site stats
बाह्रखरी :: Baahrakhari
साहित्य
Global Ime bankGlobal Ime bank
Nabil Bank Banner adNabil Bank Banner ad
चन्दा रसिद तेर्स्याउनेलाई ‘श्री पाँडेको सरकार’ 
SkywellSkywell

सोमबार जाउलाखेल चिडियाखाना दक्षिणतर्फको क्षेत्रमा पुग्दा घरैघरको भीडमा ‘पाँडे पुराण’ का लेखकको घर खोज्न थालियो । उनले दिएकै लोकेसन थियो त्यो । सहकर्मी सौरभको मोटरसाइकलमा पुगेर अडिएपछि फोन लगाएँ र भनेँ म ‘ह्वाइट हाउस’ अगाडि छु । कता आऊँ अब ?’

पाँडेले तत्काल जवाफ दिए, ‘यही घर हो ।’ लगत्तै ढोका खोले । सामान्य औपचारिकतासँगै हामी भित्र छिर्यौं । उनको घरको सिंगारपटारले पहिलो नजरमै लोभ्यायो । वरिपरि रुख, बोटबिरुवा । घरमा सजिएको आँखीझ्याल । पुरानो शैलीको ढोकामा लागेको भोटे ताल्चा । 
त्यतै छेउछाउ राखेर सौरभले पाँडेको तस्बिर खिचे । तस्बिर खिच्दै गर्दा नै उनले भने, “यो घर मैले आफ्नै डिजाइनमा तयार गर्न लगाएको हुँ । के गर्ने ? कसरी गर्ने ? सबै आइडिया मेरो हो ।”

घाम लागे पनि पुसको चिसो स्याँठले वातावरण चिसिएको थियो । वरिष्ठ हास्यव्यंग्य लेखक, साहित्यकार तथा भूगोल विषयका प्राध्यापक रामकुमार पाँडे (७२)ले घर माथिको कौसीमा रहेको कोठामा लगे । कौसीको कोठा गज्जबको न्यानो थियो । कुराकानीको थालनीमै उनले भने, “म २७ को भएँ ।”

KFC Island Ad
NIC Asia

एकैछिन मेरो दिमाग रन्कियो । उनी हाँसे । उनले उमेर उल्टोबाट भनेका रहेछन् । बुझेपछि हाँसोको फोहोरा छुट्यो । हास्यव्यंग्य लेखनका यि वरिष्ठतम व्यक्तित्वले त्यही न्यानो कोठामा सुनाए आफ्नो जीवनका आरोह–अवरोह ।

\"\"

Royal Enfield Island Ad

०००

उनलाई आफू बुढो भएको अनुभूति कहिल्यै हुँदैन । उनी केही न केही गरिरहेका हुन्छन् । आफूलाई २७ कै उमेरझैँ उर्जाशील बनाउन हरपल लागिपरेका छन् । बरु त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाउँदा त्यति व्यस्त थिएनन्, अहिले त्यति व्यस्त भएका छन् । 
प्राध्यापक रामकुमार पाँडे भन्छन्, “अहिले साहित्यमै अनेक किसिमका कामहरु गरिरहेको छु । पहिले एउटै गतिको काम हुन्थ्यो । आज त्यो छैन । फरक फरक प्रकृत्तिका कामहरुमा रमाइरहेको छु ।” 

उनी २७ वर्षका हुँदा सिनेमाको हिरोजस्तै आकर्षक थिए । कपाल लामालामा थिए । शैक्षिक र साहित्यिक क्षेत्रमा उनको लगाव उत्साहपूर्ण थियो । त्यसैले पनि उनको प्रशंसा हुन्थ्यो । उनको लेखन, चित्रकला तथा प्राध्यापन, हरेक विषयको चर्चा हुन्थ्यो । त्यसैले उनलाई सधै उर्जाशील रहन पेरित गर्यो । 

