'सम्राटदेखि नागरिकसम्म' भन्ने जीवनीमा आधारित फिल्म 'द लास्ट एम्परर' मैले सन् १९९० को दशकमा हेरेको थिएँ ।  बरनाडो बर्टोलुची द्वारा निर्देशित यो चलचित्र  सन् १९८७ मा अस्कर पुरस्कारका ९ वटै विधामा उत्कृष्ट ठहरिएको थियो । 

यति धेरै अस्कर जितेको यो सिनेमा त्यतिखेर खुबै चर्चामा थियो।  चीनका अन्तिम सम्राट पु यीको लालसेनाद्वारा कब्जा,  उनको बाल्यकालमा राजा बन्दाको घटनाक्रम, विलाशी जीवन शैली र राजगद्दी बचाउन जापानीसँग को साँठगाठ अन्त्यमा उनको साधारण किसानमा रूपान्तरणलाई  बर्टोलुचीले  जीवन्त रूपमा पर्दामा उतारिदिएका थिए यस फिल्ममा । 

गणतान्त्रिक चीनको अस्तित्व  स्वीकार्न नसक्ने एक सम्राटलाई समयले कसरी सडकमा हिँड्न सिकाउँछ भन्ने फिल्ममा राम्ररी चित्रण गरिएको छ ।  तीन वर्षको उमेरमा राजा बनेका पु यीका अन्तर्क्रिया, राजनीतिक दाउपेच, उनको नागरिकमा रुपान्तरण हुँदाको दुबिधा अनिच्छा र अन्त्यमा उनको पतन लाई बर्टोलुचीले राम्ररी पर्दामा उतारेका छन् ।

तीस वर्ष पहिले हेरेको यस फिल्मका केही दृश्य मेरो मानसपटलमा अहिले पनि ताजै छन् ।   महाराजलाई भाँडामा सौच गराएर राजाको दिसा कस्तो होला भनी सुँघ्ने उनका सुसारेको अनुहार मैले कहल्यै भुल्न सकिन । 

पु यी एक दिन सुतिरहेका हुन्छन् । उनले मन्चुरियामा आफ्नो वंशको राजसंस्था पुनःजीवित भएको सपना देख्छन् । 

पु यी आफ्नो शक्ति  शासन कायम गर्न विरोधी जापानीहरूसँग  साँठगाँठ गर्छन् । दोस्रो विश्वयुद्धपछि उनलाई कम्युनिस्टहरूको जेलमा राखिन्छ । जुत्ताको तना पनि आफैँ बाँध्न नसक्ने पु यीलाई आफ्नो काम आफैँ गर्न सिकाइन्छ । 

सन् १९५९ मा जेल मुक्त  भएपछि उनी मालीको काम गर्न थाल्छन । एक दिन पु यी घर जाँदा 'रेड गार्ड'को परेड देख्छन् । त्यसपछि उनी पर्यटकको भेसमा 'फर्बिडन प्यालेस' जान्छन् । 

प्यालेसको पहरेदारका नाबालक छोराले पु यीलाई राजगद्दीमा बस्नबाट रोक्छन ।  पु यी आफू नै 'सन अफ हेवेन'  अर्थात् सम्राट भएको बताउँछन् । अन्त्यमा  ६० वर्ष पुरानो आफूले पालेको क्रिकेट ( किरा) सो बालकलाई  दिन्छन् र बालकलाई भुलाएर आफ्नो राजगद्दीमा बस्छन् ।   

फिल्मले नेपालको वर्तमान अवस्थालाई पनि केही हदसम्म झल्काउँछ । नेपालमा अहिले यस्तै वर्ग शिर उठाउँदै छ जो पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रलाई  विष्णुको अवतारको रूपमा पुनःस्थापना गर्न चाहन्छ । 

राजा र उनको परिवार एउटा अलौकिक परिवार हो भनेर नयाँ पुस्तालाई  विभिन्न प्रचारवाजी गरेर सहमत गराउन चाहन्छ ।  यो जमात विदेशी हस्तक्षेपविरुद्ध चर्को 'राष्ट्रवादी' नारा लगाउँछ तर छिमेकी देशको प्रान्तीय सरकारका प्रमुखका अगाडि लम्पसार पर्नुमा नेपालको स्वाभिमान र सार्वभौमिकताको रक्षा देख्छ । 

यसले यी पूर्वराजाको विगतको विलाशी जीवन शैलीमा उडाइएको कर दाताको पैसा देख्दैन ।  यस जमातले जनता राजाको भोजन देखेर आफ्नो पेट भरिएको मह्सुस गरून् भन्ने चाहन्छ । 

राजाको पहिरन देखेर दंग पर्दै आफ्नो लाज छोपिएको ठानोस् भन्ने चाहन्छ । राजालाई अरूले दिएको सत्कार देखेर रमाउँछ र आफूले देशमा भोगेको अपमानलाई राजाको कृपा ठान्छ ।  सास लिन पाउनुलाई नै जीवन ठान्छ ।

त्यसैले यो जमात महिलाहरूलाई भन्छ - तिमी राजाको शासनमा मात्र सुरक्षित छौ । जनजातिलाई भन्छ - तिम्रा समुदायका मानिसलाई राजाले नै मन्त्री, प्रधानमन्त्री बनाएका हुन् । तिमी  सोझो जात, तिमी सोझो  भक्ति गर । 

तिमीले दिमागको प्रयोग गर्ने होइन । यो जमात दलितलाई भन्छ - तिमीलाई राजा महेन्द्रले मुलुकी ऐन दिए । त्यसैलई चाटेर बस । तिम्रा समाजका अगुवालाई राजाले मन्त्री बनाएका थिए । यही जमात मधेसीलाई भन्छ - तिमी नेपालमा छौ । यसैमा खुसी होऊ नागरिक बन्ने प्रयास नगर । तिमी दोस्रो दर्जाका नागरिकमात्र  हौ । 

