लेखेको पाइन्छ, देखेको पाइन्न । प्रारब्धमा जे छ, त्यही प्राप्त हुन्छ । भावीले लेखेको, छालाले छेकेको । भाग्यलाई को बदल्न सक्छ ?

प्रारब्ध अर्थात् ‘डेस्टिनी’ अर्थात् नियति । भावी अर्थात् जन्म लिनेवाला मनुष्यको हुनेहुनामी । विधाता अर्थात् सर्जक, सृष्टिकर्ता र व्यवस्थापक । विधाताको विधान अर्थात् उसले बनाएको नियम या मनुष्यको नियतिको निर्धारण ।

के मनुष्यको डेस्टिनी पहिल्यै तय हुन्छ ? हो, मनुष्यले धेरै कुरा जन्मदा नै लिएर आएको हुन्छ । कद, रङ, शरीरको बनावट, स्नायुप्रणाली, इन्द्रियहरूको पूर्णता, अपूर्णता या रिक्तता ।

कसैका पाँचै ज्ञानेन्द्रिय र कर्मेन्द्रिय ठिकठाक हुन्छन् भने कसैका अधुरा या रित्ता । कसैको वाणी मधुर र कर्णप्रिय हुन्छ भने कसैको कर्कस । कोही बोल्न सक्दैन, किनकि ऊ सुन्न पनि सक्दैन । कोही सुने पनि बोल्दैन ।

कसैको सुँघ्ने शक्ति कमजोर हुन्छ या हुँदै हुँदैन । कोही दृष्टिविहीन हुन्छ र कोही देखे पनि सबै रङ देख्दैन या रतन्धो हुन्छ । कोही भकभकाउने, कोही तोते बोल्ने र कसैको स्वर कोइलीको जस्तो मधुर ।

यसरी भाग्यको निर्धारण गर्ने को होला ? सायद सबैभन्दा जटिल प्रश्न हो यो । भाग्यको निर्धारक भगवान् हो कि भौतिकी (फिजिक्स) ? कि फिजिक्स नै भगवान् हो या भगवान् नै फिजिक्स ?

हाम्रा पूर्वजले कहिले प्रारब्धको कुरा गरे, कहिले भाग्यको र कहिले पुनसको । उनीहरूले विधाता र धाताका कुरा गरे ।

आधुनिक समयमा सारा कुराको निर्धारक फिजिक्स नै हो भन्नेहरू पनि छन् । भगवान् याने फिजिक्स । फिजिक्स याने विधाता । फिजिक्स नै डेस्टिनी या प्रारब्धको निर्धारक ।

पूर्वजले फिजिक्स बुझेका थिएनन् या फरक ढंगले बुझेका थिए । उनीहरू कुनै अदृश्य शक्तिलाई भाग्यको निर्धारक मान्थे, जसलाई उनीहरूले भावी, भगवान् या विधाता भने ।

जो हुनु छ, हुनु नै छ । जो भोग्नु छ, निर्धारित छ ।

भगवान् कृष्ण बडो बुद्धिमान र शक्तिशाली थिए । तर, उनले ‘मैले पनि डेस्टिनीलाई बदल्न सक्दिनँ’ भने ।

फेरि प्रश्न उठ्न सक्छ, कि सबै कुरा पूर्वनिर्धारित छ भने किन परिश्रम गर्ने ? किन कर्म गर्ने र किन भगवान्को भक्ति या उपासना गर्ने ? परिश्रम गर्ने, किनकि कर्म नगरी त जिउनै सकिन्न ।

व्यक्तिले आफूले जन्मदा लिएर आएको प्रारब्धलाई बदल्न सक्दैन । उसले आफ्नो नियतिलाई इन्कार र तिरस्कार गरेर अर्कै स्वरूप प्राप्त गर्न सक्दैन । गोरो रङ लिएर जन्मेकाले आफूलाई कालो र कालो रङ लिएर जन्मेकाले गोरोमा रूपान्तरण गर्न सक्दैन ।

जन्मान्धलाई दृष्टिमान् बनाउन सकिन्न र सके पनि फिजिक्सकै सहयोगमा मात्र सकिन्छ । जन्मजात लाटोलाई वाचाल बनाउन सम्भव छैन । यदि, छ भने त्यो सम्भावना पनि फिजिक्ससँग मात्र छ ।

यही नै हो प्रारब्ध या भाग्य या डेस्टिनी । र, यसको निर्धारण गर्नेलाई भगवान्, विधाता या भौतिकी जे नामले पुकारे पनि भयो । मनुष्यले लिएर आएको भागअनुरूपको भोग त गर्नैपर्छ ।

