अगहन अर्थात् मंसिर भर्खरै बितेको छ । यो पनि अगहनकै सम्झना हो, तर साढे चार दशकअघिको ।

साइँला मामा खेतको आलीमा टुसुक्क बस्नुभएको थियो । छेवैमा मकुवा छाता लडिरहेको थियो । कमिज, सुरुवाल र इस्कोट लगाउनुभएका मामा रहडीको झ्याङमा अडेसिएर बस्नुभएको हो कि ! त्यस्तै भान हुन्थ्यो ।

तर होइन, रहडीमा अडेस लगाउन कहाँ सकिन्छ र ! रुख त हैन त्यो अडेसा लगाउने खालको । खेतको ऊ पर कुनाबाट हेर्दा त्यस्तो लाग्ने मात्रै हो ।

अगहनको मधेस । अनि, पारिलो घाम । रापिलो नभएकैले होला, मामाको छाता आलीमा लडिरहेको थियो । कडक घाम भएदेखि खुल्थ्यो होला । मामालाई छाताले दोहोरो भरथेग गर्छ । अर्थात्, घामले पोले ओढ्न मिल्यो । हिँड्डुल गर्दा टेक्न पनि ।

हरेक साल अगहनमा साइँला मामा गाउँ आउनुहुन्थ्यो । डाक्टर मामाका पनि मामा साइँला मामा, मेरा हजुरमामा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ खार्पाबाट हरेक वर्ष मधेस झर्नुहुन्थ्यो । अनि, एकआध महिना भलुवाहीको बसोबाससँगै उहाँको मायामा म सरोबरी भिज्थेँ ।

एक बिहान बाबा (हजुरबुवा) र साइँला मामा खाना खान चुलोनजिकै बस्नुभयो । भान्सा छुइने खालको ठेट्ना म (व्रतबन्ध भएको थिएन । व्रतबन्ध नभई भान्सामाथिसम्म हामी जान पाउँथेनौँ) अलि परै बसेँ, कान्छी सानिमा सरिता दिदी (मामाहरूले सानिमाहरूलाई दिदी सम्बोधन गर्ने हुँदा हामीले पनि सधैँ दिदी नै भन्यौँ) सँगै ।

गमढीको भात, कुर्थीको दाल र बारीझाडीमै फलेका तरकारी थालभरि फैलिएको थियो । हामी सबै खान थाल्यौँ । त्यसै बेला साइँला मामाले मलाई हेरेर भन्नुभयो— नाति केटोलाई कुर्थीको दाल मिठो लाग्छ ?

केही वर्षदेखि मामाघरै बस्दै आएकाले कुर्थीको दाल, गमढी र आँसु धानको भातसँग मेरो गहिरो साइनो जोडिसकेको थियो ।

आमा (हजुरआमा)ले चुलो छेउबाटै ‘खान्छ’ भनेर कुरो टुंग्याउनुभयो । 

साइँल ामामाको ओेठमा मृदुमुस्कान फैलियो । ‘सहरबजारतिर बसेको केटो, मिठो लाग्दैन कि भन्ने लागेको थियो । खाँदो रहेछ, हैन दिदी !’

आमा हाँस्नुभयो । अब देहातमा यस्तै नखाएर भो त ! सायद आमाले यस्तै सोच्नुभयो । बाबाको सोचाइ के रह्यो भन्न सक्ने कुरो भएन । बोल्नुपरे उहाँले पनि भन्नुहुन्थ्यो होला– कुर्थीको दालमा बानी बसिसकेको छ ।

०००

कुरो कुर्थीकै । आज साढे चार दशकपछि पनि साइँला मामा सम्झनामा आइरहनुहुन्छ । कारण त्यै कुर्थी हो । म्याडमको भान्सामा कुर्थी दालको बास्ना चल्यो कि मेरो स्मृतिमा साइँला मामा रगमगिनुहुन्छ, हररर ! उहाँको अतिस्नेहपूर्ण बोलीवचनले आज पनि मलाई अँगालो मारिरहेको हुन्छ ।

तिनताक उहाँसँगको भेट सालमा एकफेर मात्रै हुन्थ्यो । त्यो पनि यस्तै पाँचसात वर्षसम्म । तर, आजपर्यन्त साइँला मामालाई भुल्न सकेको छैन ।

ठ्याक्कै मेसो छैन मलाई, गाउँमा साइँला मामाका कति खेतबारी थिए भन्ने । सुनेको हुँ, राम्रै थियो रे ! मुसहरी टोलातिर पनि उहाँका खेत थिए । त्यसैले कट्नीफट्नीको समय उहाँको गाउँयात्रा हुन्थ्यो ।

रोपाइँको समय असारमा साइँला मामा आउनुभएको मेरो सम्झनामा छैन ।

०००

कहिलेकाहीँ भात खाने बेला साइँला मामा मलाई भन्नुहुन्थ्यो– लौ, नाति केटाले आज मुसहरीबाला कोलामा लोढहा लोढ्छ ।

आफूलाई खाईवरी स्कुल जानुपर्ने हुन्थ्यो । तर, साइँला मामाको कुरो सुनेपछि स्कुल जान नपाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्थ्यो । स्कुल नगए लोढहाको बोझ अलि भरिलो हुन सक्थ्यो । स्कुल गएपछि त के लोढ्नु, अरूले नै सिध्याउँछन् !

