डोल्पो ओ डोल्पो (२०७९) साझा प्रकाशनद्वारा प्रकाशित डा. दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’को नियात्राको कृति हो । नियात्राकार डा. पुडासैनीले २०७४ साल साउन १९ गतेदेखि लोल्पो यात्राको सुरुआत गरेका छन् र २०७४ असोज ७ मा त्यो टुंगिएको स्थिति छ । यस दृष्टिले यो नियात्रा लेखन अवधि दुई महिना १८ दिनको हुन आउँछ । हरेक नियात्रा एक दिनमा एकका दरले लेखिएका भए पनि कुनैकुनै एक दिनमा दुई नियात्रा पनि लेखिएका छन् । यति छोटो अवधिमा यति गहकिला, खँदिला, रसिला र ओजस्विला नियात्राहरू तयार पार्नु नियात्राकारका सिर्जनशीलताको विशिष्ट क्षमता हो । उनको यस अद्भुत क्षमतालाई अनेक कोणबाट पर्गेल्न सकिन्छ । डोल्पोको भौगोलिक स्वरूप, त्यहाँको प्रकृति, संस्कृति, रहनसहन, चालचलन धामीप्रथा, ढवाँगेप्रथाजस्ता शीर्षक राखेर पृथक्पृथक् विषयमा समालोचना गर्न नसकिने होइन । तर, यसरी प्रस्तुत गर्दा लेखको बृहत् आकार हुन जाने हुँदा नैबान्धिक ढाँचामा नै सबै पक्षहरूलाई समेटेर प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ ।

बाल्यावस्था र युवावस्थाको वयःसन्धिको अवस्था हो, किशोर । डा. दामोदर पुडासैनीले आफ्नो नामको पछाडि ‘किशोर’ उपनाम राखेका छन् । किशोरावस्थामा जीवनप्रतिका उत्सुकता र प्रेरणाका भाव सन्निहित हुन्छन् । उत्साह र उमंगले भरिएको त्यो बेला जीवनका नयाँ कुरा जानूँ, प्रकृतिका रहस्यहरू बुझूँ भन्ने हुटहुटी हुन्छ । जीवन र प्रकृतिप्रतिको आकर्षणको कारणले नै उनले ‘किशोर’ उपनाम राखेको हुनु सम्भव छ । किशोर अवस्था सधैँ रहँदैन । अहिले उनी प्रौढ भइसकेका छन् । विचार र शैलीशिल्पमा पनि प्रौढ वा परिपक्वपन आइसकेको छ । सधैँका निम्ति चरितार्थ नहुने ‘किशोर’ उपनाम किन राखेका होलान् ? जिज्ञासा उठ्छ । जीवन, जगत् र प्रकृति रहस्यमय छन् । यिनैका उत्खननमा म सधैँ सचेष्ट रहूँ भन्ने अन्तसंकल्पका रूपमा पनि ‘किशोर’ लेखिएको हुनसक्छ । बाँकी गूढार्थ के हो ? लेखकबाटै बुझ्न आवश्यक हुन्छ ।

डा. पुडासैनीको मूल स्वभाव कवि नै हो । उनका दर्जनौँ कविताका कृति प्रकाशित भइसकेका छन् र ठेलीका ठेली नियात्राका कृति पनि प्रकाशित भइसकेका छन् । कविताको गहन अध्ययनपछि उनी निबन्धतर्फ लागेका देखिन्छन् । कवित्वका प्रचुर शक्तिले उनका नियात्रा निकै ओतप्रोत छन् । उनमा बौद्धिकताको दर्शनको पनि प्रगाढ ज्ञान छ । समग्र शक्तिबाट उनका नियात्रा प्रभावशाली ढंगले उठेका छन् । नेपाली साहित्यमा नियात्राका बृहत् ग्रन्थहरू उनले प्रदान गरेका छन् । प्रेरणाकारकबाट उठ्ने उनको अनुभूति मूलको रूपमा प्रकाशित हुँदाहुँदै सागरको स्वरूपमा सिर्जित हुन पुगेको छ । अन्य कतिपय लेखकका कृतिमा प्रवेश गर्दा कुवा, तलाउबाट नदीमा प्रवेश गरेझैँ लाग्छ भने उनका कृतिमा प्रवेश गर्दा सागरमा प्रवेश गरेझैँ लाग्छ । त्यसभित्र डुबुल्की मार्दै पर्यवेक्षण गरी रत्न पारख गर्न निकै चुनौतीपूर्ण कार्यझैँ छ । उनका नियात्राका ठेलीहरू काव्यरसले भरिपूर्ण छन् 

‘धोल्पो’ भन्दा भन्दै डोल्पो भएको डोल्पो नेपालको सबैभन्दा धेरै भूभाग ढाकेको जिल्ला हो । तिब्बतसँग हिमचिम गाँसेको यस भूभागमा विशाल चट्टान पर्वत र भीरपाखाहरू पर्दछन् । अनेक प्राकृतिक विशेषताले युक्त डोल्पोको गहन दर्शनमा लेखक दिलैदेखि लहसिएर लागेका छन् । उनी डोल्पोलाई मायालु सम्बोधन गर्दै मुटुमा नै राख्न चाहन्छन् । उनीसँग यस्तो गहन संवेदनाको सिर्जनात्मक दिव्य शक्ति छ, त्यसबाट डोल्पाका आकर्षणको अन्तध्र्वनि सुन्दछन् । डोल्पोलाई सम्बोधन गरेर सिर्जिएको पहिलो नियात्रा हो, आकर्षणको । यसमा आवश्यकता र काव्यात्मकताको समन्वयन गरी प्रस्तुत गरिएको विचित्र चित्रणले नै पाठकलाई मनमुग्ध तुल्याउँछ ।

मानक स्रष्टाको मानक कृतिको बारेमा समीक्षा गर्न पाउनु साँच्चै गौरवको कुरा हो । तर, यो पर्वतारोहणजत्तिकै चुनौतीपूर्ण लाग्दछ । डोल्पो नेपालको पश्चिमी भूभागको विकट क्षेत्र हो । विकट भए पनि जैविक, भौगर्भिक र भौगोलिक विचित्रताले युक्त छ । नियात्राकारमा अँध्यारोमा पुगेको बेला उज्यालो खोज्ने तीव्र अभिलाषा छ । तसर्थ, नियात्राकारले कठिनाइ र जटिलताको कुनै पर्वाह नगरी त्यस स्थानको अवलोकन गर्दै आफ्नो आवश्यकता, काव्यात्मक र कलात्मकताको वेणी प्रवाहित गरेका छन् र डोल्पोमा प्रकृतिको असीम सौन्दर्य निहित रहेको तथ्य सावित गरेका छन् । डोल्पालाई मानवीकरण गरी प्रेयसीलाई झैँ सम्बोधन गरिएकोले अनेक रसात्मक भावको संकेत मिल्दछ । यसले समस्त मानव जातिलाई जागृतिको उद्घोष पनि गर्दछ । यस अर्थमा यो विम्बात्मक पनि छ । यसले स्वदेशी पर्यटनलाई प्रवद्र्धन गर्ने कुरामा पनि जोड दिन्छ । सामान्यतया दुईतीनवटा कृति हुने विषयवस्तुलाई एकै कृतिमा समेटेर यो पुस्तकलाई बृहतकार दिइएको छ । ३६ वटा शीर्षक भएको ३४४ पृष्ठको यो कृति पढ्दा पनि हप्तौँ लाग्ला जस्तो तथा विवेचना गर्न त महिनौँ लाग्ला जस्तो देखिन्छ ।

