‘सम्पदा लडाइँ’ सम्पदा संरक्षणका लागि भएका लडाइँहरूको दस्ताबेज हो । विभिन्‍न व्यक्ति, निकाय तथा संस्थाहरूको स्वार्थका कारण सम्पदा मासिँदै र मिचिँदै गएकामा चिन्ता र दुःख व्यक्त गर्दै सम्पदा संरक्षणका लागि गरिएका प्रयासहरूको इतिवृतान्त सम्पदा लडाइँमा पाइन्छ । सम्पदा बनाउन र बचाउन उपत्यकाका नेवार समुदायले गर्दै आएको मिहिनेतको पनि पुस्तकभित्र खुलेर प्रशंसा गरिएको छ । 

सम्पदा मिचेर र मासेर व्यक्तिगत सम्पत्ति बनाउन-बढाउन उद्यत माफियाविरुद्ध लेखक खुलेरै लागेका छन् । उनको यो साहस र निर्भिकता तारिफयोग्य छ । देशमा पर्यटन प्रवर्द्धनको कुरा गर्दा सधैँ यहाँका प्राकृतिक, ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक सम्पदाहरूको नाउँ लिने गरिन्छ । तिनै सम्पदालाई आकर्षणको केन्द्रविन्दु बनाएर पर्यटन प्रवर्द्धनका योजना, नीति तथा कार्यक्रमहरू बनाइन्छन् । तर तिनै सम्पदा संरक्षणका लागि सिन्को नभाँच्ने प्रवृत्ति उदेकलाग्दो छ । 

यही समुदाय, यही समाज र यही देशभित्र सम्पदा संरक्षणका लागि अहोरात्र खट्ने नायकहरू छन् । त्यही सम्पदा मिचेर र मासेर आफ्नो निहित स्वार्थ पूरा गर्न खोज्ने माफियाहरू पनि छन् र सम्पदा संरक्षणका अभियन्तालाई दुःख दिएर तिनै माफियालाई सघाउने खलनायक-शासकहरू पनि छन् । माफिया र खलनायकप्रति घृणा र नायकहरूप्रति सम्मान व्यक्त गर्नु यो पुस्तकको उद्देश्य हो भन्दा अतिशयोक्ति नहोला । 

नायकहरूमध्येका एक हुन् लेखक दामोदर न्यौपाने स्वयम् । उनले कान्तिपुरको सम्पदा बिटअन्तर्गत उनले उठाएका र उजागर गरेका विषय वा मुद्दाहरूले सम्पदा संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण टेवा पुर्‍याएको यथार्थको साक्षी हो ‘सम्पदा लडाइँ’ । ‘देश, काल, परिस्थितिअनुसार प्रयोग नगरी सिद्धान्तमा जे लेखिएको छ त्यही प्रयोग गर्न खोज्नु जडसूत्रवाद हो । जडसूत्रको समर्थन गर्ने जडसूत्रवादी हुन्छ ।’ लेखक आफैंले लेखेका छन् । यस अर्थमा यो ‘सम्पदा लडाइँ’ जडसूत्रवादीको सम्पदा संरक्षण अभियानको दस्ताबेज हो ।

लेखकले सम्पदाको क्षेत्रमा भएका राम्रा र नराम्रा सबै प्रकारका कार्यको निर्भिकतापूर्वक विश्लेषण गरेका छन् । कसैको डर नमानी र मनमा कुनै लोभ, मोह र स्थार्थ नराखी विशुद्ध रूपमा राष्ट्रिय पहिचानका रूपमा रहेका मूर्त सम्पदाको संरक्षणका लागि कलमरूपी अस्त्रले लडेको लडाइँको गाथा हो ‘सम्पदा लडाइँ’ । ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक सम्पदा अनि सार्वजनिक सम्पत्तिको जगेर्नामा स्थानीय बासिन्दाले लडेको लडाइँमा लेखकले होस्टेमा हैंसे गरेका छन् । वाचडगको भूमिका निर्वाह गरेका छन् । 

