कथाकार अनिता पन्थीको ‘जुलुस उठेको रात’ शीर्षकको कथा पढेपछि शब्द खेलाउने कला उनमा बेजोडको पाएँ मैले । विम्ब र प्रतीकले कथालाई बहुआयामिक बनाएको र कथा निकै अर्थपूर्ण रहेको पहिल्याएँ ।

अनिता पन्थीले अनिता कोइरालालाई भेट्दा एउटा अमूल्य उपहार दिएकी थिइन्, ‘अनायोजित’ । २०७८ सालमै ‘अनायोजित’ सिर्जना गरिसकेकी स्रष्टालाई उपन्यासकारका रूपमा मैले त्यस दिन मात्र चिन्न पाएँ । म त विस्मित भएँ ! मलाई हतारो भयो उनको ‘अनायोजित’ पढ्न ।

विद्यार्थीकालमै प्रकाशित उपन्यास पढ्दै जाँदा अनिताको साहित्य सिर्जनाप्रतिको लगाव र साधनालाई नमन नगरी बस्न सकिनँ । उपन्यास पढ्दै जाँदा अनिताको कल्पनाशीलताले मलाई विमुग्ध पार्दै लग्यो ।

उपन्यासको विषयवस्तु, विम्ब, प्रतीक, पात्र छनोट, पात्रहरूका नाम, कथाको उठान र लयात्मक प्रस्तुतिले उपन्यास पठनीय छ । भावहरूको संसारबाट भावनाहरूलाई टपक्क टिपेर मानवीकृत गरिएको छ ।

उपन्यासमा भावनाहरूकै संसार छ । भावहरूकै मञ्चन छ । भावहरूकै प्रेमप्रसंग छ । भावहरूकै मिलन छ । भावहरूकै विछोड छ । भावहरू नै वाचाल भएका छन् । भावहरू नै शब्द भएका छन् । भावहरू नै नायक, नायिका र खलनायक भएका छन् ।

आलंकारिक शब्द र संवादले उपन्यासलाई उच्चकोटीको बनाएको छ । बौद्धिक पाठकहरूका लागि यो कृति बहसको विषय हुनेछ । पर्या–कथा र कविता त मैले पनि पढेकी थिएँ, तर पर्या–उपन्यासचाहिँ यो पहिलो नै हो ।

उपन्यासमा पर्यावरणमा देखिएका समस्या, चुनौती र चिन्ताहरू मज्जाले आएका छन् । विकास र विनाशको दुःखद र सुखद पक्षलाई पात्रहरूको माध्यमबाट देखाइएको छ । ‘प्रकृतिमाथिको हमला आजको समस्या’ भन्ने पाटोलाई उपन्यासले उठान गरेको छ । पुराना हातहतियारको ठाउँमा नयाँ प्रविधिहरू भित्रिनु सुखद मात्र हुँदैन, ती प्रविधिहरूले कालान्तरमा कोहराम पनि मच्चाउँछन् ।

प्रकृतिमाथिको दोहनको नतिजा प्राकृतिक प्रकोपहरूको डरलाग्दो घटनालाई उपन्यासमा ल्याएर झसंग पारेकी छन् अनिताले । प्रविधिको युगमा पुरातन हातहतियारलाई विस्थापित गरेर आधुनिक युगका मेसिनहरूको चंगुलमा मानव जीवन रुमलिएको प्रसंग बढो यथार्थ रूपमा आतंकित भएर आएको छ । विकास र विनाशको सम्बन्ध नङमासुको जस्तो हुने कुरा यहाँ स्पष्ट रूपमा देखिएको छ ।

उपन्यासकारले पात्रहरूको संवादमार्फत बढो कलात्मक पाराले आजको मानवको भावनालाई प्रस्तुत गरेकी छन्, ‘मेरो अन्याय र अत्याचारले क्रुद्ध भएकी धरा, कुन दिन फेरि मलाई अवर्णनीय दण्ड भोगाउने छिन्, अवश्य । जुन कुरा बोध गर्दागर्दै पनि म लाचार छु अन्यायी बन्न । बस् आफ्नो स्वार्थमा लिप्त भइरहेको छु, लाग्छ, म यति अज्ञानी हुने थिइनँ उन्नति मेरी भइसकेकी हुँदी हुन् । लम्पसार परेको चिहानडाँडो जहाँ जति सेवा गरे पनि ऊ कहिल्यै तृप्त हुँदैन । दुर्वासाजस्तै छ ।’ (पृष्ठ – १२८–१२९)

उपन्यासमा प्रेमीहरूका सपना र कल्पनाहरू भर्भराएर आएका छन् । प्रेमालापका मिठामिठा पलहरू आएका छन् । तरुणावस्थाका युवायुवतीका अनुराग छन् । आकर्षण छन् । प्राप्तिको आकांक्षा छ ।

प्रेम र आकर्षणबाट आरम्भ भएको उपन्यासले वियोगका अनेकौँ आँधीमा पात्रहरूलाई संघर्ष गराउँछ । उन्नति र प्रयासको मिलन होला/नहोला भन्ने पाठकहरूलाई कौतूहल सिर्जना गराउन कृति सफल छ ।

उपन्यासको अर्को बलियो पाटो भनेको रतिरागात्मक घटना र अभिव्यक्तिलाई कलात्मक तवरले प्रस्तुत गर्नु हो । प्रेमीप्रेमिकाको मिलनमा उत्पन्न हुने सीमाहीन भावहरूको प्रस्तुतिमा उपन्यासकार निकै शालीन देखिन्छिन् ।

साँच्चै ‘अनायोजित’ अद्भुत छ । दर्शन र पूर्वीय सभ्यताको चेतना यसमा आएको छ । अझ ‘अनायोजित’को कल्पना, भाषा, प्रस्तुति र बोधगम्य शैलीले जोकोहीलाई हायलकायल बनाउँछ ।