ठेलीका ठेली छन् डा. पुडासैनीका नियात्राकृति । तिनका कति पाठक होलान्, कतिले पढ्लान् र कति बिक्लान् जस्तो लाग्छ । तर, जादुमय लेखनले भरिएको कृति भएकाले जति पढ्यो उति पढ्न मन लाग्ने, जति पियो उति पिउन मन लाग्ने सोमरसझैँ तुल्याएपछि जति ठूला ठेली भए पनि सार्थक रहेको अनुभूत हुन्छ । सरकारी आर्थिक हिसाबकिताब रुजु गर्ने वा परीक्षण गर्ने उनको मुख्य काम हो । गणितका अर्थ र प्रभाव खोज्ने व्यक्ति साहित्यिक रसको मूल फुटाएर यति मन मुग्ध पार्लान् भन्ने सामान्यतः कसैले सोचेको हुँदैन । तर, आफैँभित्रको प्रकृतिको आराधना गरेपछि डा. पुडासैनीजस्ता नियात्राकारहरू जन्मिन सक्दा रहेछन् । यो गौरव गर्न योग्य विषय हो । उनका नियात्राहरू जति पढे पनि अझै पढूँपढूँ लागिरहन्छ ।

सूचनात्मकता नियात्राको प्राण नै हो । आँखाले चुमेको दृश्य मनले खिँच्न सकेन भने नियात्रा नियात्राजस्तो हुन मुस्किल पर्छ । डा. पुडासैनीमा अभिव्यक्ति सामर्थ्य यति तीव्र छ कि उनी वस्तुस्थितिको मिहिन वर्णन गर्न पनि माहिर देखिन्छन् । यो तथ्य हरित समुद्रमा श्वेत कुहिरो नियात्रा पढेपछि बुझ्न सकिन्छ । उनका काव्यात्मक वर्णनको एक नमुना हेरौँ–

अहा ! कति सुन्दर तालहरू ! कति सुन्दर झरनाहरू र कति सुन्दर सहर । रूपाताल, बेगनास ताल र अरू तालहरू शालीन र सान बनेर बसेका छन् पोखरामा । सधैँ नीलो हुने फेवा अहिले सेतो बनेको छ । सेतै भए पनि चमचम चम्किरहेछ घाम, लहर र तरंगहरूमा । रूपा, बेगनास र अरू साना तालहरू भने हरियोपरियोको छाया ओढेर हरियै देखिएका छन् । (पृ. १३)

डोल्पोको दर्शनपछि नियात्राकार आफ्नो जीवनदर्शन यसरी दर्शाउँछन्—

जिन्दगीका हिसाबकिताबको होची अर्घेली जाँचन खोज्छु म । जीवनका कठिनाइहरू बुझ्न मन छ मलाई । जगत्का अप्ठेराहरू भोग्न मन छ मलाई । दुःख भोगेपछि पो सजिला लाग्छन् दुःखहरू— टाढाटाढा बसेर मान्छेहरू फलाकिरहेछन् । सजाउन हम्मे हम्मे छ डोल्पालाई । पीडा नै पीडाको पखेरो डोल्पा । अभाव र अन्योलको डोल्पा । (पृ. ३)

प्रत्येक अभिव्यक्तिमा काव्यात्मकताको छटाले डा. पुडासैनीका नियात्राको भावपक्ष वा विचारपक्ष मात्र नभई कलापक्ष पनि उत्तिकै बेजोड रूपमा प्रस्तुत भएको पाइन्छ । पढ्दा आनन्दको अनुभव मात्र होइन, सन्देशमूलक अनुभूतिले मार्गदर्शन समेत गरिरहेको बोध हुन्छ । जस्तो प्राकृतिक विशेषता त्यस्तै चित्रणको विशेषताले निकै आकर्षक बनेका छन्, उनका नियात्रा । कोरा सूचना मात्रले कहाँ चित्त बुझ्छ र सहृदयी पाठकको मन । यथार्थमा उनका नियात्रा नियात्राको प्रचुर सुगन्ध लिएर आएका मनमोहक फूलझैँ लाग्दछन् । प्राप्त अनुभूतिलाई फूलको रूपमा प्रस्तुत गर्नु सिर्जनात्मक वैशिष्ट्य हो । यस्तो वैशिष्ट्य उनका नियात्रामा सर्वत्र देख्न सकिन्छ ।

अभिव्यक्तिको कलात्मक छटामा अनुप्रासको पनि कति मीठो तारतम्य हो । विचारको गहिराइ दिन मात्र होइन, शैलीको उत्कर्ष दिन पनि शिखरमै पुर्याएको अनुभव हुन्छ जस्तो !

अर्को जमातमा उदाए रुक्स्याक बोकेका दुई गोरागोरी । भीडमा उभिएरै चुम्बन गरे ती गोरागोरीले । कस्ता लाजपचेकाहरू भनेर जिभ्रो काढे दुई अधबैँसे दिदीहरूले । मायाको गहिराइमा सबै जायज हुन्छ ठानेँ मैले । (पृ. ८)

वर्णनमा यस्तो रोचकता ल्याएपछि कुन पाठकको मन रोमाञ्चित हुँदैन । यस्ता सन्दर्भ प्रसंग छ्यापछ्याप्ती भेटिन्छन् यो कृतिभित्र ।

यात्रा सबैले गर्छन् । देखेभोगेका वर्णन सामान्यतया सहृदयी सबैले गर्न सक्लान् । तर, यस्तो रागात्मक समन्वयका साथ वर्णन गर्ने सीपसामर्थ्य कसरी आउँछ ? पढेर अचम्मित भइन्छ । उनी कवि भएर पनि होला, यस नियात्रामा सशक्त काव्यधारा गद्य धारमा लेखिएको देखिन्छ । अनेक ज्ञान र दर्शनका कुरा डा. पुडासैनीले पढेका छन् । जब उनी कुनै विषयमा प्रवेश गर्छन् र वर्णनको सुरुआत गर्छन्, ढुंगामा पनि ज्यान आएको जस्तो देखिन्छ ।

उनी जहाँ जान्छन्, त्यस स्थान परिवेशको दुरुस्त चित्र खिचेर प्रस्तुत गर्छन् । उनको नियात्राकारितामा चित्रकारिताको पनि शक्ति छ । अक्षरअक्षर वा शब्दशब्दको प्रयोगमा चित्रकारिताको पनि सम्मोहन निहित छ । त्यसैले पाठक उत्सुकतापूर्वक लोभिन्छन् ।