सम्पदा के हो, सम्पदाभित्र के-के पर्छन् र सम्पदाको संरक्षण किन गर्ने भन्ने अति गहन विषयलाई अति सरल र बोधगम्य भाषामा लेखेर पाठकको मनमा पनि सम्पदा संरक्षणको हुटहुटी जगाउन सक्नु लेखकको विशेषता हो । जुन पुस्तकको पनि विशेषता हो । सम्पदा कसले बनाए, कहिले बनाए, किन बनाए र कसरी बनाए भन्ने कुराको यथेष्ट जानकारी पुस्तकका विभिन्न आलेखहरूमा पाइन्छ । 

उपत्यकाको सम्पदाको सानो ‘इन्साइक्लोपेडिया’ नै बनेको छ ‘सम्पदा लडाइँ’ । पुस्तक पढ्दा कानुनको ज्ञान हुन्छ । विभिन्न ऐनका दफा र उपदफाको ज्ञान हुन्छ । इतिहासको ज्ञान हुन्छ । पुरातत्त्वको ज्ञान हुन्छ । वास्तुकलाको ज्ञान हुन्छ । पढ्दा कतै कानुनको किताब पढिरहेजस्तो लाग्छ ! कतै इतिहास पढिरहेजस्तो लाग्छ ! कतै वास्तुकला, कतै संस्कृति, कतै पुरातत्त्व र कतैकतैचाहिँ आख्यान नै पो पढिरहेको छु भनेजस्तो लाग्छ ! एउटै पुस्तकभित्र यति धेरै विषयमा सामान्य-व्यवहारिक ज्ञानका कुरा पाउनु दुर्लभ हुन्छ । त्यो दुर्लभतालाई सुलभ बनाइदिएको छ ‘सम्पदा लडाइँ’ ले ।

सम्पदा संरक्षणको आवश्यकता जँचेकै बेलामा एउटा व्यक्तिले अहोरात्र खटेर सम्पदा संरक्षणको विषयलाई उठान गरिरहनु र गर्दै आउनु ठूलो कुरा हो । विश्वसामु आफूलाई चिनाउने, आफ्नो जातीयतालाई चिनाउने, समाजलाई चिनाउने र राष्ट्रलाई नै चिनाउने अमूल्य सम्पदाहरू विभिन्‍न कारणले मिचिँदै र मासिँदै गरेको र कतिपय सम्पदाको अस्तित्व संकटमा परिसकेको अनि कतिपय सम्पदाको अस्तित्व मेटिइ नै सकेको पीडालाई लेखकले पुस्तकमा तथ्यहरूसहित् प्रस्तुत गरेका छन् । हाम्रो पहिचानका रूपमा सम्पदा नै नरहे भावी पुस्ताले आफूलाई कसरी विश्वसामु चिनाउने भन्ने चिन्ता पुस्तकमा भेटिन्छ । त्यसैले यो पुस्तक वर्तमान पुस्ताका लागि मात्रै होइन, भावी पुस्ताका लागि पनि सम्पदा संरक्षणका लागि एउटा महत्त्वपूर्ण दस्ताबेजका रूपमा रहनेमा विश्वस्त हुन सकिन्छ ।

दिनहुँ हुने मानवीय मिचाहा प्रवृत्ति र समयसमयमा हुने भूकम्पजस्ता प्राकृतिक प्रकोपका कारणले सम्पदाहरू भत्किने, बिग्रिने, मिचिने र मासिने क्रम निरन्तर चलिरहेको छ । अनि सम्पदा संरक्षणको प्रयास पनि निरन्तर जारी नै छ । तर सम्पदाको संरक्षण गर्नेभन्दा सम्पदा मिच्ने, मास्ने र यसको अस्तित्व नै समाप्त पार्न उद्यतहरूको संख्या ठूलो भएकाले सम्पदामाथिको खतरा दिनहुँ बढिरहेको छ । 

