पोखरा । ‘पुतली बाजे’ भनेर कसलाई चिनिन्छ ?

यो प्रश्नलाई लोकसेवा आयोगले पनि आफ्नो प्रश्नसूचीमा राख्थ्यो । विद्यालयस्तरदेखि खुला हाजिरीजवाफ प्रतियोगितामा पनि यी प्रश्नहरुले निरन्तरता पाइरहे ।

त्यसको जवाफ थियो, ‘कोलिन फिलिप स्मिथ ।’ अर्थात, ‘पुतली बाजे ।’

लोकसेवादेखि हाजिरीजवाफमा आउने यी प्रश्नका उत्तर शुक्रबारसम्म अस्पतालको बेडमा नै थिए । अर्थात् प्रश्नकर्ताले जवाफ लेख्न मात्र पर्दैनथ्यो, भेट्नै पाउँथे । गफिन पाउँथे र उनीबारे बुझ्न पाउँथे ।

तर, शनिबारदेखि अब उनी पुतलीमा मात्र भेटिनेछन्, गएराति कोलिम फिलिप स्मिथको निधन भयो । पुतलीबाजे अब पुतलीमा मात्र भेटिन्छन् ।  उनले खोजेका ६४० प्रजातीका पुतलीले कोलिन स्मिथलाई सम्झाइरहने छन् ।

सम्मानार्थ नागरिकता पाउने तेस्रो व्यक्ति थिए

पुतली खोजी गर्नुअघि उनी शिक्षक थिए । गणितमा उनको विशेष दख्खल थियो । उनको नेपाल प्रवेश चाहिँ युनाइटेड मिसन टु नेपालमार्फत् शिक्षकको रुपमा हुनपुग्यो । यो भन्डै ५७ वर्ष अगाडिको कुरा हो ।

उनले सुरुमा पोखरा लामाचौरस्थित नेपाली आदर्श विद्यालय (हालको गण्डकी बोर्डिङ स्कुल)बाट अध्यापन सुरु गरेका थिए । नेपाली आदर्श स्कुलमा पढाउँदा पढाउँदै उनलाई धर्म प्रचार गर्न पनि दबाब दिइएको थियो ।

उनले नमानेपछि केही उनलाई बेलायत नै फर्काइयो । तर, पछि गोरखामा पढाउनेगरि उनी फेरि नेपाल फर्किए । उनले पढाएका विद्यार्थीमा पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराइदेखि प्रख्यात चिकित्सक उपेन्द्र देवकोटा पनि हुन् । दुवैलाई उनले कक्षा ९ मा पढाएका थिए ।

उनै स्मिथको निधनप्रति डा. बाबुराम भट्टराइले सामाजिक सञ्जालमा लेखेका छन्, “मेरा आदरणीय गुरू तथा अन्तर्राष्ट्रिय ख्यातिप्राप्त पुतलीविज्ञ कोलन स्मिथ, जसलाई स्नेहभावकासाथ ‘पुतली बाजे’ भनिन्थ्यो,  उहाँको आज ( कार्तिक १८ ) पोखरामा भएको आकस्मिक निधनबाट निःशब्द छु । केही वर्ष पहिले पोखरामा वहाँसँग भेट हुँदा  मैले सोधेको थिएँ – ‘तपाईंलाई के इच्छा छ, सर, मैले के गर्न सक्छु ? वहाँले शान्तभावमा भन्नुभएको थियो– ‘म नेपालमै मर्न चाहन्छु । तर नेपाली नागरिक भएर मर्न चाहन्छु । ५० बर्षभन्दा बढी नेपालमै बसेर त्यत्रो अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको वैज्ञानिक खोजअनुसन्धान गर्ने व्यक्तित्वलाई पनि नागरिकता दिन हिच्किचाउने हाम्रो सोच र विधिविधानप्रति मलाई निकै लज्जावोध भयो । मैले समेत उच्चतहमा रोइकराइ गरेर वहाले मानार्थ नेपाली नागरिकता पाउनुभएको थियो । मलाई बाल्यकालको सम्झना छ । हामी गोरखाको अमर ज्योति हाइस्कूलमा शायद पाँच कक्षामा पढ्थ्यौं । वहाँ हामीलाई विज्ञान पढाउनुहुन्थ्यो । समय मिल्यो कि पुतली समाउने जाली बोकेर छेउको जंगल चहार्नुहुन्थ्यो । कहिलेकाहीं त कक्षाकोठाको झ्यालबाट बाहिर पुतली देख्यो कि “ऊ..ऊ..पुताली” भन्दै कक्षा छोडेर कुद्नुहुन्थ्यो । हामी केटाकेटी मज्जाले हाँस्थ्यौं ! 

