उनको रुची इन्जिनियरिङमा थियो । त्यसैले पनि घरमा खत्र्याकखुत्रुक गरिरहन्थे । कहिलेकाहीँ त साइकल बिगारेर फेरि त्यही बिग्रेको साइकल कसकास पार्थे । यस्तै अरु काममा पनि उनी लागिरहन्थे ।
अर्थात् प्रविधिले उनको ध्यान तानेको थियो । यसै कारण पनि उनको रुची इन्जिनियरिङतर्फ रह्यो । आईएससी पढ्दै गर्दादेखिको उनको यो रुची मौलाउँदो थियो । आईएससी सक्याएपछि उनले बनारसबाट इन्जिनियरिङ पढ्नका लागि फर्म पनि मगाएका थिए । त्यसबेला बनारसमा इन्जिनियरिङ पढ्न जाने चलन खुबै थियो । 

उनले आफ्ना पिताजीलाई आफूले इन्जिनियरिङ पढ्ने विचार गरेको सुनाए । उनी पिताजीबाट “ग्रीन सिग्नल” चाहन्थे, सायद । उनले पिताजीको मुहार हेरेरै पिताजी इन्जिनियरको पढाइका लागि अनिच्छुक रहेको अनुभूत गरे । उनका पिताजीले मेडिकल पढ्नमा जोड दिए ।

मंगलबार दिउँसो बखुण्डोलस्थित निवासमा कुरा गर्दै वरिष्ठ शल्यचिकित्सक प्रा.डा. विश्वराज दली (८०) ले पिताजीको इच्छा सुनाए । उनी भन्दैथिए, “खासमा मेरो बाको नै इच्छा थियो मेडिकल पढ्ने । बाको पढाइ राम्रो थियो । राम्रो नम्बर ल्याएर पास गर्नुभएको थियो । त्यसबेला मृृगेन्द्र शमशेरले बालाई कलकत्तामा मेडिकल पढ्ने व्यवस्था मिलाएका थिए । तर बाले घरेलु कारणले केही दिन पछिमात्रै कलकत्ता जान्छु भन्नु भयो र एक हप्ता ढिलो भयो । त्यहीबीचमा यस्तो अवस्था सिर्जना भयो कि बाले पाउनु भएको मेडिकलको सीट अरुको भागमा पर्ने गरि खोसियो । बाले मेडिकल पढ्न पाउनु भएन ।”

दलीका अनुसार उनका पिताजीलाई मृगेन्द्र शमशेरले फकाए । “तिम्रो साइन्स राम्रो छ । तिमीले अनुसन्धानमा लाग्नु पर्छ । एमएससी गर ।” डा. दलीका पिताजीले पनि नाई भन्न सकेनन् । सायद आफूले पढ्न नसकेको विषय छोराले पढिदिए हुन्थ्यो भन्ने चाहना डा दलीको पिताजीमा थियो । त्यसैले पनि पिताजीको इच्छाका अगाडि उनले घुँडो टेके ।

डा. दलीका अनुसार उनका पिताजी शेषराज दलीका साथी डा. रघुबर बैद्य नै गएका थिए, उनको ठाउँमा मेडिकल पढ्न । त्यस पछि उनका पिताजीले एमएससी टेक गरे । आइएससीमा पनि प्रथम श्रेणीमा पास भएका विश्वराज दलीले मेडिकलका लागि शिक्षा विभागमा आवेदन दिए । पढाई राम्रो भएकोले उनी आशावादी पनि थिए ।

अन्ततः उनको नाम निस्कियो एमबीबीएस पढ्नका लागि । कोलम्बो प्लान अन्तरगत छात्रवृत्तिमा उनी आगरा मेडिकल कलेजका लागि छानिए । आगराका लागि नाम निस्कँदा उनी पहिले त खिस्रिक्क भए । उनको चाहना दिल्ली वा कलकत्ताको मेडिकल कलेजमा गएर पढ्ने थियो । 