उनका नियात्रामा देखिने प्रमुख विशेषता नै चित्रमयता भने हुन्छ । नियात्रा ज्ञानमूलक र सन्देशमूलक र प्रेरणामूलक रहेपछि अधिक रुचिप्रद हुन्छ नै । चित्रमयताभित्र रहेको भावुकता र कवितात्मकताले पनि त्यसको आकर्षणलाई मनमोहक तुल्याएको छ । शब्द चयनमा पनि त्यत्तिकै कुशल अनि वाक्य शृंखलालाई पनि लालित्यमय तुल्याएकाले डा. पुडासैनीका गुणात्मक मूल्यको वचन निकै बढेको पाउन सकिन्छ ।

नियात्रालाई निजात्मक तुल्याउने प्रमुख भूमिका सीपसामर्थ्यकै हुन्छ । त्यस्तो सीपसामर्थ्य डा. पुडासैनीमा प्रवल रूपमा रहेको मान्न सकिन्छ । सदृश्य वर्णनअन्तर्गत उखानटुक्काको प्रयोग गर्न, निजी चिन्तन, विचार र दृष्टिकोण प्रसंग उजागर गर्न पनि सफल देखिन्छन् उनी ।

नियात्राकारका भावना र विचार कति गम्भीर र सशक्त छन्, उद्देश्य र योजनाका कारण र संकल्प चट्टाझैँ कति सबल र सुदृढ छन् भन्ने यस संग्रहको ‘साङ्ग्र्रिला सिम्फोनी’ नियात्राले दर्शाउँछ । यसमा नियात्राकारको भावना र विचारको ऊर्जा करेन्टझैँ प्रवाहित भएको छ । उनी लेख्छन्

सिमलको भुवाभन्दा पछिपछि दौडने यात्राभन्दा ठक्करका नीलडाम समयसँग जुद्धाका कल्लोल आवाज र भक्कानिएको मनलाई धावा दिओस् कसैले भन्छु म जुध्न तयार छु म हर्दम चट्टानहरूसँग (पृ. १९) ।

चट्टान कठिनाइको प्रतीक हो । कठिनाइसँग जो हाँसीहाँसी जुध्न चाहन्छ उसैले त जीवनको ठूलो सफलता हासिल गर्छ ।

लेखक हिम्मतपूर्वक भन्छन्— म चट्टान बनेर चट्टानसँग जुध्न चाहन्छु र निकाल्न चाहन्छु आगो, फूल र अनाज । (पृ. २२)

आँखाको चमक, गतिको वेग, शब्दको सामर्थ्य र ओठको मिठास सबै बटुलेर वीणाको झङ्कारबाट बीउहरू उमार्ने तयारी गर्दै छु म (पृ. २२) ।

लेखकीय विचारको प्रवल उत्प्रेषण यस निबन्धमा भएको पाइन्छ । चट्टान विषय ओजपूर्ण वर्णनले मनै तरंगित र यान्त्रिक नै झङ्कृत तुल्याउँछ । यसबाट उनको शक्तिशाली सिर्जन प्रक्रियाको बोध हुन आउँछ ।

चट्टान काटेर नदी बगाउन चाहन्छु म । दिमागमा जमेका फोहोरका लाप्साहरू झर्यापझुरुप फुटाएर चेतनाको बीउ उमार्न अघि बढेको छु म (पृ. २३) ।

चट्टानभित्रका रहस्यहरू नखोतलेसम्म अन्धकारमै रहन्छ मान्छे । (पृ. २३)

यस्ता सारगर्भित सूक्तिमय कथनबाट उनका चिन्तन र विचारका विविध अध्यायहरू परिलक्षित हुन्छन् । चट्टान फोरेरै मूल फुट्छ, चट्टान फोरेरै आगो निस्कन्छ । जीवनमा चट्टान फोरेरै चट्टानभित्रका रहस्य खोतल्ने अभियान हुनुपर्छ । चिन्तन, तर्क र काव्यात्मकताले चरम उत्कर्षमा उचालिएको यो निबन्ध विशेष प्रकृति र गुणले चमत्कृत बनेको पाइन्छ । आफ्ना नियात्राबाट उत्कृष्ट अनुभव र विचारको ऊर्जा प्रकाशित गर्नु महान् उपलब्धि हो । लेखक डा. दामोदर पुडासैनी उच्चकोटिको नियात्राकार हुन पुगेको तथ्यलाई उनका यस्तै अनेक निबन्धले सावित गरिदिएका छन् ।

जीवन र प्राकृतिक रहस्य बुझ्न भनेपछि डा. पुडासैनी हुरुक्क हुने देखिन्छन् । जस्तोसुकै कठिनाइको सामना गर्न पनि तत्पर रहन्छन् । अनकन्टार प्रदेश डोल्पोमा लुकेर रहेका रहस्य खोतल्नु सामान्य आँट र हिम्मतको कुरा थिएन । उनी डोल्पोलाई प्रकृतिकी सुन्दरीको रूपमा हेर्छन्, प्रत्येक दिन उनलाई मुसार्छन् । डोल्पालाई पनि डोल्पोकै प्रतिरूप देख्छन् । डोल्पोमै संसारको ज्योति र सुगन्ध देख्छन् । डोल्पो प्रेममा प्रतिबद्ध हुँदै उनी भन्छन्—

संसारको सम्पूर्ण ज्योति र सुगन्ध उनीमै सघन छ भनेर जीवनको सुनौलो समय उनीमाथि नै सुम्पेको छु । अरूका लागि मरुभूमि हुन पुगेको डोल्पो मेरा लागि मृगमरिचिका हुन् । (पृ. ३३)

लोभ, मोह र त्रासबाट माथि उठेकी तिमी एकान्तकी एक्ली सुन्दरी रहिछौ डोल्पो । आफन्तले चिन्दै नचिनेको सर्वस्व बुझेर पराई झुम्मिने तिमी अमूर्त किन्नरको किन्नरी रहिछौ (पृ. ३८) ।

यसरी कृतिभित्र नियात्राकारका डोल्पोप्रतिका अगाध प्रेमिल भावना व्यक्तिएका छन् । डोल्पोका बाह्य र आन्तरिक अनेक तथ्यहरू प्रस्तुत गरेर यसमा लेखकले डोल्पोको अद्भुत परिचय प्रस्तुत गरेका छन् । यो चानेचुने क्षमता, सीप र ज्ञान भएको लेखकबाट यति गहन र यति अर्थपूर्ण लेखनी पूरा हुन सक्तैन । लेखक डा. पुडासैनीबाट मात्र यो सम्भव भएको छ ।