यो जमात राष्ट्रवादको चर्को नारा लागाउँछ । यसले मालिक र दासको सम्बन्धमा नाफा देख्छ । यसले महिला, दलित, जनजाति, मधेसी समुदायका केही अनुहारलाई राजाको पक्षमा खडा गर्छ र भन्छ - नेपाली युगौंदेखि मिलेर बसेको समाज हो ।  यो जमात राजाको गुलामी पनि आफ्नै फाइदाका लागिमात्र गर्छ र आफ्नो फाइदाका लागि आफूभन्दा कमजोरलाई गुलाम बनाउन चाहन्छ ।

यस कथित राजावादी जमातले  राजा महाराजाले आफ्नो  वंशको  सत्ता कायम गर्न गरेको सबै कृयाकलापमा राष्ट्रको हित देखाउने प्रयत्न गर्छ । 

यो जमात इतिहासका एक पात्र राजा महेन्द्रको अलोकन्तान्त्रिक चरित्रमा पनि एक दूरदृष्टि देख्छ ।  समाजमा एउटा यस्तो समूह पनि तयार हुँदैछ जसले वर्तमान व्यवस्थाले दिएको स्वतन्त्रताको भरपूर उपयोग त गर्छ तर आफ्ना राजा र उनका कथित सिपाहीहरूलाई प्रश्न गर्दैन । 

यो जमात तिनलाई सोध्दैन - तिमी यस देशमा व्याप्त जातीय विभेद, भाषिक, सांस्कृतिक, लैंगिक असमानताविरुद्ध किन बोल्दैनौ  । 

यो नयाँ तप्का राजा महेन्द्रको आफू र आफ्नो वंशको शासन बचाउन गरेका काम र उनको अलोकतान्त्रिक चरित्रमा नै नेपालको भलो देख्छ । ज्ञानेन्द्रको शरीरमा महेन्द्रको आत्मा हालेर नेपाललाई विष्णुको नयाँ अवतार दिन उद्यत छ यो समूह ।

यो जमात आफैँ त्यति खतरनाक छैन जति यसले  जन्माएको 'सोचको प्रक्रिया' (थट प्रोसेस)  छ ।  भोक, गरिबी  उत्पीडन, दमनको सिकार समुदायका व्यक्ति पनि यो दासत्वमा आफ्नो उद्धार / मुक्ति  देख्छ । यो सबैभन्दा खतरनाक प्रवृत्ति हो । यसले एउटा पूरा पुस्तालाई पङ्गु बनाउनेछ । 

शताब्दियौंदेखि विभेद, गरिबी , दमन, अत्याचार खेप्दै आएका थुप्रै जनतामा असुरक्षा र अझ बढी सीमानेतिकृत र बहिस्कृत हुने भय बढेको छ ।  दासत्वमा देशको भलो देख्ने र मानवीय पहिचानको  लडाईं लडिरहेकाहरूबीच द्वन्द्व हुने सम्भावनालाई पन्छाउन मिल्दैन । यही अवस्थाको लाभ लिन भरमग्दुर प्रयास गर्दैछन् पूर्व राजा  । 

पूर्वराजा  कस्ता मान्छे हुन् भन्ने त पञ्चायतको कालो दिन  भोगेको पुस्तालाई  राम्ररी नै थाहा छ ।  उनी कस्ता राजा हुन् त्यो बुझ्न भने पञ्चायततिर पनि फर्किनु पर्दैन । उनको सोचको स्तरको बारेमा पनि सबैलाई थाहा छ । 

अरू राजाहरूले जस्तै आफूलाई राष्ट्रवादीका रूपमा देखाउन माहिर छन् उनी । मैलेमात्र देशको भलो सोच्छु, मैलेमात्र सबैको भलो गर्न सक्छु भन्ने उनको मानसिकता मध्ययुगीन हो ।

पञ्चायतको अत्याचारबाट आक्रान्त शोषित, पीडित आफ्नो मानवीय पहिचान खोजी रहेका जनताको पूर्ण नागरिक बन्ने, मानव बन्ने र विभेदरहित समाज निर्माण गर्ने अभिलाषा लाई राजा ज्ञानेद्र र उनका अनुयायी कुल्चन चाहन्छन् । यसरी उनीहरूले नेपाललाई द्वन्द्वतर्फ  धकेली रहेका छन् ।

उनी आफू विष्णुको अवतार भएको भ्रमबाट मुक्त हुनुपर्छ । आफू पूर्णरूपमा नागरिक बन्न अग्रसर हुनुपर्छ ।  नागरिकमा रूपान्तरण  हुनुमा नै पूर्वराजाको बुद्धिमता देखिनेछ । यो नै उनको राष्ट्रलाई सबैभन्दा ठुलो  योगदान हुनेछ । 

उनीबाट सायद उनका अनुयायीले पनि सिक्नेछन्  । उनलाई म राजगद्दीमा नै बस्छु भन्ने हठ पूरा गर्नुछ भन्ने एकपटक नारायणहिटी संग्रहालयको टिकट काटेर त्यहाँ राखेको राजगद्दीमा सेल्फी खिच्नु उपयुक्त हुन्छ ।

सत्य के हो भने अब जस्ले ले जति प्रयास गरे पनि राजतन्त्र नेपालमा फर्किन्न । ज्ञानेन्द्र नै नेपालको अन्तिम राजा अर्थात् 'द लास्ट एम्परर' हुन् ।

लेखक न्युयोर्कमा कार्यरत छन्