरहँदा पनि पात्रले बोल्छन् । सिनेमाको सुरुमा यो समस्या देखिन्छ । अधिकांश नेपाली चलचित्रमा निर्देशकभन्दा पात्र हावी हुन्छन् । ‘साम्बाला’मा निर्देशक हाबी हुन्छन् । जसका कारण पात्र निरीह छन् । जुन पात्रलाई जहाँ जतिबेला चाहियो निर्देशक त्यहीँ पुर्‍याउँछन् । पेमालाई हिमाल लैजानु पर्‍यो, लगे । रगत देखाउनु पर्‍यो देखाइदिए । रगत देखाइदिएपछिको निरन्तरतालाई उनले देखाउन आवश्यक ठानेका छैनन् । 

विवाह, दैनिक जनजीवन, मृत्युपछिको संस्कार उनी ढुक्कले देखाउँछन् । उच्च हिमाली क्षेत्रको कथा र परिवेश छ । चिसो ठाउँको चिसै कथा भन्छन् निर्देशक ।

चलचित्र नेपालको तल्लो बेल्टमा बसेका अक्सर बहुसंख्यक नागरिकले नदेखेको परिवेश र कथामा बनेको छ । नेपाली दर्शकको टेस्ट के हो भन्ने डर निर्देशकमा छैन । उनको चलचित्रले दर्शकले मेकरको होइन, मेकरले दर्शकको टेस्ट बदल्ने हो भन्ने सिद्धान्तबाट ‘गाइडेड’ भएको देखाउँछ ।

सिनेमामा उनले एउटा गजबको विम्ब प्रयोग गरेका छन्, सुरुदेखि अन्त्यसम्म – चलचित्रका पात्रको अगाडि पहाड वा हिमाल । चलचित्र सुरु भएदेखि अन्त्यसम्म प्रायः मुख्य पात्रको अगाडि अग्लो हिमाल होस् वा अजंगको पहाड उनले देखाएका छन् ।

हिमाली उच्च बस्तीका मानिसको संस्कृति र मन हिमालजस्तै जति निष्कलंक र स्वच्छ लाग्छ, त्यति नै जनजीवन अग्लो पहाडजस्तै कठिन पनि छ भन्ने विम्बका रूपमा हरेक दृश्यमा पात्रसँगै आउने पहाड र हिमाललाई बुझ्न सकिन्छ । यसले सिनेमालाई सुन्दर मात्र बनाएको छैन, अर्थपूर्ण र दार्शनिक पनि बनाएको छ । यो विम्ब प्रयोग गर्दा एकातिर सुन्दर पठार, पहाड र हिमालका दृश्य छुटेका छैनन्, अर्कातिर पात्रले भोगिरहेको पीडा, यात्रा र क्रियाकलाप छ ।

चलचित्रका मुख्य पात्रहरू चिसो काट्न (छल्न) आगो बालेर तापिरहन्छन् । यो सहज जिन्दगी खोज्ने र कष्टकर दैनिकीदेखि पार पाउन गरिने मानवीय स्वभावको विम्ब हो । चलचित्रको अर्को पात्र हो, नाम्खा – जुन निकै छटपटे छ । बेलाबेलामा भागिरहन्छ । पेमा ठूलो पीडाबीच सधैँ शान्त छे । तर, नाम्खा बिनाकारण उन्मुक्ति चाहन्छ । यसलाई टासीको चरित्रसँग जोडेर हर्न सकिन्छ । तर निर्देशकले एकै प्रकृतिका दुई चरित्रको फरकफरक जीवन र परिणाम देखाएका छन् ।  

समाजसँगै सिनेमाले तत् समाजको अर्थतन्त्रको कुरा गरेको छ । धर्मप्रतिको आस्था र विश्वास तथा अनुशासनको कुरा देखाएको छ ।