कसैलाई फिजिक्सले दृष्टिविहीन बनाएर जन्मायो भने जन्मायो । दिदीभन्दा बहिनी कुरूप जन्मिन् त जन्मिन् । दाजुभन्दा भाइ सुन्दर जन्म्यो त जन्म्यो । एक बहिनी बक्क लाटी र अर्कीचाहिँ वाचाल जन्मिन् त जन्मिन् ।

एउटा कुनै बालक शारीरिक अशक्तताका कारण आजीवन ह्विल चियरमा बस्न बाध्य भयो त भयो । कोही तेस्रो या उभयलिंगी भएर जन्म्यो त जन्म्यो । प्रारब्ध नै विपरीत चलेपछि कसैको केही लाग्दैन ।

अब प्रश्न उठ्छ कि यस्तो अवस्थामा के गर्ने ? सर्वप्रथम कुरा हो, सम्बन्धित अभिभावक र व्यक्तिले आफ्नो अवस्था या प्रारब्धलाई स्वीकार गर्ने । यस्तो परिस्थितिमा भाग्यवादी बनेर बस्ने हो भने त झनै दुःख हुन्छ ।

भाग्यवादी बनेर आत्मसमर्पण गर्नुभन्दा अस्तित्ववादी भएर सामना गर्नुमा नै श्रेय छ । मनुष्यले नियतिलाई बदल्न त सक्तैन, किन्तु जीवनको मार्गलाई तुलनात्मक रूपमा सहज बनाउन सक्छ ।

कोही अरूभन्दा क्रोधी हुनु उसको निर्णय होइन । उसलाई क्रोधी बनाएको उसको हार्मोनले हो । उसको स्नायुप्रणालीले हो । कोही बडो विनम्र र मनोहर वाणीमा बोल्छ भने त्यो उसको फिजिक्सको कारणले हो ।

मानसिक र शारीरिक सबलता या दुर्बलताको निर्धारक फिजिक्स नै हो । कसैलाई रिस नै उठ्दैन भने उसले रिसको औषधि नै गर्नु परेन । कसैलाई बेकारका र मूल्यहीन कुरामा मानसिक अशान्ति, अवसाद र पीडा हुँदैन भने उसले योग, अभ्यास र ध्यान गर्नै परेन ।

प्रारब्धले काँडैकाँडाले भरिएको जीवन दियो त दियो । त्यसलाई स्वीकार गर्ने र चुनौतीलाई सामना गर्दै संघर्ष गर्नेबाहेक अर्को बाटो पनि त छैन । मनुष्यको जन्म उसको निर्णय र इच्छाले भएको पनि होइन ।

हाम्रा पूर्वजहरू भन्ने गर्दथे– सबै कुरा तय छ । आश्चर्यजनक रूपमा हाम्रा अत्याधुनिक समयका सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्री स्टिफेन हकिङ पनि भन्छन्– सबै कुरा तय याने पूर्वनिर्धारित छ ।

पूर्वजले अदृश्य शक्तिलाई निर्धारक माने र उसको नाम भगवान्, ईश्वर या विधाता राखे । उनीहरूले कसैको नियतिलाई ईश्वरको अनुकम्पा या कोपका रूपमा व्याख्या गरे ।

परन्तु, आधुनिक युगले त्यो अज्ञात शक्तिलाई चिन्यो । पूर्वजले त्यो अज्ञातलाई ईश्वर भनेर चिने भने विज्ञानले उसलाई फिजिक्स भनेर चिन्यो । अघिको मानिसले दुर्भाग्यको निराकरण गर्न भूतप्रेत आदिको पूजा, प्रार्थना, दान र तन्त्रमन्त्रमा जोड दियो भने विज्ञानले फिजिक्सको कारणले भएको कमीलाई यथासम्भव फिजिक्सकै सामग्री र उपकरणको माध्यमले क्षतिपूर्ति गर्ने उपाय अवलम्बन गर्यो ।

पूर्वजले भन्दै आएको प्रारब्ध सायद फिजिक्सको आध्यात्मिकीकरण थियो भने हकिङले भनेको प्रारब्ध अध्यात्मको भौतिकीकरण हो ।

कोही सभ्य, शालीन र दयालु छ भने उसले चरित्र निर्माणका लागि ठूलो अभ्यास गर्नु पर्दैन । सायद उसलाई त्यसको जरुरत छैन । उसले योग गर्नु पर्दैन, किनकि उसको फिजिक्स आफैँ योगसिद्ध छ ।

कोही अभ्यास गर्दैन, किनकि ऊ स्वयंसिद्ध अभ्यसित छ । कृष्ण भन्छन् नि– म वेदमा सामवेद हुँ । देवतामा इन्द्र हुँ । प्राणीमा चेतना हुँ । रुद्रमा शंकर हुँ । यक्षमा कुबेर हुँ । सेनापतिमा कुमार कार्तिकेय हुँ । ध्वनिमा ॐकार हुँ । सिद्धमा कपिल हुँ । मनुष्यमा राजा हुँ ।

र, यस्तै अनेकौँ मानुषी र अमानुषी गुण र ऐश्वर्यले भरिपूर्ण भएर जन्मन पाएपछि के चाहियो ?

