काठमाडौं । अर्घाखाँची जिल्लाको नेवार समुदायमा प्रचलित ऐतिहासिक एवम् मौलिक भैरव नाच काठमाडौंमा प्रदर्शन गरिने भएको छ । लोप हुने स्थितिमा रहेको सो नाचको संरक्षण र प्रवद्र्धनका निम्ति काठमाडौंमा प्रदर्शन गर्न लागिएको हो ।

नेवार सम्पर्क समाजको अर्घाखाँची–काठमाडौंको आयोजनामा आगामी असोज ३ गते साँझ प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्रदर्शन गरिन लागेको समाजका अध्यक्ष नारायणप्रसाद श्रेष्ठले बताए । अध्यक्ष श्रेष्ठले भने, “तान्त्रिक विधिसहित नाचिने यस नाच नेवार बाहुल्य समाजमा प्रचलित रहँदै आएको छ । भिन्न परिवेश र भिन्न रहन सहनमा हुर्र्किएका नेवार समुदायबीच नाचको शैली पनि भिन्न प्रकारको देखिने गरेको छ । तर, पछिल्लो समयमा बढ्दो बसाई सराई र आफ्नो थातथलो छोड्ने प्रवृत्तिका कारण यो नाच लोप हुने स्थितिमा रहेको छ ।”

अर्घाखाँचीका नेवार समुदायको पहिचानका रुपमा रहेको यो नाचको प्रस्तुति नेवाः समाज अर्घाखाँची–रुपन्देहीले काठमाडौंमा आएर दिन लागेको र यसको व्यवस्थापन आफूहरुले गरेको अध्यक्ष श्रेष्ठले जानकारी दिए । 
नेवार समुदायको मौलिक नाचका रुपमा रहेको यो नाच अर्घाखाँचीमा कहिलेदेखि शुरु भयो त्यसको एकिन तथ्य नभए पनि पुस्तौदेखि यो नाच नाच्ने क्रम रहेको नाच संरक्षणका अभियान्ता मित्रलाल श्रेष्ठले बताए ।
काठमाडौं उपत्यकाको भन्दा केही पृथक शैलीको यस नाचको प्रवद्र्धन गर्न सकिएको खण्डमा आन्तरिक पर्यटनको प्रवद्र्धन हुनुका साथै नेवार समुदायको सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण हुने श्रेष्ठको भनाइ छ । नेवार समुदायको नाच भए पनि यस नाचमा विभिन्न जातीका मानिसको सहभगिता रहने भएकाले यसले एक किसिमको जातीय सद्भावसमेत कायम गर्दै आएको श्रेष्ठले बताए ।

धार्मिक आस्था एवम् रोचक भए पनि नयाँ पुस्ताको चासो घट्दै जाँदा यो नाच लोप हुने स्थितिमा रहेको छ । अघिल्लो पुस्ताको तुलनामा अहिलेको पुस्तासम्म आइपुग्दा यसको सौन्दर्य एवम् तालको मिठासमा कमि आइरहेको सन्दर्भमा यसको संरक्षण र प्रवद्र्धन नभए आउँदो पुस्ताका निम्ति यो नाच कथाजस्तै हुने अभियान्ता श्रेष्ठको भनाइ छ । 

भैरवलाई नेवार समुदायले आफ्नो इष्ट देवताका रुपमा पनि पूजा गर्ने भएको र यो तान्त्रिक विधिबाट नाच शुरु गरिने भएकाले नेवार समुदायमा भैरवको भाकल गर्ने चलन पनि छ । जस्तै कसैको सन्तान प्राप्ति, कुनै फल प्राप्ति वा लक्ष्य पूरा गर्न भैरवलाई बलीसहितको पूजा वा भेटी चढाउने परम्परा रहेको छ । 