हास्यव्यंग्यका क्षेत्रमा प्रतिष्ठित पाँडेको पहिलो हास्यव्यंग्य आलेख वि.सं. २०१८ सालमा छापियो । ‘युवक’ नामक पत्रिकामा उनको त्यो व्यंग्य छापिएको थियो । यथार्थमा त्यो उनको आफ्नै भोगाइ थियो जुन उनले ‘म अग्लो भएँ’ शीर्षक दिएर लेखेका थिए । 

त्यसअघि नै उनले केही कविताहरु लेखिसकेका थिए । तथापि, साहित्य लेखनमा उनको खासै ज्ञान थिएन । तिनताक उनका दाजु बेलायत गएका थिए । उनका दाजुले भाइ सानै छ भन्ने ठानेर कपडा पठाउँदा रहेछन् । तर यहाँ उनलाई त्यो कपडा सानो हुनेरहेछ । उमेर अनुसार उनको अग्लाई बढ्दै गएको थियो । 

हास्यव्यंग्यकार पाँडे हाँस्दै भन्छन्, “दाजु मेरा लागि पाइन्ट पठाउनु हुन्थ्यो । मैले लगाउँदा हाफ पाइन्ट हुन्थ्यो । यस्तैमा एक पटक म पाटनको साथीकहाँ जाँदा तिनको घरको होचो ढोकामा मेरो टाउको ठोक्कियो । टुटुल्को नै उठ्यो । अनि मलाई लाग्यो म अग्लो भएछु । त्यसपछि नै मैले त्यो पहिलो निबन्ध लेखेँ, जुन मेरो पहिलो व्यंग्य लेखन भयो ।”

उप्रान्त उनको लेखन क्रम अगाडि बढ्दै गयो । उनको लेखन शैली देखेर उनका अग्रज तथा शिक्षकहरुले हास्यव्यंग्य लेखनलाई निरन्तरता दिन हौस्याए । उनी पनि हौसिए । स्कूल र कलेजमा उनको लेखनले चर्चा पाउँदै गयो । लेखन मात्रै नभएर चित्रकला कोर्नमा पनि माहिर भएकाले रामकुमार पाँडे स्कूल र कलेजमा सधैँ चर्चामा रहे । 

आफ्नो जीवनको कथा प्रस्तुत गरेर व्यंग्य लेखक भएका पाँडेले एक पटक पाटन कलेजमा पढ्दा पत्रिका प्रकाशन गरे, ‘मायालु’ । यो ०२१ सालतिरको कुरा हो । पत्रिका प्रकाशनका लागि खट्दै जाँदा एक पटक उनका एक जना साथीले कतै प्रकाशित भइसकेको चित्रवाला जिङ्क ब्लक फेला पारे । उनले पनि त्यो ब्लकको तल क्याप्सन राखेर ‘चित्र सम्वाद’ शीर्षक दिएर मायालुमा चित्र प्रकाशित गरे । 

दुई चार अंकपछि चित्रको ब्लक पाउन छोड्यो । त्यसपछि पाँडेले आफै कार्टुन चित्र कोरे र त्यसको ब्लक बनाएर मायालुमा छापे । यसरी उनी पत्रपत्रिका प्रकाशनमा पनि लागे । जहाँबाट उनको व्यंग्य लेखन पनि फस्टाउँदै गयो ।

कुराकानीको क्रममा भूगोलविद् प्रा. रामकुमार पाँडेले आफ्नो स्कूले कथा सुनाए । लेखपढमा रुची थियो नै । त्यसैबेला साहित्यकार कमलमणि दीक्षितको आमाको नामबाट विद्यालय स्तरीय निबन्ध प्रतियोगिता हुने भयो । पुरस्कारको नाम राखियो ‘विद्या पुरस्कार’ । त्यसका लागि निबन्ध लेख्न १२ वटा शीर्षक पठाइएको थियो । १२ मध्येको एउटा विषयमा निवन्ध लेखेर पाँडे स्कूलबाट प्रतियोगिताका लागि चुनिए । 

\"\"

