जनकपुर रामानन्द चोकभित्रको एउटा वैष्णव मठमा हजुरआमाको बैकुण्ठी हुँदै थियो । त्यस दिन अपराह्नको भोजन त्यहीँ भयो । सात्त्विक भोजनको त्यो स्वाद आजपर्यन्त जिब्रोमा अल्झिएको छ ।

स्वादिलो खान्कीखुराकीमा परोरको सुक्खा तरकारी पनि थियो । परोर मिठो नमान्ने मेरी छोरीले पनि त्यस दिन तरकारी स्वाद मानेर खाई । वास्तवमै मिठो थियो, सबै तरकारीतिहुन ।

छोरीलाई आलु तारेको मन पर्छ । तर, परबरसँगै तारेको आलु उसको मुखबाट जाँदैन । परोरसँगको संगत नै मन नपर्ने । परोर मानौँ करेला हो ! परोर नखाने यिनले बरेला र चट्टेलतिर हेर्लान् त !

परोरलाई लिएर एउटा आहान नै छ हाम्रो गाउँघरतिर, ‘बापके नाम सागपात, आ बेटाके नाम परोर !’

यसैले प्रस्ट्याउँछ, परोरको इज्जत कति छ, अरूको तुलनामा परोरले कति ठूलो अर्थ राख्छ ।

यही परोरको सब्जीका लागि कुनै समय हामीले भागाभाग गरेका थियौँ । त्यो दृश्य आज पनि मेरो आँखैअघिल्तिर दौडिरहेको हुन्छ ।
०००
जलेश्वरस्थित लचमु हाई स्कुलमा सात कक्षामा भर्ना भएपछि मेरो बसाइ स्कुलकै होस्टेलमा भयो । खानपान मेसमा ।

त्यसअघि, भलुवाहीको स्कुलमा पढिरहेको थिएँ । सात कक्षाको अन्तिम परीक्षा आउन केही महिना मात्रै बाँकी रहँदा म जलेश्वर आएको थिएँ । मावल गाउँमा निमाविसम्मको मात्रै स्कुल भएकोले बुवाले मलाई जलेश्वर ल्याउनुभएको थियो ।

जलेश्वरमा घरै थियो । हजुरआमा र ठूलोआमा हुनुहुन्थ्यो । दुई काका र दिदीहरू थिए । घरै बसेर पढ्दा पनि हुन्थ्यो । तर, बुवाले होस्टेलकै जिम्मा लगाउनुभयो ।

होस्टलमा मलाई शिक्षकको कोठासँगैको आठखाटे रुममा एउटा खाट दिइयो । ओछ्यानबिछ्यान, सरसामल र किताब राख्न बाकस, किताबहरू, केही दिनलाई खाजामा चिउरा र चिनीको व्यवस्था गरेर बुवा काठमाडौं फर्किनुभयो ।

अब मेरा स्थानीय अभिभावक थिए, हेडसर सभापति लाल दास र होस्टेल सुपरिटेन्डेन्ट कविराज उपाध्याय ।

कोठामा आठ विद्यार्थी सुत्ने गरी आठैवटा खाट राखिएको थियो । खाट सबै भरियो, म आएपछि । होस्टेलका अरू कोठा पनि त्यसैगरी आठ÷आठ विद्यार्थीले भरिएका थिए ।

बिहान नित्यकर्मउप्रान्त सरस्वती मन्दिरअगाडि वन्दना गर्न लाम लागिन्थ्यो । त्यहाँ हाजिरी जनाएपछि मात्रै आफ्नो ओछ्यानमा पलेँटी कसेर पढ्न बसिन्थ्यो । होस्टेलमा बस्ने सबैको दिनचर्या एउटै थियो ।

बिजुली बत्ती थिएन । लालटिनको उज्यालोमा काम चलाइन्थ्यो । पंखा थिएन । हावाका लागि झ्याल खोल्यो, ओछ्यानमा झुल बाँध्यो । गर्मी–जाडो सधैँको प्रक्रिया थियो यो ।

गर्मी भए पनि म दुईतीन दिनमा एकफेर नुहाउँथे । नुहाउन सधैँको अल्छे म । पसिनाले नुहाइहालिन्छ, किन नुहाउनुपर्यो सधैँ ! सायद यही सोच्थेँ हूँला ।