‘केल्वोको कथा’ पढेपछि डोल्पेलीको रहनसहन र संस्कार स्पष्टसँग बुझ्न सकिन्छ । डोल्पेलीका कथाको वर्णन सुन्दा पनि लट्ठै परिन्छ । नेपालको अरू जिल्लाको भन्दा फरक रहनसहन र संस्कारमा रमाइलो मान्दछन् त्यहाँका मानिसहरू । आ–आफ्ना चालचलन राम्रो माने राम्रै, नराम्रो माने नराम्रै लाग्दो रहेछ । त्यो मानवीय स्वभाव हो । जहाँ जस्तो रीतिरिवाज र संस्कार छ, त्यसैअनुरूप व्यवहार गर्नु आनन्द र खुसीको विषय बन्दो रहेछ ।

निम्नलिखित अनुच्छेदबाट बुझौँ रोचक र चाखलाग्दा प्रसंग—

जुत्ताभरि हिलो, फोहोर र गन्ध जे भए पनि जुत्ता खोल्नु घर र पाउना दुवैको अपमान मानिदो रहेछ । चौँरी घिउ, नून र भोटको जडीबुटी हालेको चिया लगातार पिएको पियै । बसुन्जेल चिया घुट्क्याइरहनु पर्ने । शरीरलाई अक्सिजन साह्रै कम हुने र पानीको पनि अभाव हुने ठाउँमा त्यस्तो चिया पिइरहनु विज्ञानसम्मत नै हो । जाँड खाइदिएन भने नराम्रो मान्ने रहेछन् । खाँदाबस्दा महिला र पुरुषहरूको भेद नै नहुने । महिलाहरू नै बढी फुक्का । बहुपति प्रथा भएकाले सबै दाजुभाइको एकै पत्नी । त्यो घरमा छ पतिकी एउटै पत्नी रहिछन्— छिरिङ ङइटुप । पत्नीका अघिल्तिर पतिहरू कुरा गर्न लजाउने ।

छरछिमेकका अरू महिलाहरू आए, पुरुषहरू आए । महिलाहरू नौलो पुरुषसँग हात हालाहाल गरेर चल्दा रहेछन् । नयाँ पुरुषले महिलाको जुन अंग छोए पनि रमाइलो मान्ने, लोग्नेहरू त झन् रमाउने । महिलाहरू मसँग पनि धेरै चले । यौनका मामलामा असाध्यै उदार छ तिब्बत र भोटका मान्छेहरू । बाहिरतिरबाट गएका पाहुनाहरू, उच्चपदस्थ मान्छेहरू, लामाहरू जस्ताले शरीरका अंगहरू सुम्सुम्याए भने असाध्यै खुसी हुने । स्वास्नीसँग अन्य पुरुष चलेमा लोग्ने रमाउने । बिहे नै नभएका युवतीसँग पुरुष चल्यो भने झन् खुसी मान्ने । बाहिरबाट गएका ठूलाठालु भनाउँदा परपुरुषसँग शारीरिक सम्बन्ध भएर गर्भवती हुनु र बच्चा पाउनु झन् इज्जत पो हुने । (पृ. ४६)

स्रष्टाको अन्तर्समीक्षक जति प्रखर बन्यो उसको सिर्जना उत्तिकै तिक्खर र निक्खर भएर आउँछ । लेखकमा समीक्षाचेत तीव्र छ । हरेक निबन्धमा उनको समीक्षाचेतले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको देखिन्छ । नियात्राकारले प्रत्येक निबन्धको सिरानमा शीर्षक पढी सारगर्भित अंश प्रस्तुत गरेका छन् । त्यसले निबन्धहरू महिमामण्डित बनेका छन् । ती अंशले पाठकलाई पनि नियात्रा पठनमा उत्प्रेरित गर्छन् । भावुक र गम्भीर बनेर पढ भन्ने सन्देश दिन्छन् । ती काव्यात्मक सूक्ति निबन्ध समीक्षाका निम्ति पनि उपयोगी लाग्दछन् ।

मै हुँ भन्ने नियात्राकारले एक यात्राको योजनामा मुस्किलले एक निबन्ध तयार पार्न सक्ला । तर, यहाँ त एक यात्रामा ३६ वटा निबन्धहरू आएका छन् । त्यसमा पनि प्रत्येक निबन्ध त्यत्तिकै वजनदार भएर । विशेष श्रमशक्ति प्रतिभा र सीपसामर्थ्यविना यस्ता ऊर्जामयी निबन्धहरू सिर्जित हुन असम्भव छ । तर, कुनै वस्तु र विषयउपर भावना र विचारले सिर्जनाको सुन्दर रूप प्रस्तुत गर्न सक्ने डा. पुडासैनीको सिर्जनयात्रा धन्य देखिन्छ ।

उनी जहाँ आर्थिक लेखापरीक्षणका निम्ति जान्छन्, त्यहीँबाट समय निकालेर सिर्जनाको कोसेली लिएर आउँछन् । सिर्जना पनि सामान्यस्तरका होइन, गम्भीरस्तरका ।

डोल्पावासीमा देवीदेवताप्रति, अन्धविश्वास र धामीप्रति ठूलो विश्वास र सम्मान छ । त्यहाँ धामीको कुरा नमान्ने कोही हुँदैन । मस्टो देवता र धामी नमान्दा आफैँ स्वाहा भइन्छ भन्ने उनीहरूमा ठूलो भ्रम छ । अन्धविश्वास नै डोल्पालीमा चलेको ठूलो रोग भने हुन्छ । आफ्ना गहन विचार र सवल तर्कले यहाँ लेखक उनीहरूको मनमस्तिष्कमा जरा गाडेर रहेको अन्धधारणालाई उखेलेर फाल्नुपर्ने बताउँछन् । यसै सन्दर्भमा उनी भन्छन्—

विगतमा देवतासँग आस र डर थियो । अब देवता नै छैन भन्ने समूहमा बढी तागत भरिसकेको छ । धेरै भेटीदक्षिणा चढाएर, अरूलाई देखाएर, अरूको मन दुखाएर, कुकर्म गरेर देवतालाई खुसी पार्न खोज्नु मूर्खता हो । खराब कामबाट संरक्षण पाउन देवतालाई घुस खुवाउनु खराब काम हो भन्ने बताउन सुरु गर्नुपर्छ । पशुलाई हत्या गरेर होइन, पशुलाई खुसी पारे मात्र संसार सुन्दर हुन्छ भन्ने बताउनुपर्छ । मन्दिरमा चढाएको भेटी पारदर्शी गर्नुहोस् । मन्दिरको गुठीबाट आएको आयस्ता समानका दुःखी गरिब, हेपिएका र चेपिएका मान्छेको उत्थानका लागि खर्च गर्न सुरु गर्नुहोस् । (पृ. ६८)

–    देवता छ भने र देवता मान्छेको हितमा हो भने कसरी विभाजन गर्छ देवताले उच्च र नीच जातमा ? धर्म र देवता तेर्स्याएर अब जात र लिंग विभाजन गर्ने दिन गए । (पृ. ६९)

–    देवतालाई छुत अछुतमा विभाजन गरेपछि कहाँ सङ्लिन सक्छ र मान्छेको रूपमा । (पृ. ७०)