रामकुमार पाँडे भन्छन्, “उपलब्ध १२ वटा विषयमध्ये एउटा विषय थियो ‘भू–उपग्रहका उपयोगिताहरु’ । निबन्धको विषय चिठ्ठा हालेर दिइन्थ्यो । त्यसबखत भू–उपग्रहका विषयमा कसैले सोचेका पनि थिएनन् । मेरा शिक्षकहरु पनि भन्थे, पाँडेलाई यो विषय पर्यो भने चैं गाह्रो हुन्छ । बाँकीमा त उडाउँछ ।”

संयोग, त्यसबेला रामकुमार पाँडे जावलाखेलको स्थानीय पुस्तकालय अध्ययन गृहमा स्वयम्सेवक थिए । त्यहाँ केही पत्रपत्रिकाहरु अमेरिकन लाइब्रेरीबाट पनि आउँथ्यो । तिनै पत्रपत्रिकाहरुमा उनले भू–उपग्रहका विषयमा पढ्ने र बुझ्ने मौका पाएका थिए । स्याटेलाइटका बारेमा धेरथोर जानकारी राख्न पाएका थिए ।

निबन्ध लेख्ने हलमा बासुदेव शर्मा लुईटेल कपि बाँड्दै थिए । त्यसबेला चिठ्ठा हाल्दा पाँडेलाई भू–उपग्रहकै विषय पर्न गयो । त्यसपछि उनले दायाँबायाँ नहेरी आफूलाई जानकारी भएको कुरा लेख्न सुरु गरे । र सिंगो कपी भरेर अर्को कपी पनि मागे । यसरी उनले भू–उपग्रहका विषयमा लामो निवन्ध लेखे । 

उनी भन्छन्, ‘मेरो त्यो निबन्ध नै प्रथम भयो । र मैले वर्षको ३ सय ६० रुपैयाँ पुरस्कार पाएँ । महिनाको ३०–३० रुपैयाँ दिइन्थ्यो । त्यसपछि त मेरा पछाडि साथीभाइहरुको लर्को नै लाग्यो । सबैलाई खाजा खुवाउनसमेत पैसा पुग्थ्यो ।’

०००

रामकुमार पाँडेको बाल्यकाल जावलाखेल वरपर नै बित्यो । उनले पाटन स्कूल र पाटन कलेजबाटै आफ्नो शिक्षा पूरा गरे । 

उनका पिताजीको जावलाखेल कुमारीपाटी नपुग्दै छ रोपनी जग्गामा ठूलो बंगला थियो । तर विविध कारणले गर्दा उनका पिताजीले त्यो घरजग्गा बेच्नुपर्यो । केही वर्ष त घरको बेहाल नै भयो । त्यसपछि मात्रै चिडियाखानाको दक्षिण तर्फ आएर उनका पिताजीले फेरि घरजग्गा जोडे । 

पहिले उनको बसोबास रहेको घरतिर आउने सिधा बाटो थिएन । जावलाखेलको उत्तर पर्खाल भएर पश्चिम हुँदै घुमेर घरजग्गामा पुग्नु पर्दथ्यो । उल्टो घडी घुमे जसरी लामो घुमेर घरमा पुग्नु पर्ने अवस्था थियो । निक्कै पछि मात्रै दक्षिणतिरबाट बाटो खुल्यो । 

बीचमा चिडियाखाना भएकोले वातावरण रमाइलो थियो त्यसबेला । वरपरको वातावरण हरियालीपूर्ण थियो । चारैतिर खेतैखेत थियो । वरपर खासै घरहरु थिएनन् । दुईचार वटा छाप्रा मात्र थिए । अहिले यही ठाउँ पनि कंक्रिटको जंगलमा परिवर्तन भइसकेको छ ।
पाँडेका अनुसार पचास वर्षअघि जावलाखेलमा भीड लाग्ने भनेको मछिन्द्रनाथको भोटो जात्रामा मात्रै हुन्थ्यो । चिडियाखाना हेर्न त खासै मानिस आउँथेनन् । अहिले त शनिबार पनि भोटेजात्रा जस्तै भीड लाग्ने गरेको उनको भनाइ छ । 

\"\"