तर, जब उनी आगरा पुगे त्यसबेला थाहा पाए त्यो मेडिकल कलेज त एक सय पचास वर्ष पुरानो रहेछ । त्यस पछि उनी ढुक्क भए । त्यसबेला महिनाको १ सय ५० रुपैयाँ छात्रवृत्ति आफूले पाउने गरेको उनी बताउँदै थिए । 

विश्वराज दली आगरा गएर मेडिकल कलेजमा ज्वाइन भए । जाना साथै होस्टल पनि पाए तर होस्टल र कलेजका बीचमा दुई माइलको दूरी थियो । सँधै रिक्सामा आउजाउ गर्न पनि गाह्रो थियो । त्यसैले उनले साइकल किन्ने विचार गरे । र पिताजीलाई साइकल किन्नु पर्यो । पैसा चाहियो भनेर खबर गरे ।

उनी हाँस्दै भन्छन्, “मैले बासँग लिएको पैसा भनेको त्यति मात्रै हो साइकल किन्नका लागि । बाले पनि एक डेढ सय रुपैयाँ जति पठाई दिनु भएको थियो । त्यही पैसाले एउटा साइकल किनँे ।” 
यही साइकल डा. विश्वराज दलीको एमबीबीएसको पाँच वर्षे पढाइको यात्राको साक्षी पनि बन्यो । साथी पनि बन्यो । 

निरन्तर पढाइमा ध्यान दिने दली पनि गोरो वर्णका थिए । तर एक जना नेपाली उनीभन्दा पनि गोरा थिए । त्यसैले मेडिकल कलेजमा उनलाई चिनिया बाबु भनिन्थ्यो भने अर्का सिनियर नेपाली विद्यार्थीलाई जापानी बाबु भनिन्थ्यो । 

डा. दली यो प्रसंग सुनाउँदै गर्दा मस्तले हाँसे । अनि भने, “आगरा बस्दा रमाइलै गरि पढियो । मेडिकलको पढाइ सजिलो होइन । डाक्टर बन्नु भनेकै समाजमा “रेस्पेक्टेड पर्सन” बन्नु हो भन्ने थियो । अब म डाक्टर बन्छु भन्ने फिलिङले नै अगाडि बढ्न सँधै मद्दत गर्यो । तथापि, एनाटोमी र फिजियोलोजी पढ्दा भने गाह्रोे नै हुन्थ्यो ।”  

डा. विश्वराज दलीको बाल्यकाल काठमाडौंको मुटु मानिँदै आएको मरुटोलमा भयो । उनको बाल्यकाल त्यति संघर्षपूर्ण रहेन । उनको परिवार मध्यमवर्गीय परिवार थियो । पिताजी शेषराज दलीले सबै कुरो पुर्याईदिएका थिए । त्यसैले पनि उनको बाल्यकाल सहज बित्यो । 

तर उनको प्रारम्भिक पढाईलेखाई भने घरैमा भयो । आफूलाई पिताजीले पर्सनल कोचिङ दिएको उनी बताउँछन् । अंग्रेजी, नेपाली, गणित र संस्कृतको ज्ञान घरै बसेर पाए । उनका अनुसार उनलाई संस्कृत पढाउन कोही पण्डितजी घरैमा आउँथे ।

पछि उनी एकैचोटी कक्षा सात कक्षामा भर्ना भए । शान्ति निकुञ्ज हाईस्कूलमा उनको स्कूले पढाई सुरु भयो । यो हाईस्कूल काठमाडौंको चर्चित स्कूल मध्येको एक थियो । त्यसबेला शान्ति निकुञ्ज स्कूलमा ६–६ महिनामा राम्रो पढ्ने विद्यार्थीहरुलाई अपग्रेड गर्ने प्रचलन थियो । 

विश्वराज दलीको पढाई राम्रो थियो । पढाईमा उनको ध्यान रहन्थ्यो । त्यसैले क्लास चढेको चढ्यै गरे ! हसिलो स्वभावका डा. दलीको अनुहारमा मुस्कान छायो । भने, “त्यसैले मैले २००८ सालमा एसएलसी दिँदा म जम्मा १२ वर्ष १० महिनाको थिएँ ।”