वहाँप्रति हार्दिक श्रद्धासुमन !”

डा. भट्टराइले लेखेझैँ उनले नागरिकता पाउन नेपाल छिरेको ५४ वर्ष कुर्नुपर्‍यो । हरेक भेटमा जो कोहीसँग पनि पुतली बाजेले नेपाली नागरिक भएर मर्न पाउँ भन्ने इच्छा जाहेर गर्थे ।

“जीवन त नेपालमै बिताइयो, नागरिकता पाइयो भने नेपाली भएर मरिन्थ्यो, म क्रिश्चियन हुँ । तर मेरो लास सेतीमा जलाइदिनू है,” उनी भन्थे । अन्ततः २०७६ साल कात्तिक २९ गते मन्त्रिपरिषद् बैठकले स्मिथलाई सम्मानार्थ नागरिकता दिने निर्णय गर्‍यो ।

मन्त्रिपरिषदको उक्त निर्णय अनुसार २०७६ मंसिर १६ गते पुतली बाजेले कास्की प्रशासनबाट नागरिकता पाए । नेपाल सरकारबाट सम्मानार्थ नागरिकता पाउनेमा उनी भूगोलविद टोनी हेगन, सगरमाथा आरोही एडमन्ड हिलारी पछिका तेस्रा व्यक्ति बने । 

उनलाई नेपालको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार उपभोगको अधिकार पनि थियो । वि.सं.१९९३ मंसिर ९ मा लण्डन नजिकै जन्मेका कलिन २०२२ माघमा पोखरा आएका थिए ।

उनले नागरिकता पाउँदाको क्षणमा साक्षी बनेका साहित्यकार सरुभक्त भन्छन्, “यो हजुर बा सरहको सम्मान हो । एक असल शिक्षकको रुपमा पनि उहाँलाई सम्मान गर्नु पर्दछ ।”

पृथ्वी नारायण क्याम्पसको अन्नपूर्ण संग्रहालयमा वैज्ञानिक रुपले पुतलीहरुको संरक्षण गर्ने व्यक्ति उनी नै हुन् ।  उनले ४० जिल्लामा गएर करिव २५ हजार पुतली संग्रह गरी हरेकको नामकरण गरे ।  नेपालमा पाइने ६६० प्रजातीका पुतली मध्ये उनले करिव ५५० प्रजातीका पुतली भेट्टाए । 

यसरी आफुले संकलन गरेका पुतली सुरक्षितसाथ प्राकृतिक विज्ञान संग्रहालयलाई हस्तान्तरण गरे ।  पुतली संग्रह गर्न हिँड्काले नै उनको नाम पुतली बाजे रहन गएको हो । उनको पुतलीबारे लेखेको ३० भन्दा बढी किताब प्रकाशित छन् । ती पुस्तक पुतली र झ्याउँकिरीका विषयमा अध्ययन र अनुसन्धान गरेर लेखिएका हुन् । 

उनले पहिलो पटक निकालेको किताब बटरफ्लाइज अफ नेपाल इन सेन्टरल हिमालय हो । सो किताब उनले सन् १९८९मा लेखेका थिए ।

उनै स्मिथ, पुतली बाजे, सम्मानार्थ नागरिकता पाउने व्यक्ति लामो समयदेखि लामो समयदेखि हरियो खर्क अस्पताल, पोखरामा उपचाररत थिए । जहाँ उनले शनिबार बिहान करिब ३ बजे ८७ वर्षको उमेरमा देह त्याग गरे ।
उनको अन्त्येष्टि कात्तिक २० गते पोखरा गाईघाट (आईएनएफ पछाडि) मा गरिनेछ ।