उनले दक्षिणतर्फ बाटो निकाल्दाको कथा सुनाए । उनी भन्छन् ‘यो टोलमा जोगी पनि आउँथेनन् । एकान्त थियो । तर पनि हामी केही व्यक्तिहरुले दक्षिणतिर घर भएका व्यक्तिहरुको पर्खाल भत्काउँदै बाटो बनायौं । तर भोलिपल्टै तिनले पर्खाल लगाइहाल्थे । चार पाँच पल्ट भत्काएपछि पनि त्यस्तै गरेपछि एकपटक एउटा मन्त्रीलाई ल्याएर त्यो बाटोको उद्घाटन नै गरायौं । त्यस पछि मात्रै यो बाटोमा पर्खाल लागेन । अहिले बाटोले तिनै पर्खाल लगाउनेहरुलाई धेरै फाइदा पुगेको छ ।’
उनी आज पनि यस क्षेत्रमा बसेर ऋतु परिवर्तनलाई अनुभूत गर्न सकिने बताउँछन् । आफू प्रकृतिसँग एकदमै निकट रहेको अनुभूत उनलाई हुन्छ । 

०००

रामकुमार पाँडे पाटन कलेजमा पढ्दा नै साहित्यिक कार्यक्रमहरुमा सहभागि भइरहन्थे । विभिन्न प्रकृतिका साहित्यिक सांस्कृतिक कार्यक्रमहरु कलेजले गरिरहन्थ्यो । उनी कलेजको युनियनमा सचिव पनि भएका थिए । त्यसबेला पाटन कलेजमा तत्कालिन युवराज र अधिराजकुमार वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्र पनि पढ्थे । त्यसैबेला एउटा कार्यक्रममा तत्कालिन राजा महेन्द्रलाई कलेज भिजिट गराइएको थियो ।

त्यसैताका कलेजमा एउटा साहित्यिक प्रदर्शनी पनि गरियो । प्रदर्शनीका लागि मदन पुरस्कारबाट एउटा तस्बिर पनि ल्याएर राखिएको थियो । 

रामकुमार पाँडे राजा महेन्द्रलाई साहित्यिक प्रदर्शनीका बारेमा जानकारी गराउँदै त्यही तस्बिर अगाडि पुगे । महेन्द्रले सोधे ‘यो कस्को तस्बिर हो ?’ तस्बिरमा दुई जना थिए । बीपी कोइराला र हृदयचन्द्र सिंह प्रधान । पाँडेले पनि बीपी कोइराला भनेर जवाफ दिए । महेन्द्रले ‘अर्को मानिस’ भनेर फेरि सोधे । अनि उनले हृदयचन्द्र सिंह प्रधान भनेर चिनाए । 

त्यसैबेला उनले सोचे महेन्द्रसँग अटोग्राफ लिनुपर्यो । उनले ‘सरकार, सरकारको अटो पाउँ’ भने । महेन्द्रले उनलाई हेरे । तत्कालै महेन्द्रका एडीसीले पाँडेका पाखुरा कक्रक्क पारेर समाए । पाखुरा दुख्यो । तत्कालै महेन्द्रले ‘म अहिले गर्छु’ भनेपछि एडीसीले पाखुरा पनि छोडे ।

महेन्द्रले प्रदर्शनीमा साहित्यका विभिन्न पक्षहरु नियाल्दै गए । प्रदर्शनमा रामकुमार पाँडेले एउटा चित्राङ्कीत चार्ट बनाएका थिए । जुन साहित्यको बटवृक्ष स्वरुपमा थियो । चित्रमा सिञ्जाबाट आएको नेपाली भाषा एउटा विशाल वृक्षका रुपमा फैलिएको थियो । त्यसमा गद्य पद्यका विशाल हाँगाहरु थिए भने रुखका पातपातमा साहित्यकारहरुको नाम लेखिएको थियो । एउटा पातमा मवीवी शाहको नाम पनि थियो । त्यो चित्र महेन्द्रले मन पराए । 

पाँडे भन्छन्, “प्रदर्शनी हेरिसके पछि राजा महेन्द्र बाहिर निस्कन थाले । मैले लौ अब यिनले अटो नदिने भए भन्ने सोचेँ । तर राजाले बिर्सेका रहेनछन् । उनले एउटा कागजमा सही गरेर मिति लेखे । विडम्बना, त्यो साहित्यिक बटवृक्षको चित्र नै हरायो । एउटाले हजार रुपैयाँमा किन्छु भनेका थिए । मैले दिइनँ । हराउनु लेखेको रहेछ !”