डा. दलीलाई राणाकालिन समयको झिनो सम्झना छ । सारै कडाइ थियो त्यस बेला । उनी सुनाउँदै थिए उनको घरको एउटा कथा । उनका पिताजीले एउटा ठूलो रेडियो किनेर ल्याएका थिए । तर त्यो बेला रेडियो बजाउन पनि पाइन्थेन । उनका पिताजीले रेडियो बजाउँनु पर्दा घरको झ्याल ढोका थुनेर सानो आवाजमा बजाउँथे । 

त्यो बेला उनका पिताजी ताहाचलमा घर बनाएर सरेका थिए । उनको बसोबास मरुबाट ताहाचल पुगीसकेको थियो । २००७ सालको आन्दोलन पनि उनको सम्झनामा छ । कतिपय उनका साथीहरु ००७ सालको आन्दोलनमा पनि सक्रिय भएका थिए । तर उनलाई राजनीतिले कहिल्यै तानेन । उनको ध्यान पढाइमै थियो ।

पढाइतर्फ नै विशेष ध्यान दिएका उनले एसएलसी प्रथम श्रेणिको पनि उच्च स्थानमा पास गरे । उनको नाम पनि गोरखापत्रमा छापिएको थियो । तर त्यसबेला बोर्डको चलन लागु भएको थिएन ।
उनी सुनाउँदै थिए, “बाङगेमुढामा सन्देश गृह थियो । त्यहीँ गएर मैले मेरो रिजल्ट सुनेको हुँ । त्यो दृश्य अहिलेसम्म पनि मलाई याद छ ।” एसएलसी पास गरेपछि उनी त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना भए आइएससी पढ्नलाई । उनको इच्छा इन्जिनियरिङ गर्ने थियो । त्यसैले पनि उनले आइएससी पढ्नु थियो । त्यतिबेला सायद मेडिकल पढ्ने कुरा उठेको थिएन । 

त्रिचन्द्र कलेजमा पढ्दा उनका साथीहरूमा डा.लोकविक्रम थापा, मथुरा श्रेष्ठ, प्रयागदत्त तिवारी, शिवबहादुर प्रधान, डा. कोकिला वैद्य, प्रह्लादकृष्ण मानन्धरहरू थिए । प्रल्हादकृष्ण मानन्धरले पछि गएर सामुदायिक वनको अवधारणा अगाडि ल्याएको उनी सुनाउँदै थिए । त्रिचन्द्रबाट उनले आइएससी फस्र्ट डिभिजनमा पास गरे । 

मेडिकलको पढाइ सजिलो होइन । सिद्धान्त मात्रै पढेर हुँदैन । रोगका बारेमा बुझ्नका लागि बिरामी पनि हेर्नुपर्छ । एउटै रोगका अनेकौ लक्षण हुनसक्छन् । कतिपय अवस्थामा लक्षणले नै रोगको निदान गर्नुपर्ने अवस्था पनि सिर्र्जना नहुने होइन । 

त्यसैले पढाई सँगसँगै पेसेन्ट पनि हेर्नुपर्छ चिकित्सा विज्ञान पढ्नेले । त्यसले मात्रै विद्यार्थी राम्रो चिकित्सकमा परिणत हुन सक्छ । त्यसैले उनले आगरास्थित मेडिकल कलेजमा पढ्दा पढाई र प्य्राक्टिसमा खुबै ध्यान दिए । पढेको कुरा र बिरामीसंग को–रिलेट गर्दै पढाईलाई अगाडि बढाए । 

प्राडा दली सम्झिँदै थिए आगराको प्रसंग, “कहिलेकाहीँ बिरामी पहिले हेरिन्थ्यो । अनि त्यस बिरामीको रोगका विषयमा थाहा पाउन किताब पल्टाएर हेरिन्थ्यो । कहिले किताब पढिन्थ्यो र त्यस्तै बिरामी जाँचिन्थ्यो । वास्तवमा कठिन काम थियो ।”

उनले आगराबाट एमबीबीएस सक्याए । इन्टर्न गरे । त्यसपछि सर्जरीमा हाउस जब गर्ने विचार गरे । तर आगरामा आँखा सर्जरीमा हाउस जब गर्ने मौका मिलेन । जबकी उनको इच्छा आँखाको सर्जरीमा जाने थियो । उनी आँखाको सर्जन हुन चाहन्थे । तर आगरामा हाउस जब सम्भव भएन ।