यसरी अन्धविश्वास र अन्धधारणाप्रति प्रहार गर्दै तिनलाई हटाउन सके मात्र मानवीय चेतना सुसंस्कृत बन्ने विचार प्रकट भएको छ, यस डोल्पो ओ डोल्पो पुस्तकमा ।

मान्छेले आफूअनुकूल बनाउन चाहन्छ संस्कृतिलाई । त्यस्ता संस्कार र संस्कृति भत्काएर समाजमा उज्यालो भित्र्याउनुपर्छ । आफ्नो विचारद्वारा नै समाजमा परिवर्तन ल्याउनुपर्छ भन्ने तर्क लेखकले प्रकट गरेका छन् । आफू छ र जीवन छ । संसार रमाइलो छ । जीवन नै जीवनको गुरु हो । जीवनले नै जीवन सिकाउँछ । जीवनका दुःख कठिनाइबाटै जीवन बाँच्न सिक्नुपर्छ भन्नेजस्ता लेखकका अनेकौँ जीवनवादी र सुन्दर सोच र धारणा यहाँ व्यक्तिएका छन् ।

‘भूगोलमा साइनोको रङ’मा मितप्रथाको मनोरम चर्चा छ । मन मिल्ने र ग्रह मिल्नेसँग मितेरी साइनो लगाइन्छ । दाजुभाइले बरु धोका देलान्, तर मितले धोका दिँदैन भन्ने डोल्पावासीको विश्वास छ । मितमितिनु हुनु भनेको त सुनको धागो तयार पार्नु हो, जसले मुटु मुटुलाई सिउँछ भन्ने मान्यता छ (पृ. ८९) ।

मित–मितमा शरीर पनि साझा हुन्छ । शंका, डर, बाधा केही हुँदैन । मित लाउँदा हित हुन्छ, सम्बन्ध र व्यापार बढ्छ भन्ने सोच छ । मितेरी सम्बन्ध बढाउने उद्देश्यले लाक्पाछिरी मितेरी संस्था दर्ताको माग राख्छन् । मितेरी सम्बन्धको चर्चाले निबन्ध रोचक र मनोरम बन्न पुगेको छ । मित संस्कृति डोल्पालीको हित संस्कृति हो भन्न सकिन्छ । यहाँ मित संस्कृतिका बहानामा हुने भोजभतेर र फुर्मासीपनप्रति भने लेखकले सजग गराएका छन् ।

‘पैतालाको धुलोले पुरिएकाहरू’ नियात्रामा स्थानीय रङ स्पष्ट देखिन्छ । डोल्पेली समाज महिलाप्रधान समाज हो । त्यहाँ नरभन्दा नारीको दबदबा छ । ढवाँगेप्रथा अर्थात् घरज्वाइँ राख्ने पनि त्यहाँको चलन हो । यौनसम्पर्क पनि सामान्य र सहज मानिन्छ । अन्यत्र महिलाहरू पुरुषपीडित छन् भने त्यहाँ महिलापीडित पुरुष भएका गुनासाहरू अधिक सुनिन्छन् ।

‘होरको जैसी जोरको धामी’मा ईश्वरको कल्पनाले मान्छे दिग्भ्रमित भएको देखाइएको छ । धामीझाँक्री सब बकबास हुन् भन्ने बताइएको छ । यसरी हरनिबन्धमा नियात्राकारले एक न एक विषयलाई गम्भीरतापूर्वक विश्लेषण गरेर कृतिको गुरुत्व बढाएका छन् । धामीधमिनीको भेट र तिनीहरूको पतुर्ने चालामाला देखेबुझेपछि लेखक भन्छन्—

धामीधमिनी समाजका टाठाबाठाले ओगटेको पद्वी हो । समाजका कमजोर गरिब, दुःखी, असहाय, निर्वल मान्छेलाई दोष लगाएर उसको कमजोरीमा तरंग ल्याएर हुँदै नभएका काल्पनिक बादलहरू उडाएर खाने खेल हो । डोल्पामा अति धेरै धामीझाँक्री छन्, तर यही जिल्लामा रोगी र पीडित बढी छन् । यो किन हटाउन नसकेका त यिनले ? हामीले विश्वास होइन, प्रमाणको परीक्षण गर्नुपर्यो । प्रमाणबाट पुष्टि भएको कुरा पो विश्वास गर्ने हो । विश्वास त्यो बेलासम्म गर्ने हो, जुन बेलासम्म प्रमाण टिकिरहन्छ । (पृ. ११५) ।

‘आम्ची, आचि, सचि र माचिका कुरामा’ रोचक प्रसंग छन् । तिब्बती परम्परागत विधिबाट उपचार गर्ने व्यक्तिलाई आम्ची भनिन्छ । सचि भनेको सहायक चिकित्सकबाट गरिने उपचार विधि हो । आचि भनेको आयुर्वेदिक चिकित्सकले गर्ने उपचार विधि तथा माचि भनेको मासुचिउरा हो । सिक्काले घोचेर गरिने उपचार विधिलाई भोक्सा पनि भनिँदो रहेछ । यी सबै प्रसंगहरूलाई लेखकले रोचक ढंगले प्रस्तुत गरेर तिनमा निहित आंशिक सत्यता र विकृत दुवै पक्षलाई प्रस्तुत गरेका छन् ।

‘तिम्लाको घामछाया’मा पहाडी परिदृश्य, घामछाया र झरीबादलको विचित्र खेल, घोडचढी र उकालीओरालीका अनुभव, रक्सी सेवनको वर्णनले भरिएको पाइन्छ । तीजमा नाचेको पहाडमा तीजेनृत्यको मनोरम वर्णन छ । तीज अब कुनै जाति, धर्ममा सीमित रहेन । पहाडबाट उठेर यो हिमाल, तराई सबैतिर फैलिन पुगेको छ । डोल्पो सधैँ नाचिरहेको छ । त्यहाँका कुहिरो, बतास, बादल सबै नाचिरहेछन् । नृत्य र संगीत नै आनन्दका आधार हुन् । यसले नै मानव मनहरूलाई जोड्ने काम गर्छ । अचेल तिनमा पनि नयाँ शैली र भड्किलोपन भित्रिँदै छ । जे होस्, डोल्पोले नाचगानको गरिमा वहन गरेको छ ।

भाभन्या र डार्क वाचर्स ब्युँझेको बेलामा आकाशमा अकस्मात् देखापर्ने आकृति, वर्षा, बादल, सूर्य, किरण र हावाको विशेष गतिबाट निर्मित डार्क वाचर्सको आकृति एवम् कृषि कर्म र त्यसको उपयुक्त प्रबन्ध हुन नसकेको तथ्य वर्णित छ ।

