काठमाडौं । इलाम क्षेत्र नम्बर–२ बाट नवनिर्वाचित प्रतिनिधिसभा सदस्य हुन्, महेश बस्नेत । उनले पूर्वप्रधानमन्त्री एवम् नेकपा (एकीकृत समाजवादी)का सम्मानित नेता झलनाथ खनाललाई पराजित गरे ।

नेपालमा सूर्योदयको पहिलो किरण पर्ने क्षेत्रबाट निर्वाचित उनी यसपटक चुनाव जित्ने चर्चित उमेदवारमध्ये एक हुन् । तर, उनी त्यति धेरै खुसी हुनसकेका छैनन्, जति एक शीर्ष नेतासँग लडेर जित्दा हुन सक्थे । कारण, आफ्ना राजनीतिक गुरुलाई नै उनले पराजित गरेका हुन् ।

विजयको खुसी त नहुने भएन, तर खनालबाट प्रशिक्षित भएर राजनीतिमा लागेको करिब पाँच दशकपछि आफैँबाट उनी पराजित हुँदा बस्नेतलाई त्यति मजा लागेको छैन । बाह्रखरीसँगको कुराकानीमा उनले भने, “उहाँ हाम्रो राजनीतिक गुरु हो । ०३१ सालमा उहाँले हामीलाई राजनीतिक प्रशिक्षण दिनुभएको सम्झना छ ।”

नेकपा (एमाले)का नेता बस्नेत दुईपटक इलाम नगरपालिकाको मेयर भइसकेका व्यक्ति हुन् । उनी पहिलोपटक ०५४ सालमा निर्वाचित भएर मेयर बनेका थिए । ०७४ को स्थानीय तह निर्वाचनबाट चुनिएर पुनः मेयर बने । बस्नेत एक वर्षदेखि एमालेका जिल्ला अध्यक्ष छन् ।

खनालसँगको पुरानो स्मृति साट्दै उनले सुनाए, “०३१ सालमा राजा वीरेन्द्रको राज्याभिषेक किन असफल बनाउने भनेर प्रशिक्षण दिनुभएको थियो । त्यस प्रशिक्षणमा म, वसन्त पराजुली, विक्रम सुब्बा, रत्न वान्तवा (सहिद) थियौँ ।”

नागरिकको विचार परिवर्तनशील भएको र त्यसलाई बुझेर आफूलाई समयानुकूल अद्यावधिक गर्न नसक्दा एमालेकै पूर्वअध्यक्ष खनाल आफूसँग पराजित हुने परिस्थिति आएको उनी बताउँछन् । आइतबार सम्पन्न मतगणनामा बस्नेतले २५ हजार ७५० मत पाउँदा निकटतम प्रतिस्पर्धी पाँचदलीय गठबन्धनका साझ उमेदवार खनालले २३ हजार ८८ मत ल्याए ।

बस्नेत पिता र राई माताका सन्तान बस्नेत फुटबलका पूर्वखेलाडी पनि हुन् । त्यसैले उनीभन्दा वरिष्ठ इलामका फुटबल टिमका क्याप्टेन पूर्वसभामुख सुवासचन्द्र नेम्वाङसँग बाल्यकालदेखि नै निकट थिए । उनी इलाम नगरपालिका बसपार्कका स्थायी बासिन्दा हुन् । “मैले त केटाकेटीदेखि नै खेलाएर हुर्काएको भाइ हो, महेश । उनी घरपरिवारका सदस्यजस्तै हुन्,” चुनावी चटारोले थाकेका नेम्वाङले बाह्रखरीसँग भने, “उनी नयाँ, अघि बढिरहेका नेता हुन् । कांग्रेसले गढ मान्ने गरेको इलाम नगरपालिकाको मेयर दुईपटक जित्नुले पनि उनको प्रभाव देखाउँछ ।”

दोहोरियो ‘गुरु’को पराजय 
इलाममा चेलाले गुरुलाई पराजित गर्ने घटना दोहोरिएको छ । ०५६ सालमा सुवासचन्द्र नेम्वाङले आफैँलाई स्कुलमा अंग्रेजी पढाएका ‘हेडसर’ कांग्रेसका पूर्वमहामन्त्री कुलबहादुर गुरुङलाई पराजित गरेका थिए ।

