स्कूलका शिक्षकहरूको प्रेरणा, घरको सांगीतिक परिवेश अनि पठनपाठनमा परिवारका सबैको रुचीका कारण नै उनको साहित्यप्रति रुची झाङ्गिदै गएको थियो । सानो उमेरमा गीत गाउने र नाच्ने सोख त छँदैथियो, कविता र निबन्धमा कलम चलाउने चस्का पनि लाग्यो । 

कन्या स्कूलबाटै उनले एसएलसी दिइन् । त्यसपछिको खाली समयमा उनले भ्याएजत्तिको पत्रपत्रिका र पुस्तकहरू पढिन् । उनले बीए पढ्दै गरेका दिदीहरूको कोर्सको किताब पनि पढेर बुत्याइन् । सुलोचना महाकाव्य पनि उनले पढेर सकिन् । त्यसबेला उनलाई पढ्नुसँग मतलब थियो, बुझनुसँग थिएन ।   

त्यही खाली समयमा उनले केही कथाहरू लेखिन् । कथा लेख्ने काम गरे पनि उनले त्यसलाई प्रकाशन पनि गर्नुपर्छ भन्ने तर्फ सोचिनन् । उमेरै त्यस्तो थियो । सोच्ने कुरो पनि थिएन । 

यसरी विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा अरुले लेखेका कथा पढ्दापढ्दै उनले कथा लेख्न सुरु गरेकी थिइन् । लेख्दै राख्दै गर्नु उनको काम भएको थियो ।

बुधबार दिउँसो प्रज्ञा प्रतिष्ठान परिसरमा भेट हुँदा कथाकार पद्मावती सिंह (७१) जीवनको त्यो समय सम्झिँदै थिइन्, जतिबेला उनले सुलोचना महाकाव्य पढिन् । उनी भन्दै थिइन्, “त्यसबेला ‘सुलोचना महाकाव्य’ पढेर मैले कति बुझेँ कति बुझिनँ, त्यो बेग्लै पाटो हो । तर पढ्नमा यति रस बसेको थियो कि मैले जुनै किताब पाए पनि पढेर सिध्याइ हाल्थेँ ।” 

कथाकार पद्मावती सिंहका पिताजी परशुरामभक्त माथेमाले आफ्ना छोराछोरीलाई जहिले पनि नेपाली भाषामा जोड दिन भन्थे । उनको घरमा सबैजना नेपालीमै कुराकानी गर्थे । त्यसले गर्दा नै उनको नेपाली राम्रो भएको थियो ।

नेपाली राम्रो भएकै कारण उनलाई लेख्न प्रेरित गरिएको थियो । त्यही उत्प्रेरणाले कथा कविता लेख्दै गएकी पद्मावतीले ती कथा कतै छपाउने काम गरिनन् । 

एसएलसी पास भएपछि उनी त्रिचन्द्र कलेजमा आइएससी पढ्न थालिन् । आइएससी पढे पनि उनको लेखनप्रतिको रुचीमा कमि आएको थिएन । एकदिन उनकी दिदीले उनको कथाहरू लेखिएको नोटबुक फेला पारिन् । दिदीले सोधिन्, ‘यो तिमीले कहाँबाट सारेको ?’

उनले ‘आफैले लेखेको हो’ भनेर जवाफ दिइन् । 

केही समयपछि उनकी दिदीले डायरीमा रहेको एउटा कथा निकालेर एउटा पत्रिकामा प्रकाशन गर्न दिइन् ‘आरती’ पत्रिकामा । दिदीले पत्रिकामा कथा दिएको पद्मावतीलाई थाहा थिएन । 

२०२२ सालमा आरतीमा सुश्री पद्मा माथेमाका नामबाट एउटा कथा छापियो । पत्रिकामा छापिएको त्यो कथा पढेर कोही साथीले उनलाई कथा छापिएको सुनायो । यो थाहा पाएपछि उनी पत्रिका किन्न गइन् ।

पत्रिकामा छापिएको कथा देखेर उनी आफै छक्क परिन् ! कथा आफ्नै थियो । तर आफूले कसैलाई कथा नदिएकोले कसरी छापियो भन्ने विषयले पनि उनलाई छक्क पारेको थियो । उनी पत्रिका किनेर घर तिर लागिन् । 