एउटा अनपक्षित दृश्यमा सुधारका निम्ति उदार हुनुपर्छ भन्ने भावनालाई ठेस पुर्याएको कुराको चर्चा पाइन्छ । लेखकले चारपटकसम्म आफ्नो उदारताको परिचय दिएका छन् । लेखक नदीहरूसँगै हिँड्छन्, पहाडसँग लाडिन्छन् । जंगलका स्पन्दनसँग आफ्ना उमंग साटफेर गर्छन् । चरासँग कुरा गर्छन् । माछाहरू सुम्सुम्याउँछन् । जनावरसँग खेल्छन् । भर्खर ब्युँझेका गाउँका मान्छेसँग विचार लेनदेन गर्छन् । उनमा जीवनमा नयाँ बाटो खोतल्ने सामर्थ्य छ । त्यसैले यहाँ उनी कुशल नियात्राकार बनेका देखिन्छन् ।

‘सुलीगाडको गीत’मा हिमाली जिन्दगीको चित्रण पाइन्छ । हिमालमा बाँच्न मन ढुंगााजस्तो कडा, जीउ चराजस्तो हल्का उड्न सक्ने हुनुपर्छ । साथै, जिन्दगीलाई ठोस होइन तरल बनाऊ, तब मात्र गन्तव्यमा पुग्न सकिन्छ भन्ने सन्देश मिल्दछ । यसमा जीवन जिउने कलाको मनोरम चित्रण छ । प्रेमको नुनिलो सुगन्धमा गन्तव्यप्रतिको उत्साह, जोगिनु र बढ्नुमा नै जीवनको सार्थकता छ भन्ने जीवनप्रतिका दृष्टिकोणहरू । प्रकृतिसँगका सम्बन्धहरूका बारेमा चित्रण छ ।

‘रिङ्मोमा ब्युँझिएको चित्र’मा पनि गन्तव्यप्रतिकै उत्साहपूर्ण गति छ । स्वर्ग र नर्कका विषयमा आफ्नै दृष्टिकोण छन् । जीवन, प्रकृति र संस्कृतिकै हार्दिक सम्बन्ध र सन्तुलन रहेको ठाउँ नै स्वर्ग हो भन्ने ठम्याइ छ । तीन खोला मिसिएका त्रिवेणीजस्तो बनेको से फोक्सुण्डो तालका असीम सौन्दर्यको मनमोहक चित्रण छ ।

हिमकचौरामा नीलो आँखामा से फोक्सुण्डो ताललाई नै हिमकचौरा मानेको देखिन्छ । बौद्धधर्म प्रकृतिको पूजा गर्ने धर्म हो । तिब्बतबाट सुरु भएको बोनधर्ममा बौद्धधर्मको प्रभाव बढेपछि बुद्ध र वोन दुवै धर्मावलम्बी डोल्पामा छन् भन्ने बताइएको छ । पूजापाठमै जीवन बिताउनुभन्दा सिर्जनात्मक कार्यतिर लाग्नमा नै श्रेयस्कर छ भन्ने यसमा लेखकले आफ्ना दृष्टिकोणहरू प्रस्तुत गरेका छन् ।

‘साइनबोर्ड फेर्ने विद्यालय’मा सरकार गैरसरकारी संस्थाबाट सञ्चालित ‘तापिरिचा’ नामको विद्यालय छ । जुन दाता आउँछ उसैको सहयोगमा स्कुल चलेको भन्ने देखाउन साइनबोर्ड फेर्ने समेत काम हुन्छ । यस्तो ठगी पनि हुने प्रवृत्ति देखाइएको छ, यस पुस्तकमा । डोल्पामा अतिशय जाडो हुनाको कारण जुत्ता नखोली बैठकमा बस्ने प्रचलन देखिन्छ, जस्तै—

पर्दैन पर्दैन जुत्ता नखोली भित्र आउनुस् । एकै स्वरले बोलाउनुभयो तेजेन्द्र गुरुङ र उहाँकी पत्नीले । पचासौँ हजार पर्ने सफा गलैँचामाथि जतासुकै टेकेर आएको फोहोर जुत्ताले के टेक्नु ? खोल्न खोजे मैले । ‘यतातिर जुत्ता खोल्यो भने अपमान गरेको ठान्छन् नखोलौँ भन्नुभयो कृष्णले । अरू मान्छेहरू पनि जुत्ता लगाएर ढसमस्स बसिरहेथे गलैँचामाथि (पृ. २३७) ।

धन जम्मा गर्न निकै धुवाँ निकाल्नुपर्ने, कतै नबिकेपछि बाध्यताले जागिर खानुपर्नेजस्ता मान्यताका साथै हिमाली बस्ती, हिमाली जीवन र हिमाली भूगोलले जीवनका धेरै रहस्य खोल्ने तथ्य वर्णित छ ।

चिसो मौनतामा आँसुको चट्टानमा लेखकले डोल्पोलाई चिन्ने प्रयास गरिरहेका छन् । लेखकका दृष्टिमा डोल्पो पामिरको गाँठो मात्र होइन, तिब्बती संस्कृति, तिब्बती भूगोलको एउटा विशिष्ट रूप हो । यहाँ बाह्रै मास छन्, सुगन्धित जडिबुटीहरू (पृ. २४३) ।

लेखक से फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्जका निम्ति राज्यको जे जति स्रोतसाधन खर्च भइरहेछ, त्यसको राम्रो उपलब्धि नरहेको बताउँछन् । त्यहाँको जडीबुटी सरकारी सूचनाको कार्यान्वयनबाट कार्यान्वित हुने हो भने राजस्वमा खरबौँ द्रव्यराशि बुद्धि हुन सक्थ्यो । निकुञ्जमा सेना बसेर पनि राजस्व उठ्न नसक्नु ठूलो विडम्बना हो । सुनचाँदीको डंगुुर हो डोल्पो, हीरामोतीको चाङ हो डोल्पो, हिमाल जंगल र चट्टानभित्र छोपिएको कुनिउँ हो डोल्पो (पृ. २४७) भन्दै डोल्पोको महिमा वर्णित गरेका छन् ।

‘छोए छ लाख दिए दश लाख’मा यौन प्रसंगको रसमय चर्चा छ । यौन जैविक समस्या हो, प्राकृतिक आवश्यकता हो । यौनका विषयमा चर्चा सुन्न यौनप्रेमी हरकसैलाई रमाइलो लाग्दछ । डोल्पेली समाजमा यौनसम्पर्कलाई सामान्य रूपमा लिइन्छ । नरनारी दुवैको सहमतिमा यौन गतिविधिलाई अपराधको दर्जामा राखिनु हुँदैन भन्ने लेखकको उदारतावादी दृष्टिकोण स्पष्टसँग खुलेको छ । तर दशबाह्र वर्षको उमेरभित्र हुने शारीरिक सम्बन्धमा भने गम्भीर हुनुपर्ने तर्क संकेत गर्छन् । लेखकले बाउआमाको रात्रिकालीन रमझम देखेर त्यसको दुष्प्रभाव बालबालिकामाथि पर्न गएको रहस्यको पनि उजागर गरेका छन् ।