नेम्वाङ र खनाल दुवै स्कुलका सहपाठी हुन् । गुरुङ भने उनीहरू दुवैका ‘हेडसर’ थिए । खनाल उमेरले नेम्वाङभन्दा तीन वर्ष जेठा छन् । पहिलोपल्ट ०५६ सालमा चुनाव लडेका नेम्वाङले ‘केबी सर’लाई हराए । एमाले फुटेपछि भएको उक्त चुनावमा अर्को क्षेत्रबाट खनाल कांग्रेसका वेनुपराज प्रसाईंसँग पराजित भएका थिए ।

खनाल ०४८ सालदेखि अहिलेसम्म भएका सबै निर्वाचनमा इलामबाट उमेदवार बने । यसपालि सातौँपटक चुनाव लडेको उनको यो दोस्रो हार हो ।

आफ्नै विद्यालयका सहपाठी नेम्वाङ अर्को चुनाव क्षेत्रबाट उमेदवार बन्ने इलाममा खनालले एमालेसँग मिलेर चुनाव लड्न सक्ने अनुमान पनि धेरैले गरेका थिए । यसबारे दुई सहपाठीबीच संवाद पनि भएको थियो । संवादकै परिणामस्वरूप स्थानीय तह निर्वाचनमा एमालेले इलाम जिल्ला समन्वय समितिको संयोजक पाएको थियो ।

स्थानीय चुनावमा भोट हालेर फर्कंदा गएको वैशाख ३१ गते भद्रपुर विमानस्थलमा दुई नेताबीच मिलेर जानेबारे लामो कुराकानी भएको थियो । खनालले कांग्रेसबाट धोका भएकाले एमालेसँगै मिल्ने प्रतिबद्धता जनाएका थिए । तर, स्थानीय चुनावमा गठबन्धनका उमेदवारले पाएको भोट जोड्दा एमालेको भन्दा करिब १६ हजार बढी आयो । एमालेभन्दा गठबन्धनसँगै लड्दा सहज हुने देखी खनालले नेम्वाङलाई ‘धोका’ दिएका थिए । खनालको यो ‘क्याल्कुलेसन’ गलत सावित भयो । उनी पराजित भए ।

‘डाँडामाथिको जून’
चुनाव प्रचारका क्रममा एमाले उमेदवार बस्नेतले खनाललाई ‘डाँडामाथिको जून’को संज्ञा दिएका थिए । चुनाव लड्ने बेलामा मात्र प्रकट हुने, जनताले देख्ने, त्यसपछि कहिल्यै भेट्न नसक्ने जनप्रतिनिधिका रूपमा उनलाई व्याख्या गरिएको थियो ।

खनालले पनि ‘अन्तिमपटक’ भन्दै भोट मागेका थिए । कांग्रेस, माओवादीलगायत पाँचदलीय गठबन्धनको सहयोगमा उठेका खनाल सुरुदेखि नै पछि पर्दै अन्ततः पराजित भए ।

एमालेको मातृपार्टी भूमिगत नेकपा (माले)को महासचिवका रूपमा २०३९ सालदेखि ०४६ सम्म सात वर्ष पार्टी प्रमुख चलाएका नेता हुन्, खनाल । उनी ०६६ सालमा बुटवलमा भएको एमालेको आठौँ महाधिवेशनबाट अध्यक्ष निर्वाचित भएका थिए, वर्तमान अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीलाई हराएर । खनाल भूमिगत कालमा सात वर्ष र गणतन्त्रमा पाँच वर्ष गरी १२ वर्ष एमालेको पार्टी प्रमुख चलाएका नेता हुन् ।

बौद्धिक र शालीन छविका नेता हुन्, खनाल । उनलाई मार्क्सवाद र नेपाली इतिहास तथा संस्कृतिबारे राम्रो ज्ञान छ । चार टुक्रा भएको एमालेको इलाममा शक्ति अनुमान गर्न नसक्दा उनले हार व्यहोर्नुपरेको छ ।