त्यसैबेला उनका “रुममेट” साथीले दिल्लीमा आफ्ना दाइ आँखा रोग विशेषज्ञ भएको र उनले सहयोग गर्न सक्ने बताए । त्यसपछि उनी हाउस जबका लागि दिल्ली पुगे । दिल्ली झनै राम्रो हुने भयो । उनले साथीका दाइलाई भेटे । आँखामा हाउस जबका लागि अन्तरवार्ता पनि दिए । तर उनले आँखामा हाउसजब गर्न पाएनन् । डा. दलीलाई तत्काल जनरल सर्जरी गर्न भनियो । उनी जनरल सर्जरीमा हाउस जब सुरु गरे ।

छ महिनामा हाउस जब सकियो । उनले आँखाको सर्जरीका लागि फेरि मौका पाउने वाला थिए । तर त्यही छ महिनाको बीचमा मेडिकल कलेजका आँखा विभागका प्रमुख डा. अग्रवालका विषयमा उनले सुनेका थिए, कि उनी एकदमै कडा छन् भन्ने । डा. अग्रवाल भन्थे रे “तीन सालतक मै गधा बनाता हुँ । उसको बाद आदमी बनाता हुँ” । 

उनको यो कडापनबाट सबै डराउँथे । डा. अग्रवालका बारेमा सुने पछि डा. दलीलाई आँखामा सर्जरी गर्न मन लागेन । फलतः उनले जनरल सर्जरी गर्ने निर्णय गरे । अनि दिल्लीमै एमएस ज्वाइन गरे ।
डा. दली भन्दैथिए, “मैले एमएसका लागि प्रयास गरेँ । मैले मौका पनि पाएँ । स्टापेन पनि पाए । र, त्यहीँबाट एमएस सक्याएर नेपाल फर्किएँ ।” 

तर त्यसै समयको एउटा घटना आज पनि उनको सम्झनामा छ । उनी दिल्लीमा हाउस जब गर्दैैथिए । त्यस अगाडि उनका पिताजीलाई तत्कालिन प्रधानमन्त्री वीपी कोइरालाले एउटा मन्त्रालयमा सचिवको जिम्मेवारी दिएका थिए । 

तर २०१७ सालको पुस १ गते राजा महेन्द्रले जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालालाई अपदस्त गरे । बीपीसँगै धेरै मानिस थुनिए । डा. दलीका पिताजी शेषराज दलीलाई पनि उनको पदबाट हटाइयो । 
डा. दली भन्छन्, “सरकारी काममा आए पछि बाले निजी काम पनि छोड्नु भएको थियो । तर महेन्द्रले पदमुक्त गरेपछि बालाई गाह्रो भयो । किनभने हाम्रो सारा परिवार बामाथि निर्भर थियो । र केही समय बाले कठिन अवस्था भोग्नुपर्यो । तर बामाथिको त्यो सकसका बारेमा मलाई अलिकति पनि खबर भएन । पिताजीलाई सहयोग गर्नुपर्ने समयमा म भने दिल्लीमा पढ्दै थिएँ ।” 

तर आश्चर्य, डा. दलीका पिताजीले दिल्लीमा पढ्दै गरेका छोरालाई कुनै खबर गरेनन् । जसरी हुन्छ, घर चलाए । घरमा जहान १५–२० जनाको थियो ।  डा. दलीका अनुसार धेरै पछिमात्रै उनका पिताजीले अरु काम पाउनु भयो । केही वर्ष पछि युएसएडमा जागिर मिल्यो । यो विषयमा आफूले पिताजीको जीवनी पढेर मात्रै थाहा पाएको उनी सुनाउँदै थिए । 

उनी भन्छन्, “त्यसबेला बाको अवस्था के भयो होला भन्ने तर्फ मेरो सोचाई नै गएन । मलाई त सर्जन हुनु थियो । म पढाईमा केन्द्रीत रहेँ । तर आज पनि आफूले त्यो बेला बालाई हेल्प गर्न नसकेको सम्झिँदा अप्ठेरो महसुस हुन्छ ।”