पाटन कलेजको साहित्यिक माहोल रमाइलो थियो । उनको टोलमा पनि साहित्यिक वातावरणमा रमाउने केही व्यक्ति थिए । त्यही टोलका साहित्यकारहरु बासु रिमाल यात्री, शिवगोपाल रिसालहरु मिलेर बर्सेनी साहित्यिक कार्यक्रम पनि हुँदै आएको उनी सम्झिँदै थिए । 

०००

सन् १९७१ मा रामकुमार पाँडेले भूगोल विषय लिएर एमए पास गरे । उनलाई केही जागिरे आकर्षणले नघेरेको होइन । नेपाल राष्ट्र बैंकमा अनुसन्धान अधिकृत मागिएको थियो । उनी गएनन् । परराष्ट्र मन्त्रालयमा पनि कर्मचारी मागिएको थियो । त्यहाँ पनि गएनन् । किनभने त्यो बेला त्रिविविले एमएड पनि पढ्न पाइने, असिस्टेन्ट लेक्चररको पद पनि पाइने र आधा तलब पनि दिने भएकोले उनी अन्त गएनन् । त्रिविविमै बसे । र लामो समयसम्म विद्यार्थी पढाएर प्राध्यापक पदबाट अवकास लिए ।

हास्यव्यंग्य र कवितामा कलम चलाउने उनी नेपाली भाषामा लेख्थे । तर उनले भूगोल विषय लिएर पढे । यसको कारण थियो, बीएमा उनको नेपालीमा राम्रो नम्बर आएन । उनको अर्को विषय भूगोल भएकोले उनले एमए भूगोल विषय लिएर गरे । उनी भन्छन्, “मलाई पछिसम्म पनि धेरैले नेपालीकै शिक्षक मानिरहेका थिए । मसँग भेट्दा ‘पाँडेजी, नेपाली विभागमा ?’ भनेर प्रश्न गर्थे ।”

\"\"

प्राध्यापनको क्रममा उनी पृथ्वीनारायण क्याम्पस पोखरा र पाल्पा क्याम्पस पनि पुगे । उनको लेखनमात्रै नभएर उनको अध्यापनलाई पनि विद्यार्थीहरुले मनपराए । उनले पढाएका विद्यार्थीहरु मध्ये कैयनले आज पनि उनको सम्मान गर्दै आएको उनी बताउँछन् । 
उनले एउटा प्रसंग सम्झिए । एक पटक अभ्यास शिक्षणका लागि उनी र उनका एक साथी लैनचौरस्थित कन्या स्कूलमा पढाउन पुगे । विषय अध्ययनका लागि दुईवटा सेक्सन बाँडियो । तर पछि रामकुमार पाँडेको कक्षामै सबै विद्यार्थी भेला हुन थाले । उनका साथी भागे । यसैगरी त्रिविविमा पनि कतिपय विद्यार्थी उनको नाम नै सुनेर पढ्न आएका पनि छन् ।

२०४६ सालको जनआन्दोलन ताकाको एउटा घटना उनले सुनाए । एक दिन उनी कक्षामा पढाउँदै थिए । बाहिर आन्दोलन चलिरहेको थियो । तर उनको कक्षा चलिरहेको थियो । उनले एउटा विद्यार्थीलाई नेपालको सडक विकासका विषयमा प्रश्न गरे । विद्यार्थीले पनि ‘आउँदैन’ भन्दै ठाडो जवाफ फर्काए । ती विद्यार्थी नेता रहेछन् । पछि प्राध्यापक पाँडेले ‘जे आउँछ त्यहि भन्नुस्’ भने । उनले त्यसपछि लामो भाषण नै गरे कक्षा कोठामा । ती विद्यार्थी नेताले पञ्चायत व्यवस्थालाई गर्नु गाली गरे । पछि पाँडेले ती विद्यार्थीलाई भने, “तपाईँले भनेको ठिक हो । तर त्यसका लागि शब्द चयन राम्रो भएन । शब्द चयनमा पनि तपाईँले ध्यान दिएको भए तपाईँको मन्तव्य उत्कृष्ट हुन्थ्यो ।” 