मृत्युको गमलामा फक्रेको फूलमा कालीका साहसको कथा वर्णित छ । माओवादी लडाकु काली चलाउनेले युद्धको जे अनुभव गरिन्, त्यसैको मार्मिक अनुभव प्रस्तुत छ । पचासको दशकतिरै माओवादी जनविद्रोह सुरु भएको थियो । डोल्पामा पनि त्यो सुरु भयो । युद्धको परिणाम भयावह हुन्छ । हार्ने त हारी नै गयो, जित्नेले पनि शान्तिको श्वास फेर्न पाउँदैन । यसमा जीवनसम्बन्धी महत्त्वपूर्ण दृष्टिकोण उल्लेख छन् । यहाँ कालीले जीवन जोगाएरै सफलता हात पार्न सक्नुपर्छ भन्दै मृत्युभन्दा जीवन सौन्दर्यको बखान गरेको देखिन्छ ।

‘जुफाल जात्राको रङ’मा डोल्पाको जुफालमा हुने जात्राको जीवन्त चित्रण छ । डोल्पाको संस्कृति बुझ्न त्यहाँको जात्रा हेर्न उपयुक्त हुन्छ । जात्रामा जाँदा पहाडको दुईघण्टे उकालो चढ्दा आकस्मिक रूपले आइलाग्न सक्ने खतराको पनि संकेत गरिएको छ । डोल्पामा धामी र डाङ्ग्रेहरूको दबदबा छ । तिनका उटपटाङ व्यवहार जात्रामै देखिन्छ । जात्राका नाममा झगडा, नारीशोषण जाँडभाँडको खैलाबैला पनि त्यहीँ देखिन्छ ।

जात्रामा पोसाक, पहिरन र आभूषण धारणको पनि प्रतिस्पर्धा चल्दछ । यहाँ जात्रामा पसेपछि सबै संस्कार र सीमाहरू हराउँछन्, जंगली युगकै क्रियाकलापतर्फ मानिसहरूलाई उक्साइरहेको देखिन्छ भन्ने संकेत पनि रोचक रूपमा आएको छ ।

सुगन्धित उपत्यकामा मान्छेको गन्धमा भूतको चर्चा छ । डोल्पेली समाज भूतप्रेम र अन्धविश्वासमा चल्ने समाज हो । डर र शंकाले नै भूत जन्माउँछ । यथार्थमा भूत भन्ने कहीँ छैन, रातमा राँकाहरू देखिएको र राँकेभूत भनेको हड्डी र हावाको प्रतिक्रिया मात्र हो भन्ने लेखक तर्क दिन्छन् । बाटामा सुन्दरी नारीसँगको भेट, तीसँगको मधुर संवादले निबन्धमा रोचकता थपेको छ । तारालीमगर संस्कृतिको चर्चाले झन् त्यसमा मीठो रङ थपेको छ ।

‘गुम्बाताराको बतास’मा सहरताराको तातोपानी कुण्डमा नुहाउँदाको रोचक अनुभव, अलौकिक दृश्यहरूको वर्णन तथा हिमाली खोचमा तातोपानीका मूलहरू धेरै रहेको कुराको पनि जानकारी मिल्दछ । सांस्कृतिक सजधजले युक्त रहेको गुम्बाताराको मनोरम चित्रण भएको पाइन्छ । भेरी किनारका डोबहरू, तारालीमगरहरूको हराउँदै जान लागेको मौलिक संस्कृति, चैतीपर्वमा रामरौस गर्दा मन परेकालाई पोइ बनाएर लाने चलन, बहुपति प्रथा आदिको रोमाञ्चक चित्रण पाइन्छ ।

‘डोल्पावारि तन डोल्पापारि मन’मा कर्मचारीका गैरजिम्मेवार प्रवृत्तिको विश्लेषण छ । डोल्पोका लागि छुट्ट्याइएको बजेट सदुपयोग हुन नसकेको तथ्यमाथि प्रकाश पारिएको छ । धामीझाँक्रीकै बोलबाला रहेको ठाउँमा अड्डाअदालतको प्रयोजन नरहने तथ्य उद्घाटित छ ।

‘राता पहाडहरू’मा कुहिरोको मार्चपास, मौसमको खराबीका कारण वायुयान नचल्दा लेखक जुफालमै रोकिनुपरेको स्थितिमा उनले डाँगीवाडा हेर्ने मन बनाए । त्यहाँको प्रकृति र संस्कृतिको चित्रण गरे । दिनभरि हावाको हुन्डरी चल्ने र कुहिरो घुमिरहने हुनाले आवागमन अवरुद्ध भएको तिक्त अनुभव गरे । कुहिरोको मार्चपास हेर्दै, कुहिरोसँग जीवनका अनुभूति पोख्दै माया र कुहिरो उस्तै छन् भन्ने अनुभव व्यक्त गरेका छन् ।

खोलाहरू छाम्दै हिँडिरहेको घाममा प्रकृतिको परिस्थिति सुध्रिएपछि वायुयान चढ्ने अवसर पाउँछन् । नीलो आकाशबाट नीला पहाड, नीला छाना बोकेका गाउँहरू देख्छन् । डा. पुडासैनीको ईश्वरप्रतिका दृष्टिकोण पनि स्पष्ट छ । उनी त्यसलाई खरो रूपमा व्यक्त गर्दछन्, जस्तै— ईश्वर किन त्यति गरिब छ हामी मान्छेले पैसा चढाइदिनुपर्ने ? ईश्वर किन त्यति खान नपाउने छ, हामी मान्छेले नै नानाभाँतीका खानेकुरा खुवाउनुपर्ने ? किन त्यति निरीह र अशक्त छ हामीले नै जयजयकार गरिदिनुपर्ने ? अनि, ईश्वर किन त्यति अल्छी र केही नभएको छ मान्छेले नै मन्दिर बनाइदिनुपर्ने ? (पृ. ३४३) 

आजसम्म प्रायः नेपाली लेखकहरू परम्पराबाट मुक्त हुन सकेका देखिँदैनन् । धर्म र ईश्वर भनेपछि र धार्मिक ग्रन्थमा वर्णित कुरा भनेपछि ढुंगाको अक्षर ठानेर समर्थन लेख्ने आम लेखकको परिपाटी देखिन्छ । लेखकको काम परम्परा धान्ने मात्र होइन, सत्य उजागर गर्दै समाजलाई समृद्ध मार्गतर्फ उन्मुख गराउनु हो । समाजमा ईश्वर र कर्मकाण्डको नाममा ठूलो ठगी हुँदै आएको छ । डा. पुडासैनीले तथ्यलाई केलाउँदै प्रमाणसहित समाजलाई धार्मिक विकृतिबाट मुक्त पार्ने उद्घोष गरेका छन् । यो उनको मानववादी दृष्टिकोण पनि हो । अनेकौँ भ्रमलाई चिरेर विज्ञानसम्मत समाज स्थापनाको बाटो देखाउन सक्ने क्षमता डा. पुडासैनीको लेखनीमा यथेष्ट पाउन सकिन्छ ।