दिल्लीबाट एमएस गरेर काठमाडौं आएपछि उनले जागिरका लागि पहल गरे । उनी मुलुककै तेस्रो सर्जन थिए । तर त्यसबेला वीर अस्पतालमा दुई जना सर्जन कार्यरत थिए, डा. अञ्जनीकुमार शर्मा र डा. दिनेशनाथ गोंगल । वीरमा दरबन्दी थिएन । त्यसैले सुरुमा उनले वीर अस्पतालमा काम गर्न पाएनन् । 

डा. विश्वराज दलीलाई कान्ति अस्पतालमा नियुक्ति दिएर पठाइयो । जबकी त्यहाँ सर्जनको पोस्ट नै थिएन । त्यो अस्पताल रसियनहरूको सहयोगमा सञ्चालित थियो । कान्ति अस्पताल त्योबेला बाल अस्पतालका रुपमा विकसित भइसकेको थिएन ।

तथापि उनी नेपालका तेस्रो सर्जन थिए । त्यसैले उनलाई नियुक्ती दिँदा पनि स्वास्थ्य मन्त्रालयका निर्देशक डा. यज्ञराज जोशीले “सर्जनको काम गर्ने गरी मेडिकल अफिसर” पोस्टिङ गरे । यो हाँसो उठ्दो प्रसंग सुनाउँदा उनी आफै हाँसे । यसरी कान्ति अस्पतालमा प्रवेश गरेका उनी त्यहाँ तीनचार वर्ष बसे । त्यो समयमा उनले सानातिना सर्जरी पनि गरे । 

त्यसपछि उनलाई बुटवल अस्पताल पठायो सरकारले । किनभने नयाँनयाँ डाक्टरहरू पढेर आउन थालेका थिए । तिनलाई पनि ठाउँ मिलाउनु पर्छ भनेर डा. दलीलाई बुटवल पठाइयो । उनी बुटवल गए । बुटवल अस्पतालमा केही थिएन । अस्पतालमा बिजुलीको व्यवस्था पनि थिएन । अस्पतालको हालत भद्रगोल थियो । बिरामीलाई सलाइन दिने व्यवस्था पनि थिएन । काम गर्नै गाह्रो थियो । सलाइन आफै बनाउँदा रहेछन्, त्यहाँका स्टाफहरू । कहिलेकाहीँ अपरेशन गर्दा लालटेन बालेर अपरेशन गर्नु पर्दथ्यो । 

प्राडा दलीले यो कुरा सुनाउँदै भने, “आज त यो कुरा सुन्दा पनि मानिस हाँस्छन् । मैले त पछि गोरखपुरबाट सलाईन मगाउन थालेँ । अपरेशन थिएटरमा बिजुलीको व्यवस्था गरेँ ।”  डा. दलीका अनुसार त्यसबेला सुनौली–बुटवल–पोखरा रोड बन्दै थियो । इन्जिनियरहरूको क्याम्प अस्पताल अगाडि नै थियो । त्यहाँ जेनेरेटरले बत्ती बाल्दथे । डा. दलीको मित्रता त्यहाँका इन्जिनियरहरूसँग भयो । र डा. दलीले पनि अस्पताको ओटीमा बिजुली चाहिएको कुरा उठाए ।

सँगै ब्याडमिन्टन खेल्ने इन्जिनियरहरूले पनि सहयोग गर्छौँ भनेर अपरेशन थिएटरमा बिजुलीको व्यवस्था गरिदिए । उनीहरुको जेनेरेटर प्रायः चलिरहेको हुन्थ्यो । यसरी कठिन अवस्था झेल्दै डा. विश्वराज दलीले बुटवल अस्पताललाई विकसित गर्ने प्रयास गरे । अपरेशन थिएटरका लागि आवश्यक थप सामानहरु मगाए । र अस्पतालको ओटी व्यवस्थिति गरे । 