यसो हुँदा पुरातात्त्विक सम्पदा क्षेत्र निरन्तर संकटमा पर्दै आएको छ । विकासको नाउँमा सम्पदाको विनाश धेरै भए, गरिए । पूर्वाधार निर्माणको निहुँमा सम्पदा नै मास्‍ने दुस्कार्य हुँदै आयो । व्यवसायीले सम्पदा क्षेत्रलाई व्यावसायिक केन्द्र बनाउन खोज्ने । कानुनले रोक भन्ने । कानुन पालना गराउनेहरूले चाहिँ नदेखेजस्तो अथवा थाहा नपाएजस्तो गरिदिने । गजबको तारतम्य मिल्ने गरेको छ नेपालमा ! 

२०७२ सालको विनाशकारी भूकम्पमा ढलेको धरहरा, वसन्तपुर दरबार, काष्ठमण्डप र रानीपोखरी आदि दिनहुँ लाखौं सर्वसाधारणको आँखा पर्ने सम्पदा हुन् । तिनको पुनर्निर्माणमा पनि राजनीति नै गरिरहेको सरकारले अन्य आँखा नपर्ने सम्पदाहरूको जीर्णोद्धार र पुनर्निर्माण कहिले गर्ला भनेर आशा गर्ने ? घुस, कमिसन भ्रष्टाचारमा बिकिसकेका शासकहरूबाट हाम्रो पहिचान र हाम्रो गौरव बोकेका अमूल्य सम्पदाको संरक्षण होला भनेर आशा गर्नु व्यर्थ बनेको छ । यस्तै अवस्थामा सम्पदा बुझाउन, सम्पदाप्रतिको सोचमा परिवर्तन ल्याउन, सम्पदा चेतना बढाउन र सम्पदा जोगाउन लडाइँ लड्नेहरूको गाथा भएको छ, ‘सम्पदा लडाइँ’ ।

सम्पदाको नाउँ बेचेर आर्थिक लाभ मात्रै हासिल गर्ने होइन, हासिल भएको आर्थिक लाभ सम्पदा संरक्षण र सम्वर्द्धनमा लगानी गर्न सक्नुपर्छ । सम्पदालाई अर्थसँग जोडेर हेर्ने होइन, हाम्रो जीवनशैली र हाम्रो पहिचानसँग जोडेर हेर्नुपर्छ । सम्पदालाई अर्थसँग मात्रै जोडेर हेर्ने हो भने त्यो केही होइन । हाम्रो जीवनसँग जोडेर हेर्ने हो भने त्यो धेरै थोक हो । सम्पदा हाम्रो पहिचान, हाम्रो अस्तित्व, हाम्रो जीवनशैली, हाम्रो प्रतिष्ठा, हाम्रो गौरव र हाम्रो धनदौलत सबथोक हो । त्यसैले यसको संरक्षण र सम्वर्द्धन हुनुपर्छ । संरक्षण र सम्वर्द्धन गर्नुपर्छ । ‘इतिहास कालो होस् वा सेतो, जोगाउनुपर्छ । आउँदा पुस्ताले पनि हेर्न, देख्‍न पाउनुपर्छ ।’ 

हामी आफ्नै सम्पदा, संस्कृति र इतिहास मासेर आधुनिक बन्ने होडमा छौं । सम्पदा, संस्कृति र इतिहास नै जीवित नभएपछि हामी आधुनिक हुँदाको हाम्रो परिचय के हुन्छ ? नेपाली, अमेरिकन अथवा बेलायती ? अथवा अरू नै केही ? आफ्नो परिचय नै गुमेपछि हामी जतिसुकै आधुनिक बने पनि हामी केही पनि हुँदैनौँ र कहीँका रहँदैनौँ । त्यसैले सम्पदा, संस्कृति र इतिहासको संरक्षण गर्नुपर्छ, सम्वर्द्धन गर्नुपर्छ भन्ने सम्पदा, संस्कृति र इतिहासप्रेमीहरूको मान्यता हो । 