अचेल भन्छन् नि– मन मे लड्डु फुटा । हो, ठ्याक्कै त्यही हुन्थ्यो मलाई त्यस बेला । मुंगेरीलाल के हसीन सपनेझैँ मेरा पनि सपना शृंखलाहरू वरिपरि नाच्न थाल्थ्यो । अपितु, स्कुल जानैपर्थ्यो । जाडोमा ३ बजेतिरै छुट्टी हुने भएकाले यदाकदा लोढ्हा पनि भ्याइन्थ्यो ।

धान काट्ने समयमा दैनिक पाँचसातवटा कोलाका धान काट्नुपर्थ्यो । त्यसैले समय त लाग्थ्यो नै । साइँला मामा साँझसम्मै खेतमा रहनुहुन्थ्यो । र, उहाँलाई भेट्टउने गरी दगुरेरै मुसहरी पुग्थेँ म ।

साँझपख खेतमा के नै भेटिन्थ्यो र ! बिहानै कटनी भएका खेत त झन् दारी खौरेझैँ सफाचट भइसक्थ्यो । छुटेका धानका बाला अरूको पोल्टामा पुगिसक्थ्यो । आफ्नो भागमा पर्ने नसोचे पनि हुन्थ्यो ।

कुनैकुनै ठाउँमा फेला परे मेरा हातले तान्न नसक्ने । धौनखीहरू भन्थे– ‘तोरो अबई है लोढ्ला लोढे ?

सन्ठी मार्का दुब्लो काया र पातलो हातखुट्टा । त्यस्तै मसिना पञ्जा । त्यसैले तिनलाई लाग्थ्यो, राजेशले लोढ्न सक्दैन । तथापि, म दुईचार मुठी धानका त्यान्द्रा भए पनि पञ्जामा पक्डिन चाहन्थेँ ।

जे होस्, कटनी हुँदै गरेका खेतबाट १०/२० त्यान्द्रा धानका बाला लोढ्न पाउनु पनि मेरा लागि युद्ध जितेभन्दा कम हुँदैनथ्यो । उता साइँला मामा खेतको पर कुनाबाट मेरो चर्तिकला हेरिरहनुहुन्थ्यो ।

मनमा लाग्थ्यो, काट्न बाँकी रहेका धानका बाला भए पनि तानूँ । मामाले देख्नु हुन्न क्यारे ! जनहरूले ‘रजेसबा धान लुछै है’ भनेर चुक्ली लगाउने छैनन् होला । भान्जा खलक भएकाले तिनले पनि ढील दिन्थे ।

अहँ, साइँला मामाकै अघिल्तिर धानका बाला उखेल्ने मेरो हिम्मत हुन्थेन । यसो यताउता छलिएका बेला धान तानेको हुँला, तर देखादेखी त्यो आँट कसरी गर्नु !

साइँला मामालाई कहिले कोसँग त कहिले कोसँग कुरा गरिरहेको देख्थेँ । गाउँका सबैसँग मामा उत्तिक्कै भिज्नुभएको थियो । हरेक वर्ष गाउँ आउने भएकाले पनि होला सबैसँग उहाँको हिमचिम रहेको ।

एक बिहान फेरि मामाले फरमान जारी गर्नुभयो– नाति केटो, मुसहरी आइज ।

त्यस दिन स्कुलबाट साथीहरूसँग न अल्मलिएर घरतिर भागेँ । हातमा बोकेका किताबहरू अँगनाको चटाईमा फ्याँक्दै म मुसहरीतिर दौडिएँ । न ड्र्ेस थियो न किताब राख्ने ब्याग । खुट्टोमा हवाई चप्पलकै वर्चस्व रह्यो, गाउँ बसुन्जेल ।

ड्रेस खोल्नुपर्ने, किताब राख्नुपर्ने, टिफिन र टुल्लेट थन्काउनुपर्ने केही थिएन । मेरो दिमागमा खेतमै बेच्न ल्याउने झिल्ली, मुरही, कचरी र लोढ्हा मात्रै थियो ।

घरको खाजामा अधिकांशतः बिहानको भात नै हुन्थ्यो । त्यही भात नुनतेलसँग मुछेर प्याज टोक्दै खाइन्थ्यो । तर, त्यस दिन त साइँला मामाको निम्तो परेको थियो नाति केटोलाई । खेतमा आउने ढक्की, चँगेरी व्यापारीको व्यापार पनि त गरिदिनुपर्यो !