बुटवलमा एक वर्ष बसेर उनी वीर अस्पतालमा सरुवा भएर आए । वीरमा सर्जनहरूमा डा. अञ्जनीकुमार शर्मा र डा. मोइन शाह थिए । त्यसै बेला डा. अञ्जनीकुमार र डा. मोइन शाह र आफूले मिलेर तत्कालिन रानी रत्नको अपरेशन गरेको उनी सम्झिँदै थिए । 

२०३० सालमा उनको सरुवा वीरगञ्ज अञ्चल अस्पतालमा भयो । उनी वीरगञ्जमा पाँच वर्षसम्म बसे । त्यो अवधिमा उनले अस्पतालको अपरेशन थिएटर मात्रै नभएर सिंगो अस्पताललाई नै सुविधासम्पन्न बनाउँदै लगे । 
त्यसबेला उनले वीरगञ्जमै स्थायी बसोबास गर्ने सोचेका थिए । त्यहाँ उनको प्य्राक्टीस पनि राम्रो थियो । त्यसैले उनले वीरगञ्जमा घडेरी पनि किनी सकेका थिए, घर बनाउनलाई । सबैले मान गरेकोले त्यहीँ नै बसौ भने आफूले सोचेको उनी बताउँदै थिए । 

वीरगञ्जमा ब्लड बैंकको व्यवस्थाका लागि उनको पहल रह्यो । त्यसका लागि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना गरेर पैसा जम्मा गरे । यसरी उनले वीरगञ्जमा ब्लड बैंकको व्यवस्था गरे । उनले अस्पतालमा सामाजिक परिवर्तनका लागि केही प्रयास पनि गरे । सबै जुनियर सिनीयर स्टाफहरुलाई एकै ठाउँमा राखेर मिटिङ गर्थे । त्यसैबेला तत्कालिन स्वास्थ्यमन्त्री पदम सुन्दर लावती वीरगञ्ज पुगे । मन्त्रीलाई कसैले रात्रीभोजका लागि बोलाएको थियो । त्यसमा डा. दलीलगायतका डाक्टरहरू पनि सहभागी थिए । 

त्यसैबेला अस्पतालमा कुनै आकस्मीक केस आईपर्यो । डा. दलीले अस्पताल तुरुन्तै जानु पर्ने भयो । उनी मन्त्री चढेकै गाडीमा अस्पतालसम्म गए । र गाडी फर्काए । उनी बिरामी हेर्न थाले ।
यता त्यसैबेला मन्त्रीले गाडी खोजेछन् । गाडी डा. दलीलाई अस्पताल पुर्याउन गएको छ भन्ने थाहा पाए पछि उनी “मलाई नसोधेर गाडी लाने” भनेर रिसाएछन् । अब डाक्टरले पनि इमरेजन्सी परेको बेला गाडी लैजाउँ भनेर सोध्ने कुरो पनि भएन ।

त्यसको केही समयपछि नै उनको सरुवा राजविराज गरियो । वीरगञ्जका बासिन्दाहरूले अनुरोध गर्दा पनि उनको सरुवा रोकिएन । र उनी वीरगञ्जबाट २०३६ सालमा राजविराज गए । 
त्यसबेला राजविराजको अस्पताल पनि व्यवस्थीत थिएन । कम्पाउण्ड वाल पनि लगाइएको थिइएन । अस्पतालको कम्पाउड गाईभैसीको चरन भएको थियो । तर उनले राजविराज अस्पतालको कम्पाउण्ड मात्रै नभई सारा अस्पताललाई नै व्यवस्थित गरे । उनी आफै सर्जन भएकोले ओटीको व्यवस्था राम्रो गर्नु त थियो नै । 

डा. दली राजविराज एक वर्ष बसे । त्यस पछि मात्रै उनको सरुवा काठमाडौंको वीर अस्पतालमा भयो । र २०५२ सालमा वीर अस्पतालबाटै सेवा निवृत्त भए । तर अहिले पनि उनी क्रियाशील छन् । आज पनि बिरामीहरूलाई उपचारका बारेमा सुझाव सल्लाह दिँदै आएका छन् । आज पनि उनी बिरामीलाई कसरी निको पार्ने भन्ने विषयमा चिन्तनशील छन् ।