घर पुगेर कथा छापिएको कुरो दिदीलाई सुनाइन् । दिदीले ‘मैले नै कथा दिएको थिएँ’ भने पछि उनी चकित परिन् । उनी यदि दङ्ग थिइन् कि उनलाई यो कथा कसलाई सुनाउँ कसलाई सुनाउँ भइरहेको थियो । उनी पत्रिका बोकेर छिमेकमै रहेका युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको घरमा पुगिन् ।

पद्मावतीले त्यो कथा सिद्धिचरणलाई सुनाइन् । कवि श्रेष्ठले कथा अद्योपान्त सुने । 

उनी भन्छिन्, “त्यसदिन सिद्धिचरण श्रेष्ठले भन्नु भएको कुरा मलाई अहिले पनि सम्झना छ । उहाँले मलाई भन्नु भयो ‘हेर, तिम्रो बुवा र बाजेको नाम जति ठूलो छ, तिमीले लेख्दै गयौ भने तिम्रो नाम तिम्रो नाम बुबा र हजुरबुवा भन्दा पनि ठूलो हुनेछ । यसरी सिद्धिचरण श्रेष्ठले मलाई उत्प्रेरित गर्नु भएको थियो ।”

सिद्धिचरणको यो भनाइले पद्मावतीमा अधिक उत्साह छायो । उनले निरन्तर लेख्दै गइन् । पत्रिकामा छापिए पनि नछापिए पनि लेख्ने काम भने उनले छोडिनन् ।

त्यसबेला पुराना साहित्यकारहरूले आफूलाई सँधै उत्प्रेरित गरेको उनी बताउँछिन् । कवि भिमदर्शन रोक्का, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, विजय मल्ल, ईश्वर बल्लभलगायतले आफूलाई यस क्षेत्रमा सदैव क्रियाशील रहन प्रेरित गरिरहे । 

साहित्यकार पद्मावती सिंहको जन्म काठमाडौंमा भयो । ओमबहाल टोलमा उनी हुर्किन्, बढिन् । युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको घर छेउमै उनको पिताजीको घर थियो । 

पद्मावतीमा अनुसार उनी साहित्यकारहरूको संगतमा सानै उमेरदेखि रहिन् । छिमेकमा भएकोले कवि श्रेष्ठसँगको संगत अस्वाभाविक थिएन । त्यसमाथि सिद्धिचरणकी छोरी शान्ता पद्मावतीकी साथी थिइन् । त्यसैले पनि सिद्धिचरणको घरमा आउने जाने थियो । छुट्टी मिल्यो कि सिद्धिचरणको घर पुग्थिन् पद्मावती । सानोमा पुतली खेल्ने काम सिद्धिचरणकी छोरीसितै हुन्थ्यो ।

कहिले शान्ता कहाँ पद्मा पुग्थिन् त कहिले शान्ता पद्मा कहाँ आउँथिन् । यसरी बाल्यावस्थादेखि नै साहित्यसँग नजानिँदो सम्बन्ध गाँसिएको थियो ।

त्यस बेला न्योह्खाको कन्यामन्दिर स्कूलमा पढ्थिन्, पद्मावती । त्यस स्कूलमा साहित्यकार कृष्णचन्द्र सिंह प्रधानले पनि पढाउँथे । स्कूलमा अंग्रेजी पढाउने शिक्षक थिए कवि भिमदर्शन रोक्का । पद्मावतीमा अनुसार त्यसबेला कन्या स्कूल एउटा राम्रो र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने स्कूलमा गनिन्थ्यो । 

सानै उमेर भएकोले साहित्यप्रति त्योबेला खासै रुची थिएन । तर सांगीतिक र कलात्मक वातावरण थियो उनको घरमा । उनका पिताजी व्यापार व्यवसायका साथै राजनीतिमा पनि सक्रिय थिए । त्यसैले केआई सिंह प्रधानमन्त्री भएको बेला उनका पिताजी परशुरामभक्त माथेमा उद्योगमन्त्री पनि भएका थिए । 

पद्मावती भन्छिन्, “जनसेवा सिनेमा हल नजिक एउटा चिल्ड्रेन्स क्लब थियो । जनसेवा हल मेरा काका दयारामभक्त माथेमाको थियो । त्यहीँ थियो क्लब । जहाँ हामी केटाकेटीहरू गइरहन्थ्यौँ । त्यहाँ बेलाबेलामा केटाकेटीहरूका लागि गोष्ठी भइरहन्थ्यो । त्यहाँ हुने कार्यक्रममा शंकर लामिछाने पनि आइरहनु हुन्थ्यो । भिमदर्शन रोक्का पनि आउनु हुन्थ्यो ।”