आमाले कराउँदा कराउँदै पनि नसुनेर दौडिएँ । गोडा सुपर गाडीभन्दा बेगवान् थियो । खेतमा पुगेर झिल्ली मुरही खाने लालसाका अघिल्तिर बासी भात ! आमाले पनि बुझ्नुभयो होला, दौडाइको रहस्य ।

आज यतिका वर्षपछि पनि मलाई झिल्लीको सम्झना हुन्छ । अचेल मधेसमै पनि झिल्ली भेट्दिनँ म ।

खेतमा पुग्दा साइँला मामा जनबनिहार र अरू गाउँलेसँग वार्तामा हुनुहुन्थ्यो । म सिधै खेतमा पसेँ । दुईचारथान धान झरेको लार–पुवार हात लाग्यो । अब मामाका छेउ पुगेर टाउको चिलाउनुको विकल्प थिएन । सायद चाकडी थियो त्यो । आलीमै थचक्क बसेँ ।

‘खाजा खाइस् नाति केटा ?’

‘छैन...’

‘रे छौँडा, मुरहीबाली कत गेलै ?,’ मामाले सोध्नुभयो । खासमा खाजा बेच्ने महिलालाई बोलाऊ भन्ने संकेत थियो त्यो ।

केही बेरमा चँगेरीबाली आइपुगिन् । कचरी, झिल्ली र मुरहीको जलखै खान पाएपछि अरू के चाहियो र !

कसैको गम्छामै राखेर मैले खाजा खाएँ ।

धान कट्नीफट्नी समयको एउटा मिठो विम्ब हो, मुरही, कचरी । अरू बेला चोकबजारै पुगेर खानुपर्ने यो स्थानीय स्वादको खाजा तिनताक खेतखेतमै भेटिन्थ्यो । हामीजस्ता किशोरवयका ठेट्नाहरूका लागि त्यो खाजा नुनतेल भातभन्दा उपल्लो दर्जाको हुन्थ्यो । अचेलका केटाकेटीले चिउराभन्दा चाउचाउ मिठो मानेझैँ ।

जलखै खाइसकेपछि म साइँला मामाकै छेउमा बसिरहेँ । मेरो हातमा दुईचारथान पुवारको त्यान्द्रो झुन्डिरहेको थियो । मैले लोढ्न नसकेको मामाले देखिसक्नुभएको थियो ।

उहाँ हाँस्नुभयो । अनि, कट्नी गरिरहेको एउटा जनलाई एक पँजिया आँटी (कतैकतै अँटिया पनि भन्छन्) दिन अह्राउनुभयो । काटेर राखेको तर बोझा नबनाइएको धानबाट एक अँगालो झिकेर पोराले बाँधेर उसले मेरो दुवै हातमा थमायो ।

त्यहाँबाट दौडिएको म एकैचोटि घरमा रोकिएँ । साइँला मामालाई न त धन्यवाद भनेँ न त ‘मैले आँटी लिएँ मामा’ नै भन्न सकेँ । कस्तो अल्लारे उमेर होला !

यस्ता धानका आँटी कहिलेकाहीँ बाबाआमाले पनि दिन अह्राउनुहुन्थ्यो । यसरी हात लागेको एक अँगालो आँटीलाई खुट्टाले माडेर धान निकालिन्थ्यो । भ्याए आफैँ, नभए घरमै भएका कसैलाई भनेर धान र पराल छुट्ट्याइन्थ्यो ।

अनि, माडेर निस्केको धान बोकेर म मेरा फुपाजुको दोकानमा बेच्न जान्थेँ ।

त्यही एकआध सेर धानबाट आएको पैसाले दुईचार दिन मेरो फुर्माइसी चल्थ्यो । त्यो पैसोले कहिले लेमनचुस चुस्थेँ, कहिले मन लागेका कुरा हटियामा गएर किन्थेँ र खान्थेँ ।

साइँला मामाले दिनुभएको आँटीको धान बेचेर आएको पैसाले सिनेमा हेरिएन । किनभने, त्या ेबेला जयनगर गएर सिनेमा हेर्ने उमेर भइसकेको थिएन । साथीभाइसँग मिलेर अलिक टाढा जाने भनेको सारस्वर बजारसम्म मात्रै हो । त्यो पनि हटिया लागेको दिन ।

०००

कुर्थी अर्थात् गहतको दाल खानेलाई उहिले हेपिन्थ्यो । तर, आज त्यही कुर्थीको माग बढेको छ । कुर्थी भान्साभान्सामा पुगेको छ । र, मेरा लागि साइँला मामालाई सम्झिने एउटा आधार बनेको छ कुर्थी ।