०६६ सालमा खनाल एमाले अध्यक्ष चुनिएपछि अध्यक्षको आकांक्षा राखेका तर चुनाव लड्ने आँट नगरेका माधवकुमार नेपाल र खनालसँग पराजित ओली मिलेर उनलाई खुबै पेले । खनालले अध्यक्ष जिते पनि केन्द्रीय कमिटीमा बहुमत थिएन । नेपाल–ओली पार्टीको बैठक माग गर्थे । खनाल भने आफ्नो बहुमत रहेको संसदीय दलको बैठक डाक्थे ।

पेलाइ यतिसम्म खाए, ६०१ सदस्यीय संविधानसभाको ३०१ अर्थात् साधारण बहुमत पाए पनि प्रधानमन्त्री चुनिन सक्ने संवैधानिक व्यवस्था हुँदाहुँदै पहिल्यै ४०१ सदस्यको हस्ताक्षर जुटाउनुपर्ने सर्त स्थायी कमिटीबाट पारित गराइयो । खनाल यो सर्त स्वीकारेर प्रधानमन्त्रीको उमेदवार बने, माओवादीको समर्थन पाउने आसमा । तर, दुईतिहाइको समर्थन पहिले नै जुटाउन समर्थ भएनन् ।  प्रस्तावक बसेका नेपालले संसद्बाट उनको प्रधानमन्त्रीको उमेदवारी नै फिर्ता लिइदिएका थिए, ०६७ सालमा ।

सधैँ सुकिलो भेषमा देखिने उनी  आफ्नो बारेमा भने निकै चलाख नेतामा चिनिन्छन् । नेपाल–ओलीको त्यो तहको पेलाइ छिचोलेर माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डको समर्थनमा खनाल प्रधानमन्त्री निर्वाचित भएका थिए, ०६७ माघ २० मा ।

करिब सात महिना प्रधानमन्त्री हुँदा उनले पनि पार्टीभित्रबाट पेलाइ खाए, उनीभन्दा अघि प्रधानमन्त्री भएका नेपाल र पछिका ओलीले जस्तै । शान्तिप्रक्रियाको मुख्य काम माओवादी सेनाका लडाकुको व्यवस्थापन गरी क्यान्टोन्मेन्ट खाली गर्ने कार्यमा उनी केन्द्रित भएका थिए । तर, सकेनन् । कुनै उपलब्धिबिना नै सात महिनामा राजीनामा दिएका थिए ।

राष्ट्रपतिको कुर्सीमा ‘अर्जुनदृष्टि’
प्रधानमन्त्री भएताका खनालले सबैभन्दा बढी प्रयोग गर्ने शब्द थियो, अर्जुनदृष्टि । ०७२ सालमा संविधान बनेपछि उनको अर्जुनदृष्टि राष्ट्रपतिको कुर्सीमा छ ।

एमालेले तत्कालीन उपाध्यक्ष विद्यादेवी भण्डारीलाई राष्ट्रपतिको उमेदवार बनाउँदा पनि दुवैपटक पार्टीभित्र खनालले आफूलाई आकांक्षीका रूपमा प्रस्तुत गरेका थिए । त्यस बेला ‘प्रधानमन्त्री भइसकेको व्यक्ति राष्ट्रपति किन राष्ट्रपति ?’ भन्ने प्रश्न उठाइएको थियो । त्यसको खनालले सहज जवाफ दिएका थिए, “आराम गर्न ।”

इलामको साखेजुङमा ००६ सालमा चैत ६ गते जन्मिएका हुन्, खनाल । उनी ७४ वर्षका भए । पण्डित पिता पुङ्गनाथ र माता मधुमाताका १३ सन्तानमध्ये उनी सातौँ हुन् । त्यसैले उनी बाल्यकालमा ‘जन्तरे’ भनेर परिचित थिए । ३३ वर्षको उमेरमै उनी भूमिगत मालेको महासचिव भएका थिए ।

१५ वर्षको उमेरदेखि नै वामपन्थी राजनीतिमा लागेका खनाल ०२३ सालमै मेची क्याम्पस विद्यार्थी युनियनका अध्यक्ष चुनिएका थिए । ०२५ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता पाएका थिए ।

त्यसपछि सक्रिय राजनीतिमा लागेका खनाललाई ०२८ सालमा चित्रबहादुर केसीले शिक्षक बनाएर बागलुङ लगेका थिए । केही समय केसीसँगै विद्यालयमा पढाउँदै राजनीति गरेका उनी राजकाज मुद्दा लागेपछि त्यहाँबाट फर्किएका थिए ।