चिल्ड्रेन्स क्लबमा उपस्थित भएका केटाकेटीहरूले आफ्नो ‘ट्यालेन्ट शो’ गर्नु पर्दथ्यो । जसले जे जानेको हुन्थ्यो, उसले त्यही प्रस्तुति दिन्थ्यो । पद्मावती माथेमा नाच्न र गाउन पोख्त थिइन् । त्यसैले उनी त्यहाँ नाच्थिन्, गाउँथिन् । 

एक पटक चिल्ड्रेन्स क्लबको कार्यक्रममा जाँदा उनका शिक्षक भिमदर्शन रोक्काले कविता लेखेर ल्याउन भने । उनले पनि पहिलो पटक कविता लेखिन् । र चिल्ड्रेन्स क्लबमा सुनाइन् ।

उनी हाँसिन् । भनिन्, “म यस्तै आठ नौ वर्षकी थिएँ । भिमदर्शन रोक्काले भनि सकेपछि मैले ‘मेरो फूलबारी’ शीर्षकमा एउटा कविता लेखेँ । त्यो कविता जम्मा आठ हरफको थियो । त्यो कविता पाठ गरेपछि ‘स्याबास माथु’ भनेर धाप मार्नु भयो भिमदर्शन रोक्काले । उहाँले मलाई सधै माथु भन्नु हुन्थ्यो ।”

कविता वाचनमा पाएको स्याबासीबाट उनी हौसिइन् । नौ कक्षामा पढ्दा स्कूलमा अन्तरविद्यालय निबन्ध प्रतियोगिता हुनेभयो । पद्मावतीको नेपाली भाषा राम्रो भएकोले साहित्यकार शिक्षक कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानले उनलाई निबन्ध लेख्न भने । ‘तिम्रो नेपाली राम्रो छ । तिमी पनि निबन्ध प्रतियोगितामा भाग लेउ’ भनेर प्रधानले भनेपछि उनलाई पनि रहर जाग्यो निबन्ध लेख्ने । 

प्रतियोगिताका लागि केही विषयहरू तोकिएको थियो । उनले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा माथि निबन्ध लेख्ने तयारी गरिन् । अन्ततः उनले प्रतियोगितामा भाग लिइन् । प्रतियोगितामा उनी तेस्रो भइन् । 

यसरी साहित्यकारहरूको संगतमा उनको बाल्यकाल बित्दै गयो । बिस्तारै साहित्यप्रतिको रुची र यतातिरको उत्साहमा वृद्धि हुँदैगयो । फलतः पद्मावतीले आफ्नो लेखनलाई अगाडि बढाउँदै लगिन् । ‘लेख्नु पर्ने रहेछ..’ भन्ने ज्ञान हुँदैगयो । 

०००
पद्मावतीको घरको वातावरण पनि पठनपाठनमा लाग्ने खालको थियो । उनका पिताजी आधुनिक विचारका थिए । छोरा र छोरीमा विभेद हुनुहुन्न भन्ने मान्यता उनको थियोे । त्यसैले उनी छोरीहरूलाई पनि पढाउनु पर्छ भनेरै लागे । पद्मावतीका सबै दिदीहरूले त्यो समयमा भारतको इलाहावाद गएर एमए पढे ।

उनका पिताजीले सधै आफ्ना छोराछोरीलाई उत्साहित र अभिप्रेरित गरे, पढ्न लेख्न । पिताजी भन्थे ‘तिमीहरू डराउने होइन । हरेक काम गर्न गर्नु पर्छ तिमीहरूले ।

आफ्नी ९१ वर्षिया दिदी कौशिला जोशीले लामो समयसम्म रत्नराज्य कलेजमा पढाएको उनी सुनाउँदै थिइन् । 

पद्मावतीका पिताजी संगीतमा पारंगत थिए । उनी शास्त्रीय गीत पनि गाउँथे । पिताजीले कहिले काहीँ नारायणहिटी दरबारमा गएर गीत गाउने गरेको उनको सम्झनामा छ । 

उनका पिताजीले २००२–०३ सालमै संगीत सम्बन्धी किताब लेखेका थिए ‘संगीत प्रवेशिका’ । आफ्ना पिताजीले कलकत्तामा पढ्दाताका नै शास्त्रीय गायन सिकेको उनी बताउँदै थिइन् ।