मैला लुगा धुन भने कहिलेकाहीँ खेहरुको चाकडी गर्थेँ । उनले कपडा धोएर ल्याइदिन्थे ।

शिक्षकहरूको कोठासँगै जोडिएकोले हाम्रोे रुममा कविराज सरलगायत अरूको पनि आगमन भइरहन्थ्यो । कृष्ण सर, सूर्य सर, एमएससी सर, शुक्ला सर बेलाबखत कोठामा कर्केनजर दिन्थे । तिनको आगमन अस्वाभाविक थिएन । अरू कोठाहरूको तुलनामा यहाँ अलि बढी नै खोजीनिती हुन्थ्यो, विद्यार्थीहरूको ।

अर्थात्, पढनदासका लागि त्यो कोठा अतिउत्तम थियो । मजस्तो सामान्य विद्यार्थीका लागि भने त्यसलाई ‘तनाव कक्ष’ भनिदिँदा गलत नहोला । एक त होस्टेल, त्यत्तिकै नियममा बाँधिनुपर्ने । त्यसमाथि मास्टरसाहबको कोठा जोडिएको । ‘उसै त करैला त्यसमाथि निम चढाइएको’ भनिन्छ नि, त्यस्तै भएन र !

सिरहाको श्री चन्द्र माध्यमिक विद्यालयको होस्टेलमा पनि मेरो केही महिना बित्यो । यस्तै तीन महिना । त्यहाँ पनि सातआठजना थियौँ, एउटा कोठामा । कोही सारस्वरका, कोही माडरका, कोही कताका ।

त्यहाँ होस्टेलको बसाइ भन्दा पनि मेसको खानाले मलाई तान्न सकेन । पातलो दाल अनि घिउरा, भन्टा, सैजमन, रामतोरियाको कहिले एक्लो त कहिले जोगी तरकारी अर्थात् मिक्स भेज !

होस्टेलको हरखुराकी फिक्स हुन्थ्यो, सायद । त्यसैले हरदिन जोगी जात्रा उदरस्थ गरिन्थ्यो । मेसमा थप खुराकी भनेको आलुको स्पेसल भुजिया हुन्थ्यो । रातो खुर्सानी फुर्याएको त्यो आलु भुजियाले मलाई ताण्डव गराउँथ्यो ।

त्यसैले एकदुई साता नबित्दै सिरहाबाट महिसोथाको बाटो हुँदै एक्ले गाछी भएर भलुवाहीतिर टाप कस्थेँ । स्थानीय अभिभावक कुमार दाजु (ठूलो मामाका छोरा) हुनुहुन्थ्योे । बेलाबखत होस्टेलमा आएर खोजखबर लिनुहुन्थ्यो मेरो ।

एकपटक मैले भलुवाहीतिर रेड्हा लगाएको साँझ पनि दाजु होस्टेल पुग्नुभएछ । होस्टलमा नदेखेपछि घर पुगेर भाउजूलाई मेरो चर्तिकला सुनाउँदै साइकल लिएर भलुवाही हानिनुभएछ ।

साइकलबाट ओर्लिंदै कुमार दाजुले कनैठी मार्दै मेरो दारी नै नआएको गालामा झन्नाटेदार थप्पड कस्नुभयो । बाबा र हजुरआमाले केही बोल्नु भएन । बोल्ने कुरै त थिएन । मेरो गल्तीलाई नजरअन्दाज गर्ने कुरो पनि गर्नु भएन । मैले पनि दाजुलाई भनेर हिँड्नुपर्थ्यो । दाजुले जान दिनु हुन्न भन्ने लागेरै म नसोधी भागेको थिएँ, गाउँतिर ।

आज पनि भेट हुँदा शान्ता भाउजू सम्झिनुहुन्छ, दाजुले मलाई हानेको झापड प्रसंग । दाजुलाई रिस उठ्नु जायज थियो । म भाग्नु जायज हुने कुनै भएन !