कृष्णको मस्तिष्क र शरीरबीचको सम्बन्ध र सन्तुलन व्यवस्थित थियो । कृष्ण सानै उमेरदेखि बुझ्ने, जान्ने, सुनेको नबिर्सने, कुरालाई परिपाक लाउन सक्ने र सम्झाउन, बुझाउन सक्ने क्षमताका धनी थिए ।

उनलाई फिजिक्सले पूर्णता प्रदान गर्यो । त्यसैले उनी सानै उमेरमा बुझकी थिए । जन्मजात योगी, भोगी अभिनेता र नेता थिए । मौकामा ठोक्न जान्ने, मौकामा भाग्न जान्ने र मौकामा छकाउन र फकाउन जान्ने ।

उनको आकर्षक रूप जन्मजात, सुरिलो र मोहक वाणी जन्मजात, दिव्य र कञ्चन देह जन्मजात । मनमोहन मानसिक स्वास्थ्य जन्मजात । स्नायुप्रणाली ठिकठाक, मुटुको स्पन्दन ठिक्क, रक्तचाप ठिक्क र रगत बहने धमनीहरू दुरुस्त थिए ।

सारा कर्मेन्द्रिय र ज्ञानेन्द्रिय सही र सक्रिय थिए । मस्तिष्क र मनबीच सम्बन्धका तन्तुहरू साबुत थिए । अन्तःकरण चंगा र तन पनि चंगा थियो । कत्रो ‘कन्फिडेन्स’ थियो कृष्णमा ! 

जसको फिजिक्स जीवनयापनका लागि आफैँ पर्याप्त छ, उसले कम परिश्रम गरे भयो । उसको मस्तिष्क चतुरो हुनाले एकबार सुनेको र पढेको कुरा सहजै ‘स्टोर’ गरेर राख्न सक्षम हुने भयो ।

जसको रूप सुन्दर र वाणी मधुर छ, ऊ प्रथम भेटमै कसैको नजरमा पर्छ । उसको पेट बलियो छ, खाएको कुरा सहजै पच्छ । ऊ जन्मजात सौभाग्यशाली हो । प्राप्त भएको सौभाग्यको सदुपयोग मात्र गर्यो भने उसको जीवनको नैया पार हुन्छ ।

कमजोर प्रारब्ध र भग्न तकदिर लिएर जन्मेको मनुष्यले आफ्नो भाग्यको निर्धारक अव्यक्त र अभौतिकमा खोज्नु र निराकारलाई साकार रूप दिएर भक्ति गर्नु पनि तार्किक नै छ । 

परन्तु, यदि भक्तिको माध्यमले मनुष्य नैतिकता र सत्कर्ममा प्रवृत्त हुन्छ भने, क्लान्त र अशान्त मन अज्ञातको भक्तिमा लीन भएर शान्त र प्रसन्न हुन्छ भने, फिजिक्सले कमजोर तुल्याएको अन्तश्चेतना भक्तिको माध्यमबाट परिशुद्ध हुन्छ भने, भक्तिकै माध्यमबाट खानपान र जीवनशैली विशुद्ध हुन्छ भने त्यसैको प्रेरणाले दिल करुणामय हुन्छ ।

मृत्युको भयबाट मुक्त भइन्छ भने क्रोधको उत्सर्जन गराउने हार्मोन परोपकारको उत्सर्जन गराउनमा प्रवृत्त हुन्छ ।

र, सर्वोपरि कुरा भक्ति र उपासना नै अन्ततोगत्वा आडम्बर, अभिमान र पाखण्डमा रूपान्तर हुँदैन भने शास्त्रमा भगवान्को सन्निकट पुग्ने उपायको रूपमा कर्म, उपासना र ज्ञानलाई मानिएको पाइन्छ ।

प्राथमिक मानवीय कर्तव्य कर्म हो । चाहे अत्यन्तै आस्तिक होस् या आस्तिक अस्तित्ववादी या नास्तिक अस्तित्ववादी नै किन नहोस्, प्रथम कर्तव्य र अधिकार कर्ममा छ ।

जो आफ्नो सम्यक कर्ममा अविरल सरिक हुन्छ, उसलाई उपासनको दरकार नै पर्दैन । जसमा ज्ञान छ, ऊ उल्झेको हुँदैन, सुल्झेको हुन्छ । सुल्झेको व्यक्ति भ्रममा हुँदैन । भ्रम नभएपछि जीवनको पहिचान हुने भयो ।

जसले जीवन बुझेको छ, उसले स्वयंलाई निरन्तर कर्ममा लगाए भयो । जसले बुझेको छ, ऊ मुक्त छ । जो  स्वयंसिद्ध अनुशासित छ, उसलाई कसैको सहाराको जरुरत छैन ।

जसले छ्यान विवेक राख्छ, जो अधिक लुब्ध छैन, जो आशक्त छैन र जो स्वयं व्यवस्थापक छ, उसलाई दोस्रो व्यवस्थापक या अदृष्टको सहयोग पो किन चाहियो ?

