खोकना (ललितपुर) । आश्विन शुक्ल प्रतिपदा अर्थात् घटस्थापनाको दिनदेखि आठ दिनसम्म चल्ने खोकनाको प्रसिद्ध सिकाली जात्रा आइतबार सुरु भएको छ । यो जात्रा विजयादशमीको अघिल्लो दिन अर्थात् महानवमीसम्म चल्छ । 

स्थानीय तथा संस्कृति अनुसन्धानकर्ता असोजकुमार महर्जनका अनुसार घटस्थापनाको अघिल्लो रात गुठीको थकालीकहाँ ४ जना कुमारहरु बास बस्न जान्छन् । ती कुमारहरुलाई नेवारीमा पुजारी मचा भन्ने गरिन्छ । “खोकनामा ३ वटा गुठी भए पनि २ वटा गुठीबाट मात्र कुमारहरु जान्छन् । उनीहरुले घटस्थापनाको दिनदेखि ४ दिनसम्म सिकालीमा विशेष पूजा गर्ने गर्छन् । उक्त ४ दिन सुर्योदय भएदेखि बेलुकी आफ्नो पूजा नसकुन्जेलसम्म पानी पनि नपिई व्रत बस्नुपछ,” महर्जनले भने । 

उनीहरुले पूजाका लागि खोकनामा गाउँभरी घुमेर सामग्री संकलन गर्छन् । पहिलो र दोस्रो दिन संकलन गरेर ल्याएको सामग्री रुद्रायणी मन्दिरमुनिको पाटीमा जम्मा गरी सिकाली मन्दिरमा पुर्याउनुपर्ने हुन्छ । 
तेस्रो दिन पूजा संकलन गरी थकाली अर्थात् उनीहरुको गुरुकहाँ जान्छन् । यो दिन दिउँसो पुजारी मचाहरु बागमतीमा नुहाउन जान्छन् । त्यसपछि बेलुका तीनैवटा गुठीबाट कुनै पनि किसिमको खोट नभएको राँगो खोजेर ल्याई खोकनाको तल्लो ढोका बाहिर लगेर काटिन्छ । 

यो दिन पनि पुजारी मचाः (कुमारहरु) दिनभरि व्रत बसेका हुन्छन् । बेलुका राँगो काटिसकेपछि ती आठ जना कुमारहरुले उक्त राँगोको पहिलो रगत एउटा विशेष भाँडोमा हालेर सिकाली देवीलाई चढाउन लगिन्छ । त्यो रगत लगिरहँदा उनीहरुलाई कसैले पनि हेर्न हुँदैन भन्ने मान्यता रहिआएको महर्जन बताउँछन् । 

महर्जनका अनुसार रगत चढाउनेसँगै उनीहरुले सिकाली मन्दिरभित्र बसेर आफ्नो पितृहरुलाई बोलाउने गर्छन् । उनीहरुले आफ्नै स्थानीय भाषामा कुरा गर्ने गर्छन् । 

राँगो काट्ने बेलामा तीनवटा भिन्नाभिन्नै बाजा बजाइएको हुन्छ । बाजाकै आधारमा कुन गुठी हो भन्ने चिनिन्छ । सिकालीमा रगत चढाएर आएपछि कुमारहरु सिकालीमा जाँदा यता काटिसकेको राँगो बाजागाजा र पूजाआजा सहित आ–आफ्नो गुठीमा भित्र्याइन्छ । करिब मध्य राततिर मात्रै सिकाली चौरमा पूजा गर्न गएका कुमारहरु फर्किन्छन र सबैलाई प्रसाद बाँड्छन् । त्यही रात राँगोको काँचो आन्द्रा फुकेर कोँ द्योः का लागि माला तयार गरिन्छ ।

भोलिपल्ट छोयला बुः को लागि गुठीमा लहरै छ्याङ बनाउन पूजा गरेर राखिएको कोँ द्योः अर्थात् माटोको भाँडोमा राँगोको आन्द्रा लगेर मालाको रुपमा बेरिन्छ । महर्जनका अनुसार सामान्यतया छ्याङ तयार हुन दुई हप्ताभन्दा बढी समय लाग्छ । तर सिकालीको प्रसादको रुपमा जात्रामा प्रयोग हुने छ्याङ भने सोही रातभरमै तयार हुन्छ । जसलाई त्यहाँका बासिन्दाहरु दैवी शतिmबाट तयार हुने विश्वास गर्छन् ।