खासमा मलाई सिरहामा मन लागिरहेको थिएन । यो कुरो दाजुलाई नै सुनाएँ । त्यसपछिको केही महिना भलुवाहीमै पढेँ । सिरहा स्कुलमा भर्ना मात्रै भएँ, खासै पढिनँ भन्दा हुन्छ ।

भलुवाहीको मिडिल स्कुलमा सातउप्रान्त पढाइ नहुने हुँदा त्यहाँबाट सात पास गरेकाहरू जनकपुर, सिरहा, माडर, बस्तीपुर, खजुरी गएर पढ्थे । त्यसका लागि नै मलाई सिरहामा राख्न खोजिएको थियो होला ।

गाउँ छोड्नैपर्ने भएकाले सिरहा राखिएको थियो होला मलाई । खै किन हो, सिरहा बस्ने मनै भएन । न होस्टेलमा न अन्त कतै । फलतः यात्रा जन्मथलो जलेश्वरतिर मोडियो ।

बुवाले आफैँ आएर जलेश्वर ल.च.मु.व्या.मा.वि. (लक्ष्मीनारायण चण्डीप्रसाद मुरारका व्यावसायिक माध्यमिक विद्यालय)मा भर्ना गरिदिनुभयो । र, यहाँ पनि होस्टेलमा बसेर मेसको खान्कीमै रमाउनुपर्ने मेरो नियति रह्यो ।

यहाँ स्कुल फरक भयो । कक्षाकोठा फरक भयो । हेडसरदेखि सारा मास्टरहरू फरक । होस्टेलको कोठा फरक । कोठामा रहेका रुममेट फरक । यो फरक माहोलले आनीबानी सबैमा फरकपना महसुस हुन थाल्यो ।

साँझ कहिलेकाहीँ बजारमा रहेको घरतिर जान्थेँ । घरकाहरूसँग कुराकानी गर्दै समय बित्थ्यो । फर्किंदा होस्टेल सुनसान हुन्थ्यो । सबै पढाइमा मग्न । आफू पनि चुपचाप कोठामा छिर्थेँ र किताब लिएर बस्थेँ ।

म कोठामा छिर्दा साथीहरू भन्थे, ‘छौँडा, तोरा कविराज सर खोजैत रहलै । हम कही देली घरे गेल है कहिक । भेट ले एकबेर ।’

बुवाका मित्र कविराज सरलाई लाग्दो हो, राजेश कता हरायो भन्ने ।

यी यावत्बीच एउटै समानता थियो, लचमुको मेस । मेसको खान्कीखुराकीमा जेजस्तो मैले सिरहा स्कुलमा भोगेको थिएँ, जलेश्वरमा पनि त्यही दोहोरिएको थियो ।

तिनताक घिउरा, लौका, फर्सी, रामतोरिया, भन्टा रुपए पसेरी पाइन्थ्यो, सायद । परोर तुलनात्मक रूपमा महँगो । त्यसैले पनि भनिएको होला– बापके नाम सागपात, बेटाके नाम परोर !

महँगा तरकारी मेसमा पाक्दैन थियो । त्यसैले मेसमा परबर वर्जितझैँ थियो । त्यतिखेर परोर आठआने किलो थियो कि !

शनिबार भने मेसमा विशेष पकवान हुन्थ्यो । विशेष भनेको माछामासु होइन । शनिबार कि आलुको भुजिया हुन्थ्यो कि त आलुको चोखा । त्यो पनि सुकेको रातो खुर्सानी, नुन र काँचो करु तेलले साँधेको । अचार हुन्थ्यो, तारेर नुनमा डुबाएको हरियो खुर्सानी ।

नमिठो लागे पनि सबैले खाएको देखेपछि मिठै मानेर खानुपर्यो । कति दिन नखाने ? उसै त सन्ठी ज्यान, त्यसमाथि खानै बन्द गर्ने हो भने त हालत के होला !

मेसमा पण्डितजीले भात थालमा राखिदिएपछि दाल राख्न भातको बीचमा राजमार्ग बनाउँथेँ । अरू पनि त्यसै गर्थे । सिकेको तिनैसँग हो । दाल राजमार्गमा सरर्र बग्थ्यो ।

भातको ढिस्कोमाथि तरकारीको थुप्रो बस्थ्यो । नोनगर खुर्सानी एकतिर ढल्थ्यो । त्यसपछि सपासप सपासप दाबिन्थ्यो ।

लचमुको मेसमा खाँदाको एउटा प्रसंग सम्झना आउँछ, आज पनि । एमएससी सर स्कुलमा विज्ञान विषय पढाउँथे । म्याथ पनि पढाउँथे कि ! लोहारपट्टीका उनी होस्टेलमै बस्थे । सधैँ खाना खाने बेला उनी सिसीमै नभए हातमा भए पनि घरबाट ल्याएको घिउ बोकेर मेस पस्थे ।