यसो त पुँजीवादले गाँजेको विश्वमा यस्ता थोत्रा र भग्नावेश बन्न लागेका सम्पदाहरूको कुनै आर्थिक मूल्य र महत्त्व नरहला । ग्लोबलाइजेसनको जमानामा परिचयको सीमित घेराको कुनै अर्थ नरहला । तर हामीलाई अर्थ छ हाम्रो सम्पदा, संस्कृति र इतिहासको । किनभने पूर्ण रूपमा पुँजीवादी बन्न नसकेका हामी स्वाभिमानी नेपालीलाई आफ्नै छुट्टै परिचयको मोह छ र खाँचो पनि छ । नभए डीभी, ग्रिनकार्ड वा अन्य विभिन्न बहानामा पुँजीवादी समाजमा विलय हुन पुगेका नेपालीले त्यहाँ दौरा, सुरुवाल, ढाकाटोपी र गुन्यूचोली लाउनुपर्ने आवश्यकता किन ? हो, पहिचानका लागि । त्यही पहिचान बचाइराख्नका लागि सम्पदाको संरक्षण र सम्वर्द्धन जरुरी छ । यही चेतना र सन्देश प्रवाह गर्न खोजेका छन् लेखक दामोदर न्यौपानेले ‘सम्पदा लडाइँ’ मार्फत ।

लेखक न्यौपानेकै शब्दमा भन्ने हो भने सम्पदा राष्ट्रको चिनारी हो । सम्पदा विगतको अभिलेख हो, वर्तमानको यथार्थ हो र भविष्यको सत्‌मार्ग पनि हो । सम्पदा सभ्यताको सूचक हो । तत्कालीन मूल्यमान्यता र जीवनपद्धति देखाउने ऐना हो सम्पदा । समुन्नतिका प्रतीक हाम्रा सम्पदा राष्ट्रिय परिचयका संवाहक पनि हुन्, जसले विभिन्न कालखण्डका वैभव देखाउँछन् । विविध कालखण्डका अनेक व्याख्या गर्छन् । यस अर्थमा सम्पदा भावनात्मक एकता सिर्जना गर्ने जीवित इतिहास हुन् । यिनले सामूहिक आस्था, विश्वास र मूल्य-मान्यताको निर्माण गर्छन् । विगतको समृद्धि देखाउने सम्पदा भविष्यको समृद्धिका आधार पनि हुन् । सम्पदा पुर्खाका देन हुन्, विगतका यथार्थ तस्बिर हुन् । समाजका अभिलेख हुन् । सम्पदा जीवित इतिहास हुन् । इतिहासले सभ्यता र संस्कृतिको पहिचान दिन्छ, गौरव बोक्छ । 

संक्षेपमा भन्नुपर्दा राष्ट्र चिनाउँछन् सम्पदाले । तर अफ्‌सोच, उपेक्षित छन् हाम्रा सम्पदा । यिनको संरक्षण भए मात्र सभ्यताको पहिचान, पुर्खाको नासो, समाजको गौरव भनेर हामीले गर्व गरिरहन पाइनेछ ।