उनी भन्छिन्, “पेशा व्यापार व्यवसाय भए पनि पछि गएर उहाँ राजनीतिमा लाग्नु भयो । तर उहाँको अथाह रुची संगीतमा थियो । त्यसैले पनि होला ममा नाच्ने गाउने रुची भएको ! दरबारमा मात्रै होइन, हाम्रो माइतीघरमै पनि समय समयमा सांगीतिक जमघट हुन्थ्यो । त्यसबेलाका चर्चित गायकहरूको भीड लाग्थ्यो घरमा । गायकहरूको दोहोरी वा जुगलबन्दी चल्थ्यो । हामी भने उहाँहरूलाई सुन्थ्यौं ।”

पारिवारिक रुपमा संगीत कलाको सामिप्यता र स्कूलमा साहित्यका हस्तीहरूसँग शिक्षा ग्रहण । यसले पद्मावतीलाई सदैव कला साहित्यप्रति प्रेरित गर्यो । उनका अनुसार, उनकी दिदीलाई विजय मल्लले पढाउँथे । उनका शिक्षक थिए कृष्णचन्द्र र भिमदर्शन । सिद्धिचरणको घरमा सँधैको जाने आउने थियो नै । शंकर लामिछाने उनको दाजुको मिल्ने साथी थिए । तर उनीहरू त्यसबेलाका चर्चित र ठूला साहित्यकार हुन भन्ने पद्मावतीलाई थाहा थिएन ! 
उनका बाजे नारायणभक्त तत्कालिन समयमा बडाकाजी थिए दरबारमा । उनका बाजेका बुवा तत्कालीन समयमा सरदार थिए दरबारमा । पिताजी पनि मीर सुब्बा थिए । 

नेपाली बोल्न राम्ररी नजानेर वा उच्चारणमा गडबड होला, भनेरै पद्मावतीका पिताजीले उनका सबै दाजुभाइ दिदीबहिनीलाई नेपालीमा विशेष ध्यान दिन भनेका थिए । घरमा पनि नेपाली नै बोलिन्थ्यो । 

पद्मावती सिंहले हाँस्दै एउटा कथा सुनाइन् । भनिन्, “उहिल्यै हाम्रो घरमा चन्द्रशमशेर पास्नी या कसैको बिहेमा आएका थिए । त्यहाँ आउँदा कुराकानी गर्ने क्रममा उनले मेरा फुपूहरूसँग कुरा गर्न खोजे । फुपूहरू भने नेपाली राम्रो बोल्न नजानेर लजाएर बोल्नै नसकी भाग्नु भयो र ! सायद त्यसैले होला, पिताजीले सँधै हामीलाई नेपाली भाषामा जोड दिन भन्नु भएको ।”

पिताजीको यो आदेशसँगै उनको नेपाली भाषामा रुची बढ्दो थियो । सँगै शिक्षकहरूको प्रेरणाले उनको भाषाप्रतिको मोहमा अझै वृद्धि हुँदैगयो । उनको लेखनले गति लिँदैगयो । छापिए पनि नछापिए पनि उनले लेख्न छाडिनन् । 

उनी त्रिचन्द्र कलेजमा साइन्स पढ्थिन् । किनभने उनको पिताजीको इच्छा थियो, पद्मावतीलाई डाक्टर बनाउने । तर पिताजीको असमयमै भएको निधनले पिताजीको त्यो चाहना पूरा हुन सकेन । बीएससी पढ्दापढ्दै बिहे भयो । त्यस पछि जिन्दगीले अर्को बाटो समायो ।

समय बितेसँगै बच्चाबच्ची हुँदैगए । बच्चाहरू हुर्किए पछि उनले अंग्रेजी विषय लिएर बीए पास गरिन् ।
०००

उनी गर्भवती भएको कारण उनले बीएससीको फाइनल जाँच दिन पाइनन् । त्यसपछि उनको लेखन क्रम सुस्त हुँदैगयो । घर र बच्चाबच्चीमै उनको ध्यान केन्द्रित रह्यो । उनको समय तिनकै स्याहार सुसारमा बित्दो थियो । यसको प्रत्यक्ष असर लेखनमा पर्नु स्वाभाविक थियो । 

एक पटक उनी साथी शान्तासँग भेट्न गइन् । उनी रुपरेखाका सम्पादक उत्तम कुँवरकी पत्नी थिइन् । एक दिन शान्ता कुँवरसँग भेट्न जाँदा उत्तम कुँवर भेट भए । रुपरेखाको नाम चर्चामा थियो त्यसबेला । उनले पनि आफूले कथा लेख्ने गरेको बताइन् । उत्तम कुँवरले कथा ल्याइदिन भने । त्यसपछि उनको एउटा कथा रुपरेखामा छापियो । वास्तवमा यो उनको अर्को इनिङ थियो, कथा प्रकाशनको । 