जो अपूर्णांग छ, उसले त प्रयास गर्नैपर्यो । आँखा कमजोर भए चस्मा चाहियो । आँखामा दृष्टिशक्ति नै नभए श्रवण र सिकाइ चाहियो । प्रारब्धले दिएको भाग्यलाई स्वीकार गरेर अविचल र अविरल यत्न गर्नैपर्यो ।

हातगोडा, मन, पेट, आँखा, साबुत हुनेले थोरै प्रयत्न गरे पुग्यो । जो कमजोर छ, उसलाई अधिक अभ्यासको आवश्यकता पर्छ ।

क्रोधी स्वभाव फिजिक्सको निर्धारण हो । क्रोधी मनुष्यले आफ्नो स्वभावलाई पहिचान एवं महसुस गर्ने र कम क्रोधी अनि क्रोधहीन हुन निरन्तर अभ्यास गर्ने । कृष्ण र बुद्ध त्यही भन्छन् ।

आधुनिक औषधविज्ञानीहरू पनि त्यही कमीको परिपूर्ति गर्ने दबाइ लिने या थेरापी गर्ने सल्लाह दिन्छन् । अस्तित्ववाद पनि विसंगत जीवनलाई स्वीकार गरेर निरन्तर प्रयत्न गरिरहने प्रेरणा दिन्छ ।

कसैलाई हिंसा मन पर्छ, कसैलाई शान्ति । कोही खानका लागि हानाहान गर्छ, कोही चुप लागेर तमासा हेरेर बसिदिन्छ । कसैलाई हिंसात्मक प्रक्रिया रुचिकर लाग्छ । हिंसाप्रेमी व्यक्तिको हातमा कुनै आन्दोलनको नेतृत्व पुग्यो र सफल भयो भने सत्तामा पुगे पनि ऊ हिंसामै लिप्त हुन्छ या त्यसको पक्षपोषण गर्छ ।

हिंसाप्रेमीहरूको झुन्ड सत्तामा पनि आपसी लडाइँमै निमग्न हुन्छन् । उनीहरूको सोच र संगतले शान्त भएर बस्न दिए पो ! इतिहास साक्षी छ ।

त्यसो भए हिंसा, अन्याय, उत्पीडन, करुणाहीनता र विभेद नै मानवको मूल स्वभाव हो त ? सायद हो कि, यसै भन्न कठिन छ । तथापि, प्रायः उदार प्रवृत्तिमा अभ्यस्त नभएको समाजमा त्यस्तो अवस्था देखिन्छ ।

त्यसो भए मानवजगत्को सत्य के हो त ? नित्सेले भन्थे— सत्य सापेक्ष हुन्छ । मान्छेले जे मान्छ, उसको हकमा त्यही सत्य हो । हिटलरको विचारमा आर्य उच्चता सत्य हो । उनी त्यही सत्य कायम गर्ने ध्येयले हिंसामा प्रवृत्त भए ।

सत्यको कुनै वास्तविकता हुँदैन । सत्यको कुनै तथ्य हुँदैन । यो सार्वभौम, स्वतन्त्र र सार्वकालीन छैन । सत्य सापेक्ष छ ।

महाभारतका अर्जुन बहादुर त थिए, तर दृढ निश्चयको अभाव थियो । त्यही निश्चयको कमी परिपूर्ति गर्न उनलाई उपदेशको आवश्यकता पर्यो । भीष्मपितामहको हतारमा निर्णय गर्ने बानी थियो र जीवनभर त्यसको मार भोगे ।

तथापि, उनी अर्जुनभन्दा तगडा फिजिक्सले युक्त थिए । भीष्म कृष्णलाई हार्दिक सम्मान गर्दथे, किनकि कृष्णको तन, मन र मस्तिष्कसम्बन्धी फिजिक्स पूर्ण एवं पर्याप्त छ भन्ने कुरा भीष्मलाई थाहा थियो ।

त्यही आधारमा उनले विष्णुका हजार नाम सुनाएर गए । उनलाई ज्ञान थियो, फिजिक्सको अनुकूलताका कारण कृष्ण अद्भुत भौतिक, मानसिक र आध्यात्मिक ऐश्वर्यले युक्त छन्  । 

क्रमशः