सिनेमाकी मुख्य पात्र पेमा यति धेरै आत्मविश्वासी र दृढ छिन्, तर उनले आफू सही बाटोमा रहेको प्रस्ट पार्नुपर्छ भन्ने निर्देशक आवश्यक ठान्दैनन् । त्यहीँकी स्थानीय पेमाले नदेखेको र पहिचान समेत गर्न नसकेको ठाउँमा एक्कासि काठमाडौंबाट गएका राम सर कसरी सहजै पुग्न सके ? यसमा निर्देशकले सिनेम्याटिक लिवर्टी लिन खोजेका छन् । बिदा माग्ने अनकन्टार भूगोलमा एक्लै पुग्ने उनी किन आफ्नो कारणले पीडा भोग्न बाध्य पेमाबारे बोल्दैन ? यो निर्देशक र लेखकलाई गर्न सकिने प्रश्न हो ।  

सिनेमाको कथा रियल होस् वा नहोस्, तर ‘साम्बाला’मा सत्यको नजिक रहेको कथा भनिएको प्रस्टै देखिन्छ । त्यसैले केही स्वैरकल्पनालाई अझ कम गरेको भए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।

अभिनयमा कलाकारले राम्रो काम गरेका छन् । ननएक्टरलाई लिएर काम गर्नु मिनको विशेषता नै हो । उनले ननएक्टरबाटै चाहिएजति काम लिएका छन् । व्यावसायिक एक्टर कर्मा शाक्य (राम सर) भने खुल्न सकेका छैनन् ।

सिनेमेटोग्राफी ‘साम्बाला’को सबैभन्दा राम्रो पक्ष हो । सिनेमा दृश्य भाषा हो । दृश्यमार्फत कथा भन्नुपर्छ भन्ने चेतलाई भरपुर प्रयोग गरेका छन् । हरेक दृश्यले कथा भन्नुपर्छ भन्ने मान्यतालाई उनले समात्ने प्रयास गरेका छन् ।

हिमालका सुन्दर दृश्य नसकिऊन्झैँ लागिरहन्छ । अग्ला पहाड र सुन्दर पठारलाई पात्रको पृष्ठभूमिमा राखेर मिन दृश्यमा खेलेका छन् । ‘साम्बाला’को सबैभन्दा लोभलाग्दो पक्ष नै सुन्दर दृश्य हुन् । आँखा नबिझाउने हिमाली दृश्य देखाउन निर्देशक क्यामेरा स्थिर राख्न खोज्छन् । तर, ती दृश्यले नै मन खिच्छ ।

साउन्ड र ब्याकग्राउन्ड स्कोरले सिनेमामा प्राण भर्ने काम गरेको छ । नेपाली चलचित्रमा सधैँ कर्कस र कानै खाने ब्याकग्राउन्ड स्कोर हुन्छ । यो समस्याबाट ‘साम्बाला’ धेरै टाढा छ । नेपाली सिनेमाको ब्याकग्राउन्ड स्कोरबाट दिक्क दर्शक यो सुन्नका लागि मात्र हलमा जाँदा पनि केही फरक नपर्ला ।

निर्देशकले कलर र लाइटमा मजाले काम गरेका छन् । दृश्यानुसारको कलर र लाइटले सिनेमालाई उचालेको छ ।

‘साम्बाला’ बलिउड फर्मुलाका सिनेमा हेर्ने, सलमान र शाहरुख खानका सिनेमा मात्र सिनेमा हुन् भन्ने, अनमोल केसी र पल शाहका सिनेमा हेर्न हत्ते गर्ने दर्शकका लागि बनेको चलचित्र होइन ।

यो चलचित्र दृश्यभाषा हो भन्नेहरूका लागि हो । स्लो पेसका चलचित्र हेर्न नसक्नेका लागि पनि यो चलचित्र होइन । ‘साम्बाला’ हरेक सिनेमा ‘इन्डिभिजुअल’ हुन्छ भनेर ढुक्कले स्वीकार गर्ने दर्शकका लागि हो ।

० ० ०

निर्देशक/निर्माता : मिनबहादुर भाम
लेखक : मिनबहादुर भाम/अभिनाशविक्रम शाह 
कलाकार : थिन्ले ल्हामो, तेन्जिन दल्ह, सोनाम तोप्देन, कर्म वाङ्याल गुरुङ, कर्मा शाक्य आदि 
जानरा : ड्रामा, एड्भेन्चर
भाषा : डोल्पो (नेपाली सबटाइटल) ।