कहिलेकाहीँ सरको आजुबाजु रहेर खाना खाने मौका मिल्थ्यो । त्यो बेला उनले भातमा मुछेको घिउको बास्ना वरिपरि फैलिन्थ्यो । हामी पनि त्यही बास्नामा लट्ठिँदै आफ्नो थालको भात मिठो मानीमानी खान्थ्यौँ ।

मैले पनि दुईचारचोटि एमएससी सरको बगलमै बस्ने मौका पाएको थिएँ । त्यतिखेर भात थपेको थपेकै गरिन्थ्यो ।

खाने उमेर थियो । सुरुमा मिठो नलागे पनि पछि थपेर खान लाज लाग्न छोड्यो । झन् एमएससी सरको निकट बस्न पाएपछि अरू के नै चाहियो र !

आज घिउले आफूतिर तान्दैन । घिउ नमिठो भएको हो कि ज्यान ननिको !

मेसमा पाक्ने घिउरा र रामतोरियाको तरकारीले मलाई निकै पछिसम्म लखेट्यो । सैजमन र रामतोरिया थोरथोरै खान्थेँ । होस्टेल छाडेपछि मैले घिउराको तरकारी १०÷१२ वर्षसम्मै खाइनँ । अहिले पनि घिउरामा त्यति नजर जाँदैन । घिवाहा सजमन अचेल पाइँदै पाइँदैन । मधेसमै पनि भेटिन्न घिवाहा लौका ।

सधैँको एउटै तरकारीले तेह्र त्रिभुवन देखाएको थियो । पहिले त पेट भर्नै गाह्रो । पछि बानी नपारी भएन, ‘मरता क्या नही करता’ भनेझैँ ।

एक दिन मेसमा परोरको तरकारी पाक्ने भयो । यो खबर होस्टेलका कोठाकोठामा जंगलको आगोसरि फैलियो ।

‘पार्टनर, मेसमे आई परोर पाकल है !’

‘आई त धसाके देबौ भात ।’

‘घिउरा खाइत खाइत मन ओकता गेलै ।’

हरेक कोठामा यस्ता संवाद चलिरहेका थिए । सिंगो होस्टेलमा चर्चाको विषय परोर नै थियो । कतिखेर खानाको घण्टी लाग्ला र मेसतिर दौडूँला भन्नेमा थिए सबै । यसबाट म पनि अछुतो थिइनँ ।

त्यस रात दोस्रो लटमा परोरको तरकारी पुग्दैन कि ! भन्ने चिन्ता धेरैलाई थियो । कुन बेला घण्टी लाग्ला र कुलेलम ठोकौँला भन्नेमा थिएँ । सैजमन, घिउरा, भन्टा, भिन्डीभन्दा परोर नै मिठो लाग्ने भएकोले म पनि स्टीलको गिलासका साथ पहिलो लटको दौडमा भाग लिन तैयार थिएँ ।

हतार थियो, तथापि कोठाबाहिर निस्किने हिम्मत भइरहेको थिएन । सरले देखे जवाफ दिनुपर्थ्यो ।

घण्टी लगाउने जिम्मेवारी होस्टेल प्रिफेक्टको थियो । तर, घण्टी बजिरहेको थिएन । घण्टी बज्न किन ढिलो भइरहेको छ ? यो सवाल पनि उठिरहेको थियो, हामीबीच ।

अन्ततः घण्टी बजेरै छाड्यो । भागाभाग सुरु भयो । मानौँ, धावकहरू फिल्डमा छन् र दौडिरहेका छन् ट्र्याकमा ।

एक त घिउरा, भन्टा, रामतोरियाभन्दा महँगो तरकारी, त्यसमाथि परोरको लदरबदर । धैग तोड्नुबाहेक अरू कामै पो के थियो र !

मलाई सम्झना भएसम्म त्यस दिन परोरको तरकारी कृष्ण सरका कारण जुरेको थियो । सर एमए पास भएका थिए । सोही अवसरमा मेसले सरबाट परोर पाएको थियो । अनि, हाम्रो भागमा परेको थियो मिठो भोजन ।

त्यस दिनको परोरको सब्जी आज पनि मेरो सम्झनामा छ । अरूले सम्झिएका छन् कि नाइँ !