लेखकको स्वर्गप्रतिको धारणा यस्तो छ— स्वर्ग पनि अन्यत्र छैन, पृथ्वीको सौन्दर्यभित्र नै स्वर्ग छ । यदि, सम्पन्न र सुन्दर स्थानलाई स्वर्ग मान्ने हो भने डोल्पा नै स्वर्ग हो ।

महाभारतका कथामा पाँच पाण्डव जिउँदै स्वर्ग पुगे भन्ने ठाउँ नै त्यही डोल्पा हो भन्ने उनको तर्क छ । उज्यालो खोजिरहेको बेला डोल्पा भेटेर आएकोमा लेखक मीठो अनुभव गर्छन् । आखिर जीवन मीठो भ्रम नै हो भन्नेमा नियात्राको बिट मारिएको छ ।

डा. दामोदर पुडासैनीको ‘डोल्पो ओ डोल्पो’मा संगृहीत सम्पूर्ण नियात्राहरू मनै तरंगित पार्ने र मस्तिष्क नै झङ्कृत तुल्याउने प्रकृतिका छन् । केही नियात्रा सैद्धान्तिक कसी फर्याक बनाउने क्रममा पनि छन् । केहीमा नैबन्धिकताको मात्रा अधिक छ । केही समीक्षात्मक प्रतिवेदनजस्ता बनेका छन् र केही सुझाव र मन्तव्यमा आलेख त केही मनोरञ्जनात्मक टिप्पणी ।

तर, सबैले डोल्पाको भित्री रहस्य उजागर गरेका छन् । नियात्राको माध्यमबाट डोल्पाको घनीभूत परिचय गराउने यो अद्भुत कृति हो । यस्तै कृतिले साहित्य समृद्ध मात्र गराउँदैनन्, पर्यटनको विकासमा समेत टेवा पुर्याउँछन् । वर्णन मात्र कविता होइन भनिएझैँ वर्णन विवरण मात्र पनि नियात्रा होइन । यस दृष्टिले डा. पुडासैनीका नियात्रामा सतही वर्णनको एकोहोरो निखरता नभई कथ्यपुष्टि हेतु रागात्मक प्रतिपादन गर्दै परिपाकको तहमा पुर्याएर विषयलाई अनेक कोणबाट सम्पुष्ट पार्दै नियात्रालाई निकै आस्वाद्य तुल्याएका छन् ।

शब्दशब्दको संयोजन शक्ति, वर्णनको चित्रमयता, नवीन तथ्य र रहस्यहरूको पहिचान, मौलिक संस्कृतिका विशेषता, जीवनप्रतिका नवीन दृष्टिकोण, प्राकृतिक सौन्दर्यको छटा देख्नु, बुझ्नु र सिक्नु छ भने डोल्पो ओ डोल्पो पढ्नैपर्ने कृति देखिन्छ । सीपसामर्थ्य र प्रतिभाको कारण डोल्पो ओ डोल्पो लेखकको मात्र नभई नेपाली नियात्रा क्षेत्रकै मानक कृति बन्न पुगेको छ । त्यसैले यस कृतिको महत्त्व विशिष्ट छ ।

डोल्पो ओ डोल्पो गद्य धाराको कृति भए पनि कृतिगत अनेक विशेषताले समृद्ध, काव्यरसले भरिपूर्ण, लालित्यमय आलंकारिक भाषाले भरिपूर्ण भएको कारण यसलाई गद्य महाकाव्यकै संज्ञा दिन सकिन्छ, दण्डीको ‘दशकुमारचरित’जस्तै । यस्ता उत्कृष्ट कृतिका स्रष्टा डा. पुडासैनी अभिनन्दनका योग्य छन् ।

अन्तमा, डोल्पाका बाह्य र आन्तरिक अनेक रहस्यहरूको उजागर गरी डोल्पाको घनीभूत परिचय गराउने अनेक साहित्यिक तत्त्वले समृद्ध कृति हो, डोल्पो ओ डोल्पो । स्वरशैलीका दृष्टिले यसभित्रका सबै निबन्धहरू उत्तिकै दमदार, वजनदार र रसदार छन् । यो मिठास माधुर्य र सौन्दर्य, विषयको नवीनता, कोमलता र चित्रमयताले आएको देखिन्छ । विषयगत दृष्टिले जीवन, प्रकृति र प्रेमको अद्भुत समन्वय भेटिन्छ, यो पुस्तकमा । मितप्रथा, धामीप्रथा, ढ्वाँगेप्रथा, घरज्वाईं बस्नुपर्ने महिलाप्रधान समाजमा केटीका अदबमा केटो रहनुपर्ने बहुपति प्रथा, चाडबाड रामरौस गर्नुपर्ने, खुला यौन, यौनप्रतिको उदारता जस्ता अनेक विषयको चित्रणले अहा र ओहोको भाव निकाल्ने चमत्कारपूर्ण नियात्राहरूले यो कृति भरिपूर्ण छ । विशेष साहित्यिक तत्त्वले सम्पन्न यो कृति सबै पाठक वर्गका निम्ति पठनीय र संग्रहणीय रहेको छ ।

डा. दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’को पछिल्लो कृति डोल्पो ओ डोल्पो नेपाली साहित्यको एक विशिष्ट कृति हो । प्राकृतिक रहस्यलाई नजिकबाट खोतलिएको, सांस्कृतिक सुगन्धलाई ताजा ढंगमा उमारिएको, जीवन र जगत्को मूल्यलाई गहन रूपमा समेटेको, संसार र समाजलाई अझ उज्यालो र फर्याक बनाउने लालित्यपूर्ण दर्शन पस्किएको कारण पनि पुडासैनीको डोल्पो ओ डोल्पोका हरेक वाक्यहरू सूत्रात्मक रूपमा ग्रहण गर्न योग्य छन् । ‘डोल्पो ओ डोल्पो’ डोल्पा क्षेत्रको नियात्रामा मात्र सीमित छैन, यो समयचेत, विश्वचेत र संसारलाई नवीन र सुन्दरपथमा डोर्याउन सक्ने तागत भएको कृति हो ।

यो कृतिलाई राजनीतिज्ञ, समाजसेवी, साहित्यकार, दार्शनिक, इतिहासकार, वैज्ञानिक, चिन्तक, व्यापारी, विद्यार्थी, कृषक, सर्वसाधारण सबैले अध्ययन गर्न र मनन् गर्न जरुरी छ । कथा, उपन्यास, काव्य सबै विधामिश्रित डोल्पो ओ डोल्पोका उल्लेखनीय पक्ष त अरू पनि धेरै छन् । समग्रमा यो नियात्रासंग्रह नेपाली साहित्य भण्डारमा सजिएको एक सुन्दरतम कृति हो, जो विश्वभर नेपाली साहित्यको चमत्कारी उपलब्धिलाई दह्रो प्रमाण बनेर उभिएको छ ।
(भरतपुर–१२, चितवन)