त्यसपछि फेरि उनको लेखनको गति अगाडि बढ्यो । रुपरेखामा कथा छापिएपछि उनलाई लाग्यो, ‘ओहो, मेरो पनि कथा त छापिँदो रहेछ ।’

त्यसबेला रुपरेखामा ईश्वर बल्लभ पनि काम गर्थे । उनले पनि पद्मावतीलाई लेख्न सुझाइरहे । उनले पनि कथा कविता लेख्दै गइन् । उनको रचना छापिँदै गयो । यसरी मधुपर्क, प्रतिध्वनी, दीपिकालगायतका अरु पनि धेरै पत्रिकाहरूमा पद्मावतीले लेख्दै गइन् । पत्रिकामा उनको रचना छापिँदै गयो । 

२०३०–३१ साल तिर उनले नेपाल परिवार नियोजन संघको सूचना शिक्षा सेक्सनमा जागिर सुरु गरिन् । संघले ‘नियोजन’ भन्ने पत्रिका निकाल्थ्यो । त्यो पत्रिकाको सहायक सम्पादकका रुपमा उनको काम सुरु भयो । 
त्यहाँ पनि उनको भेट लेखकहरूसँगै हुन थाल्यो । त्यहाँ यादव खरेल, जगदीश घिमिरे, विजय थापा, हेम हमालहरू काम गर्थे । पछि त्यहीँ सम्पादक भएर ईश्वर बल्लभ पनि आए ।

यसरी लेखकहरूको समूहमा उनी मिसिन पुगिन् । त्यसपछि परिवार नियोजनको त्यो पत्रिकामा उनले परिवार नियोजनसँग विषय मिल्दो कथाहरू मागेर छाप्न थालिन् । त्यो बेला परिवार नियोजनले एउटा लेख रचनाको पाँच सय रुपैयाँसम्म दिने गरेको उनि सम्झिन्छिन् ।

पछि उनी पनि नियोजन पत्रिकाको सम्पादक पनि भइन् । पहिले इश्वर बल्लभ सम्पादक थिए । उनलाई भेट्न धेरै लेखकहरू आइरहने भएकोले पनि उनको सम्वन्ध धेरै लेखकहरुसँग हुँदै गएको थियो । 

यसरी लेखकहरुसँग भेट हुँदै गएपछि कथालाई अझै परिस्कृत रुपमा प्रस्तुत गर्ने सोच विकसित हुँदै गयो । धेरैजसोले त्यो बेला महिला लेखक नभएकोले महिला लेखकहरूले अगाडि बढ्नु पर्ने बताउँदै आएका थिए । 

इश्वर बल्लभको एउटा प्रसंग उनले सुनाइन् । पद्मावती भन्छिन्, “परिवार नियोजनमा हुँदै एक दिन इश्वर बल्लभले मलाई भन्नु भयो ‘पद्माजी, तपाई कविता नलेख्नुस् । तपाई कथामा नै केन्द्रीत हुनुस् । तपाईको कथा राम्रो छ । त्यसपछि मैले कथा मात्रै लेख्न थालेँ ।”

०००
पद्मावती गायिका पनि हुन् । उनले धेरै गीत गाएकी छन् । उनी परिवार नियोजनको सूचना शाखामा काम गदैगर्दा रेडियो कार्यक्रम चलाउँथे दामोदर अधिकारी । एक दिन अफिसको एउटा कार्यक्रम आयोजना हुँदा पद्मावतीले पनि गीत गाइन् । उनले गीत गाएको दामोदर अधिकारीले सुने । त्यसपछि उनै अधिकारीले पद्मावतीलाई रेडियो नेपालमा भ्वाइस टेष्ट दिन भने । 

पहिले त उनी मानिनन् । तर दामोदर अधिकारीले कर गरे पछि उनले नाइँ भन्न सकिनन् । उनले भ्वाइस टेष्ट दिइन् । पास भइन् । त्यस पछि उनले गीत गाउने समय पाइन् । तर गीत थिएन । त्यसैले एउटा गीत आफैले लेखिन् र ज्ञानबहादुरको संगीतमा गाइन् । 

यसरी गीत गाउन सुरु गरेकी पद्मावती सिंहले दर्जन बढी गीत गाइन् । उनको दुई वटा एलबम पनि प्रकाशित छ ।