०३५ सालमा नेकपा (माले) गठन गर्न नेतृत्वदायी भूमिका निभाएका खनाल सीपी मैनालीलाई कारबाही गरिएपछि ०३९ सालमा महासचिव भएका थिए । उनी ०४६ सालको जनआन्दोलनमा वाममोर्चाको नेतृत्वमा थिए ।

जनआन्दोलन सफल भएपछि ०४७ सालमा कृष्णप्रसाद भट्टराई प्रधानमन्त्री भएको अन्तरिम सरकारमा मालेका तर्फबाट खनाल मन्त्री भए । उनले वन, कृषि र भूमिसुधारमन्त्रीको जिम्मेवारी निभाएको बेला एमाले नेता भीमबहादुर रावल उनका स्वकीय सचिव थिए ।

०४९ साल माघमा भएको एमालेको पाँचौँ महाधिवेशनमा तत्कालीन एमाले महासचिव मदन भण्डारीको नेतृत्वमा जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज)को कार्यनीति ल्याइएको थियो । त्यसलाई ‘दक्षप्रजापतिको टाउको’ भन्दै विपक्षी सीपी मैनालीले अघि सारेको ‘परिमार्जित नौलो जनवाद’को पक्षमा उभिएका थिए, खनाल । त्यसपछि उनी भण्डारी र उनका सहयोगी माधव नेपालको पेलाइमा परे । पूर्वमहासचिव खनाल एमालेको पोलिटब्युरोमा समेत परेनन् । केन्द्रीय सदस्यमा सीमित भए । ०५० जेठ ३ गते दासढुंगामा भएको रहस्यमय जीप दुर्घटनामा भण्डारी र संगठन विभाग प्रमुख जीवराज आश्रितको मृत्युपछि रिक्त दुई पोलिटब्युरो पदमा खनाल र वामदेव गौतमलाई लगिएको थियो ।

०७१ सालमा अध्यक्ष रहेका खनालले गौतमको साथ गुमाएपछि ओलीसँग संसदीय दलको नेता हारे ।

राष्ट्रपति पाउने सर्तमा संसदीय दलको नेता ओलीलाई छाड्न तयार भएका खनाल माधव नेपालको दबाबमा संसदीय दलको नेतामा चुनाव लडे र हारे । त्यसपछि खनालको राजनीतिक ‘करिअर’ ओरालो लागेको हो ।

एमाले–माओवादी एकतापछि बनेको नेकपामा खनाललाई ‘वरिष्ठ नेता’ बनाइएको थियो । त्यसपछिको नेकपा विवादमा खनालले प्रचण्ड–नेपाललाई साथ दिए । त्यसमा पनि राष्ट्रपति पदको आश्वासनले काम गरेको आरोप एमालेभित्रैबाट लगाइएको थियो ।

एमालेको विधानले ७० वर्ष नाघेका खनाललाई कार्यकारी पदमा बस्न रोक्थ्यो । ओलीसँगको तिक्त सम्बन्ध र विधानले हालेको बाधाका कारण पनि एमाले छाड्ने निर्णयमा पुगेको उनीनिकट नेताहरूको अनुमान छ ।

खनालको ०७८ साउन २० गते नयाँदिल्लीमा मिर्गौला प्रत्यारोपण गरिएको थियो । त्यसैले उनी स्वास्थ्यका हिसाबले पनि कमजोर भएका छन् । चुनावमा भएको पराजयले उनलाई राजनीतिक रूपमा थप कमजोर बनाएको छ ।

पार्टी र राजकीय जिम्मेवारी वहनका हिसाबले शीर्ष पदमा पुगिसकेका नेता खनाल जीवन र राजनीतिक करिअरको उत्तराद्र्धमा आइपुग्दा आफू अध्यक्ष भइसकेको पार्टीको साधारण कार्यकर्ताबाट पराजित भएका छन् । अवकाशको उमेरमा भएको यो हारले उनको राष्ट्रपति सपनालाई पनि धुमिल बनाउन सक्नेछ । राजनीतिक करिअरमै पूर्णविराम लाग्न सक्नेछ ।