कतिपय अवस्थामा सरकारी कानुन र अदालत नै सम्पदा संरक्षणमा बाधकका रूपमा खडा हुने गरेको यथार्थको वर्णन पनि छन् ‘सम्पदा लडाइँ’ भित्र । सम्पदाको महत्त्व नबुझ्नु वा बुझ्न नखोज्नु एकदमै ठूलो कमजोरी हो । अझ बुझेर पनि नबुझेझैं गर्नु त्यो त एकदमै ठूलो गल्ती हो । हो, हाम्रो सरकार, हाम्रो कानुन र हाम्रा शासकहरूबाट यस्तै गल्तीहरू भएका छन् । सम्पदाको संरक्षणमा भन्दा यसको विनाशमा साथ दिने हाम्रो सरकार, हाम्रो कानुन र हाम्रा शासकहरूले गर्दा सम्पदा संरक्षणको अभियानमा खलनायकको रूपमा देखापर्ने माफियाको मनोबल उच्च रहँदै आएको छ । यद्यपि सम्पदा संरक्षणका लागि लडाइँ लड्ने योद्धाहरूसामु त्यस्ता खलनायकहरू परास्त हुनेछन् र भएका छन् भन्ने धेरै उदाहरण यसै पुस्तकभित्र समेटिएका छन् । यसकारण सम्पदा संरक्षणका अभियन्ताका लागि यो पुस्तक प्रेरणा र हौसलाको माध्यम बन्नेमा पनि निश्चिन्त हुन सकिन्छ ।

सम्पदा मात्र होइन, इतिहासका कुरा पनि छन् पुस्तकभित्र । ऐतिहासिक तथ्यहरूलाई पनि यथास्थानमा प्रसङ्‍ग मिलाएर लेखिएका छन् । मूर्त सम्पदालाई जीवन्त बनाउने अनगिन्ती अमूर्त सम्पदाहरू छन् देशमा । विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकामा त्यस्ता अमूर्त सम्पदाहरूको बाहुल्यता छ । तिनलाई पनि क्रमशः पश्चिमा संस्कृतिले विस्तारै अतिक्रमण गर्दै छ । तिनको पनि संरक्षण जरुरी भएको छ । 

सम्पदा मिचिएको, सम्पदा मासिएको र सम्पदामाथिको अतिक्रमण बढेको टुलुटुलु हेर्न नसकेर यसको संरक्षणमा जुटेका केही साहसिला र जोशिला सम्पदाप्रेमी युवालाई कलमको अस्त्र लिएर साथ दिने लेखक न्यौपानेको योगदानलाई अब भावी पुस्ताले पनि सम्झने छन् यसै पुस्तकमार्फत । विशेषगरी सम्पदा संरक्षणका क्षेत्रमा कहाँ, के र कस्ता समस्या आए अथवा आएका छन् र कहाँ, केकस्ता प्रयास भइरहेका छन् भन्ने यथासम्भव जानकारी यो पुस्तकमा समेट्ने प्रयास गरेका छन् । 

सम्पदा संरक्षणको विषयलाई लिएर महानगरपालिका, पुरातत्त्व विभाग, अदालत, अख्तियार, मालपोत, जिल्ला प्रशासन कार्यालय र सम्बन्धित मन्त्रालयसम्म पटकपटक धाउनुपरेको दुःख, पीडा, सास्ती र हैरानीलाई पुस्तकमा सप्रसङ्‍ग व्याख्या गरेका छन् । सम्पदा संरक्षणको अभियन्ताले भोगेका अपमानसँगसँगै धम्की र चेतावनीहरूसँग निर्भिकतापूर्वक लडेका प्रसङ्गहरू पनि छन् । यी प्रसङ्गहरूले नयाँ अभियन्ताहरूलाई आत्मविश्वास र हौसला बढाउनेमा कुनै सन्देह मान्नु पर्दैन । आफ्नो सम्पदा र आफ्नो पहिचानलाई माया गर्ने सबैका लागि यो पुस्तक एउटा गौरवगाथा नै हो । यो पुस्तक सम्पदा संरक्षणको क्षेत्रमा एउटा ऐतिहासिक दस्तावेजकै रूपमा रहनेछ ।

ठाउँठाउँमा भएका मुद्राराक्षसले ‘सम्पदा लडाइँ’ को सौन्दर्यमा दाग लगाएका छन् । आगामी संस्करणमा मुद्राराक्षस करेक्सन भए पुस्तकको स्‍निग्ध सौन्दर्य अझै खुल्नेछ कञ्चन हिमालझैं ।