सिकाली जात्राको चौथो दिन अथवा चतुर्थीको दिनलाई छोइला बुः भनिन्छ । अघिल्लो रात काटेको राँगोको छोयला सामान्यभन्दा ठूलो आकारमा बनाएर प्रसादको रूपमा स्थानीयलाई बाँडेर छोइला बुः मनाइन्छ । यो दिन कुमारहरु गाउँबाट पूजा संकलन गरी क्वयः लाछी अर्थात् तल्लो लाछीको ऐतिहासिक जितापुर मण्डपमा बस्छन् । उनीहरु सम्पूर्ण भोज तयार गरेर सिकाली जान्छन् । पूजाको काम सकाएर उनीहरु चौरमा बसेर भोज खान्छन् । भोज खाएर गाउँ फर्केपछि कुमारहरुको चौथो दिनको काम समाप्त हुन्छ ।

यो चार दिन ती आठ जना कुमारहरुले सिकाली देवी अर्थात् विशेष ढुंगामा लेखिएको विशेष चिन्हहरु पनि लेख्न सिक्ने गर्छन् । त्यो चिन्ह उनीहरुले बाहेक अरुले लेख्न हुँदैन र लेख्न पनि सक्दैनन् भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
छोयलासँगै अघिल्लो रात तयार पारेको छ्याङ पनि प्रसादको रुपमा स्थानीयलाई खुवाउने गरिन्छ । प्रसाद खान खोकनासँगै नजिकका बस्तिहरुबाट पनि मानिसहरु आउने गर्छन् । उक्त प्रसाद खाँदा रोग निको हुने विश्वास रहिआएको छ । 

पूजाको ४ दिनसम्म सिकाली चौरमा पर्यटक तथा सर्वसाधारणका लागि प्रवेश निषेध गरिन्छ । यहाँसम्म कि उक्त समयमा कुनै पनि पशु तथा चराचुरुङ्गीहरु पनि सिकाली चौरमा प्रवेश नगर्ने स्थानीय बताउँछन् । 
पाँचौं दिन मुः ज्या को दिन हो । यस दिन रुद्रायणी माताको मूर्तिलाई मन्दिर अगाडि ल्याइन्छ । त्यसपछि कुखुरा र सुँगुरबाहेक अन्य पशुपंक्षीको बलि दिने गरिन्छ ।

जात्राको छैटौं दिन अघिल्लो दिन मन्दिर तल लगिएको रुद्रायणीको मूर्ति भएको खट सिकालीमा लगिन्छ र पूजा गरी जात्रा मनाइन्छ । 

सातौं दिन रुद्रायणी द्योः खलको नाच देखाइन्छ । गुठीको दबुलीमा पुजारीहरु विशेष पहिरन र मुकुट लगाएर नाच्ने गर्छन् । 

आठौं दिन ४६ जना द्यो अर्थात् पुजारीमध्ये १४ जना विभिन्न देवीदेवताको प्रतिनिधित्व गर्दै सोही अनुरुपको पहिरन र मुकुट लगाई सिकालीको चौरमा नाच देखाउने गर्दछन् । त्यो नाच दिनभरी हुन्छ । सो दिन खोकनावासीले घरमा पाहुना बोलाएर मिठो मिठो परिकार बनाएर खुवाउने चलन छ । 

दस हजार वर्ष अगाडि खोकनामा लाइटिङ स्टोन अर्थात् सूर्यको किरणबाट चार्ज भएर बल्ने ढुंगा पत्ता लागेको इतिहास छ । सोही ढुंगालाई त्यसबेलाका खोकनाबासीले सिकाली देवीको उपमा दिए । सिकाली देवीलाई बोलीचालीको भाषामा श्रीकाली, सिखाली पनि भन्ने गरिन्छ । उक्त आकर्षक ढुंगा सबैलाई देखाउन जात्रा मनाउने र त्यसमा सबैलाई निमन्त्रणा गर्ने प्रचलन बसेको स्थानीय वृद्धवृद्धा बताउँछन् । सोही परम्परालाई खोकनाबासीले निरन्तरता दिइरहेका छन् । 

सिकाली जात्राभर खोकनाबासीको घरमा लसुन पकाउन र खान हुँदैन भन्ने विश्वास छ । “मचाः द्यो लाई कुखुरा र लसुन चल्दैन । किनभने मचाः द्यो बुद्ध धर्मतिर जाने भएकोले निः बजी (चोखो चिउरा) र खेँः जा (हाँसको अण्डा र भात) मात्रै चढाउनु पर्ने हुन्छ,” महर्जन भन्छन् । 

तस्बिरहरुः हसन महर्जन र अमर महर्जन