उपन्यासकार सानु शर्मा आधुनिक नेपाली साहित्यको समसामयिक धाराअन्तर्गत उत्तरवर्ती चरणमा देखापरेकी नारी स्रष्टा हुन् । २०६० को दशकमा साहित्यमा प्रवेश गरी आख्यान क्षेत्रमा आफूलाई स्थापित गराउन सफल शर्माका ‘अर्धविराम’, ‘जीतको परिभाषा’, ‘अर्थ’, ‘विप्लवी’, ‘उत्सर्ग’, ‘एकादेशमा’लगायत उपन्यासहरू प्रकाशित छन् ।

यिनका कृतिहरूलाई अध्ययन गर्ने हो भने स्वदेशी तथा विदेशी परिवेशलाई आधार बनाएर समाजका विविध पक्षहरूको सूक्ष्म अध्ययन गर्दै पाठकमाझ प्रस्तुत गरेकी छन् । नारीका इच्छा, चाहना, उत्कण्ठा, कर्तव्यपरायण, दृढता, दूरदर्शिता, अन्तद्र्वन्द्व, शंका र शक्तिको उत्खनन गरी प्रस्तुत गर्न सक्नु कृतिकार शर्माको लेखकीय विशेषता हो ।

घटनालाई आकस्मिक मोडमा पुर्याएर आख्यानलाई टुंग्याउने फरक शैली उनको उपन्यासमा पाइन्छ । यस्तै विशेषता बोकेको पछिल्लो औपन्यासिक कृति हो, ‘फरक’ । उपन्यासमा प्रथम पुरुष शैलीमा मर्मस्पर्शी र विम्बयुक्त वाक्य तथा पाठकलाई संवेदनशील बनाउने भाषाशैलीका कारण पृथक् लेखकका रूपमा उनी आफूलाई स्थापित गर्न सफल भएकी छन् ।

उपन्यासले सामाजिक, पारिवारिक बेमेल, हत्या, षड्यन्त्रलाई समेटेको छ । विभिन्न स्वभाव, गुण भएका अनेक पात्रका माध्यमबाट तिनका चिन्तन र चेतनाको गहिराइलाई राम्ररी छाम्न उपन्यास सफल देखिन्छ । पितृसत्तात्मक समाजमा महिलालाई हेरिने दृष्टिकोण र गरिने व्यवहार लेखकका दृष्टिकोण बनेर उपन्यासमा अभिव्यक्त भएको छ । प्रत्यूषजस्ता सरल, सभ्य, संस्कारयुक्त आदर्शवादी पात्र हाम्रै समाजमा विद्यमान छन् भन्ने आख्यानकारको दृष्टिकोण छ ।

यस उपन्यासमा भौतिक सम्पन्नताभन्दा सामान्य जीवन बिताउन चाहने भावको प्रबलता म पात्रमार्फत प्रकट भएको छ । धैर्य र सरलपनामा नै जीवन सफल हुन्छ । बिन्तीजस्ता पात्रको सामीप्यमा पनि जीवन फुल्न सक्छ, सुवास वा महक छर्न सक्छ । सुप्रियाजस्ता पात्रका कारण जीवन काँडा बन्न सक्छ ।

सम्बन्धको मकुन्डो लगाउँदैमा जीवन परिपूर्ण हुँदैन भन्ने दृष्टिकोण शर्माका विचार बनेर प्रकट भएका छन् । अपरिचित र वेश्या बनाइएका महिलाका हृदय पनि फराकिलो हुन्छ भन्ने चिन्तन बिन्तीले प्रत्यूषमानप्रति देखाएको व्यवहारबाट प्रस्ट हुन्छ ।

जीवन ऋतु परिवर्तन भएजस्तै घाम–छाया, शीतल–न्यानो, पतझड–वसन्त, दुःख–सुख, पीडा–आशा, उदासी–खुसी, आँसु–हाँसोको संगम हो । यसमा नै जीवन फुल्ने गर्छ । त्यसैले जीवनलाई बुझ्ने कोसिस गर्नुपर्छ भन्ने जीवनवादी चिन्तन यस उपन्यासमा व्यक्त भएको देखिन्छ । जीवनमा विश्वास, इमानदारी र आफ्नोपन सोच र निष्ठासँग सम्बद्ध हुन्छ । जीवनको गहिराइ बुझ्न कठिन छ भन्ने शर्माको विचार प्रबल रहेको छ ।

नारी चाहे संस्कारवान्, निष्ठावान् र वेश्या होस्, समाजमा नारीलाई दोस्रो दर्जाको रूपमा हेरिने गरेकोप्रति उपन्यासकार शर्माले असन्तुष्टि पोखेकी छन् । पुरुषप्रधान हाम्रो समाजमा महिलालाई सधैँ पुरुषको आँखाले तराजुमा जोख्ने गरेको छ । पितृसत्ता हाबी भएको नेपाली समाजमा महिला सधैँ पुरुषबाट दबिनु परेकोप्रति असन्तोषको भाव व्यक्त भएको छ । समतामूलक सामाजिक संरचनाको निर्माणमा जोड दिँदै फरक वैचारिक चिन्तन उपन्यासमा व्यक्त भएको देखिन्छ ।