प्रोफेसर पाँडे भन्छन्, “त्यसपछि उनी लाजले निहुरिए । उनले बोल्न त के नमस्कार गर्न पनि छोडे । अचेल उनी कहाँ छन् मलाई थाहा छैन । मैले देखेको छैन ।’”

उनले लेखन पक्षसँग जोडिएका केही रोचक प्रसंग पनि सुनाए । एक पटक दाङ जाँदा उनलाई भेट्न पहाडतिरबाट केही व्यक्ति आएका थिए । तिनले गोरखापत्रमा लेख पढेको बताएका थिए । पछि उनले तिनीहरुलाई आफ्ना केही किताब दिएर पठाए ।

माओवादीहरुको समय थियो । ती मूलधारमा आइसके पनि चन्दा लिने क्रम बन्द भएको थिएन । एक दिन उनको घरको ढोकामा चार पाँच जना माओवादी युवाहरु आए । तिनले चन्दा माग गर्दै रसिद तेर्स्याए । पाँडेले पनि आफ्नो भरखरै प्रकाशित पुस्तक ‘श्री पाँडेको सरकार’ तिनीहरुलाई पढ्न दिए । ती केटाहरुले किताब लिएर गए । पछि चन्दा माग्न आएनन् । 

उनी भन्छन्, “तिनीहरु नमानेका भए म भन्ने विचारमा थिएँ, मैले पनि व्यंग्य लेखनका माध्यमबाट समाज परिवर्तनका लागि पहल गरिरहेको छु । तर उनीहरु आउँदै आएनन् । तर मलाई घरकाले भने गाली गर्दैथिए, माओवादीलाई पाँच–सात सय दिएर पठाउनु पथ्र्यो ।”

२०२३ सालमा ‘ख्याल ख्याल’ शीर्षकको व्यंग्य संग्रह प्रकाशित गर्ने रामकुमार पाँडेका सञ्चै छ ?, खप्पर, पाँडे पुराण, सिंग न पुच्छर, मुसालाई श्रीपेच लगायतका दर्जनौ व्यंग्य संग्रह प्रकाशित छन् । उनले आफ्नो विषय भूगोलको विषयमा मात्रै नभएर कथा, कविता, मुक्तक, बालकथा, किशोर कथा, लोक साहित्यका विषयमा पनि पुस्तक लेखेका छन् । 

उनले लेखेको ‘नेपाल परिचय’ धेरै लामो समय त्रिविविको पाठ्यक्रममा रह्यो । नेपाल परिचय पढेरै कैयन प्रशासकीय प्रमुखहरु ठूला पदमा पुगे । रामकुमार पाँडे भन्छन्, “आज पनि खुशी लाग्छ, तपाईंले लेखेको नेपाल परिचय पढेर हामी यहाँसम्म पुगेका हौं भन्ने प्रशासकहरु देख्दा ।”

एकातिर प्राध्यापन पेशा । अर्कोतिर व्यंग्य लेखन । तर उनको जागिरमा उनको व्यंग्य कहिले तगारो बनेन । उनी भन्छन्, “बेलाबखत अप्ठेरो नपरेको होइन । डर नलागेको होइन । तर जागिरमै भने कुनै असर गरेन ।”

तस्बिर सौरभ रानाभाट
 

NIBLNIBL
प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ ३, २०७५  ०८:२८
Sipradi LandingSipradi Landing
worldlinkworldlink
प्रतिक्रिया दिनुहोस्
NTCNTC
Ncell Side Bar LatestNcell Side Bar Latest
Nepatop (PlastNepal)Nepatop (PlastNepal)
national life insurance newnational life insurance new
Bhatbhateni IslandBhatbhateni Island
Shivam Cement DetailShivam Cement Detail
सम्पादकीय
SubisuSubisu
Hamro patroHamro patro