जीवन भोगाइका अनुभवलाई विषय बनाएर षड्यन्त्र र हिंसाले समाजमा स्थान पाउँदैनन् भन्ने भाव व्यक्त भएको छ, त्यसैले जीवनमा धैर्य गर्न सक्नुपर्छ । असत्यको हार र सत्यको विजय सम्भव छ भन्ने आदर्शवादी चिन्तन उपन्यासकारका निजी विचार बनेर उपन्यासमा आएका छन् । 
हिलोमा पनि सुन्दर सृष्टि÷सिर्जना हुनसक्छ, फूल फुल्न सक्छ, सुवास र महक फैलन सक्छ । त्यसलाई पहिचान गर्न सक्नुपर्छ भन्दै बिनीभित्रै हिलो छ, फूल एवं सुवास र महक छ भन्ने विचार व्यक्त भएको छ । व्यक्तिको स्वभाव र गहिराइमा वस्तुको गुणको पहिचान हुन्छ भन्नु शर्माका विचार हुन् ।

उनले महिलाको शरीरलाई मासुको थुप्रो मात्र सम्झने पुरुष दृष्टिकोणमाथि प्रश्न खडा गरेकी छन् । भौतिक सुखसुविधा, धनसम्पत्ति र ऐस–आरामभन्दा आत्मिक सुखमा नै आनन्द र सन्तोष प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरा म पात्र प्रत्यूषमानका माध्यमबाट उपन्यासकारका जीवनदृष्टि प्रकट भएका छन् ।

नारीका पनि इच्छा, आकांक्षा हुन्छन् भन्दै स्वतन्त्र र स्वेच्छापूर्वक ढंगले बाँच्न पाउनुपर्छ भनी नारी स्वतन्तत्राका पक्षमा वकालत गरेकी छन् । समाजमा महिला र पुरुष, छोरा र छोरीबीचको विभेदको व्यवहारले समाजमा नकरात्मक प्रभाव पार्छ भन्दै विरोधको स्वर प्रकट भएको छ ।

संसार विचित्र भएकाले संसारमा जन्मेका नारी पनि व्यक्तिपिच्छे स्वभाव र गुणले विचित्र छन् । जसलाई किताबका पानाका अक्षर–अक्षर पढ्दा पनि बुझ्न सकिँदैन । त्यसैले स्त्रीलाई बुझ्ने महापुरुष सायद यो संसारमा कोही छैनन् । स्त्रीबिना पुरुष अर्थात् प्रकृतिबिना पुरुषको कुनै अस्तित्व छैन । नर र नारीबिना सृष्टि अधुरो हुन्छ । सृष्टिलाई पूर्ण बनाउने स्त्रीभित्र कोमलता, कठोरता, दुष्ट, नम्र, शालीन, चरित्रहीन, घृणित, आदरणीय, वेश्या, कुटिल, उपकारी, दयालु, हृदयहीन, सहृदयी र फुपूजस्ता हत्यारा हुन्छन् ।

स्त्री–स्त्रीबीचको फरक बनाउन जिम्मेवार ईश्वर नभएर हाम्रै समाजका हजुरबुवा, बुवा, सुदीप, रमेशजस्ता पात्र हुन् । केवल समय र सन्दर्भ मात्र फरक भइरहेका छन् भन्ने घटनाप्रसंग शर्माका नारीवादी वैचारिक दृष्टिकोण उपन्यासमा आएको देखिन्छ । बिनीजस्ती नारीलाई जीवन दिने पुरुष पनि हाम्रै समाजमा छन् भन्ने चिन्तन अभिव्यक्त भएको छ ।

उपन्यासकार सानु शर्माको ‘फरक’ नारी र पुरुषका भोगाइलाई अत्यन्त प्रभावशाली ढंगले प्रस्तुत गर्न सफल देखिन्छ । पात्रका स्तर र अवस्थाअनुरूपको भाषाको प्रयोगले उपन्यासको भाषा सरल, सहज एवं कलात्मक प्रस्तुतिमा आफ्नै मौलिक आकर्षण पाइन्छ । लालित्यपूर्ण शब्दका साथै सूक्तिमय वाक्यको कुशल संयोजनले उपन्यास सशक्त बनेको छ । आकर्षक शैलीशिल्प र कलात्मक सिर्जनाको प्रस्तुतिले पाठकको मन, मस्तिष्क र हृदय खिच्न ‘फरक’ उपन्यास सफल देखिन्छ ।

कस्तूरीको बिना खोज्न भौँतारिनु पर्दैन भन्ने शर्माका दृष्टिकोण उपन्यासमा फरक दृष्टिकोण बनेर आएका छन् । प्रकृतिको नारी र पुरुष बराबर उपहार हो । तर, समान भए पनि समाजले नारीलाई उपेक्षित ढंगले हेर्ने, बुझ्ने, आफ्नो किसिमले व्याख्या गर्ने र मूल्यांकन गर्ने गर्दछ ।

समाजको क्रियाकलापले नारीलाई कुटिल, कठोर, दुष्ट, हत्यारा र षड्यन्त्रकारी बनाउँछ, त्यसमा पुरुषप्रधान समाज जिम्मेवार छ । जसका कारण फुपू, सुप्रिया, श्रेया, बिन्ती र सुभद्रा बन्न विवश छन् । उनीहरूको द्वैध चरित्र निर्माणमा पुरुष जिम्मेवार छन् । त्यसैले समाजमा यिनै नारी पात्रहरूले भोगेका भोगाइका अनुभव गर्न उपन्यास पठनयोग्य देखिन्छ ।

साथै, पुरुषप्रधान समाजले नारीलाई हेर्ने परम्परागत संरचना एवं दृष्टिकोणलाई भत्काउन, असमानता हटाउन, समाजमा पुरुषको सोच परिवर्तन गर्न तथा महिलाको पहिचान र स्वतन्त्रता स्थापित गर्न ‘फरक’ उपन्यासले एउटा विशिष्ट दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको छ । उपन्यास हरेक दृष्टिकोणले पठनीय मात्र होइन, मननीय समेत छ ।