भैरव नाच कहिलेदेखि शुरु भयो भन्ने एकिन तथ्य अहिलेसम्म भेटिएको छैन । तर, काठमाडौं उपत्यकामा मल्लकाल त्यसअघिदेखि नै शुरु भएको हुन सक्ने जनविश्वास रहेको पाइन्छ । विगतमा नेवार समुदायमा भएको बसाई सराईको क्रमसँग यो नाचको प्रचलन  पनि देशका विभिन्न क्षेत्रमा पुगेको हुनसक्छ । तर, अहिले ग्रामीण क्षेत्रमा अर्को बसाई सराई समस्या निम्तिएको छ । गाउँबाट शहरमा बसाई सराई गर्ने, रोजगारी अध्ययन र अन्य पेसा व्यवसायका कारण आफ्नो थातथलो छोडेर शहरतिर हिँड्ने प्रचलन व्याप्त रहेको छ । एकातिर गाउँमा मान्छे विशेषगरी युवापुस्ताको अभाव र अर्कोतिर लामो समयसम्म नाच सञ्चालन गर्नुपर्ने भएकाले आर्थिक समस्या प्रमुख पाटोका रुपमा रहेको छ । पुरानो पुस्ता घट्दै जाने र नयाँ पुस्ताले यसप्रति चासो नराख्दा यो नाच लोप हुँदै गएको छ । आजभन्दा ५० वर्ष अगाडिको नाचको शैली अहिलेको शैलीमा आधुनिकताको प्रभाव परेको प्रष्टै देखिन्छ । यसले आफ्नो मौलिकता गुमाउने हो कि भन्ने चिन्ता र चुनौती दुवै छ । 

विशेषगरी अर्घाखाँचीको भैरव नाच स्थानीय चलनचल्तीमा भैरम नाच जिल्लाभित्र मात्रै होइन छिमेकी जिल्ला गुल्मी, प्युठान, पाल्पा, कपिलवस्तु, रुपन्देहीलगायतका क्षेत्रमा पनि लोकप्रिय छ । यसको विशिष्ट प्रकारको बाजाको ताल, नर्तकहरुमा उजागर हुने एक किसिमको ऊर्जाले (अलौकिक शक्तिको आभास) समेत प्रदान गर्छ । जसका कारण यस समुदायका व्यक्तिको धार्मिक आस्था त छँदै छ अन्य समुदायका व्यक्तिलाई पनि मोहित पार्छ ।

भैरव  नाच श्रीकृष्ण जन्माष्टमीको दिन शुरू गरी कार्तिक औंशीसम्म नाचिन्छ (देउसी, भैलीको मादल बज्नु अगाडि यस नाचलाई विसर्जन गर्नुपर्छ भन्ने स्थानीय मान्यता छ ।) त्रान्त्रिक विधिबाट शुरु गरिने यो नाच रातको समयमा विशेषगरी सूर्य अस्ताएपछि सूर्योदयअघिसम्म स्थानीय चलनअनुसार विहान भाले बास्नु अघिसम्म नाच्ने गरिन्छ । कथंमकदाचित नाच्दै गर्दा उज्यालो भयो, खोला तरेर अन्यत्र गाउँमा गई नाच्नुप¥यो भने बोकाको बली दिनुपर्छ भन्ने मान्यता रहेको छ ।

कस्तो हुन्छ भैरव नाच ?
भैरव नाच सात ताल (पटक) सम्म नाचिन्छ, सामान्यतया एउटा ताल २० मिनेटको हुन्छ, बीचमा छोटो विश्रामपछि पुनः शुरु हुन्छ । यसमा काल भैरव मुख्य हुन्छ भने श्वेत भैरव र रातो भैरव सहायक हुन्, साथमा डंकिनी पनि हुन्छ ।
यस नाचका नर्तकहरु जो भैरवको स्वरुपमा हुन्छन् उनीहरुलाई भगवानको प्रतिकका रुपमा पूजा गरिन्छ । यद्यपि, डंगिनीलाई पनि पूजा गरिन्छ । डंगिनी नारी स्वरुपको हुन्छ । पुरुष नर्तक महिलाको भेषमा श्रृंगार गरेको हुन्छ । यसको स्पष्ट स्वरुप नखुले पनि भैरव नाचको अभिन्न अंगगका रुपमा रहँदै आएको छ । तीन वटै भैरवहरु आफ्नो भूमिका अनुसारका रङमा ख्वापः (खप्पर), कपडा, चअर (चौरी गाईंको पुच्छर), मालासहित श्रृंगार गरी भगवानको विशाल आकृति निर्माण गरिन्छ ।

भैरवलाई आकर्षक बनाउनका निम्ति समय सापेक्ष श्रृंगार सामग्रीहरुको पनि प्रयोग गरिन्छ । यसरी श्रृंगार गरेपछि तान्त्रिक विधिबाट पूजा गरी नाच गरिन्छ । बाजा बजाउनेहरु मुख्य रुपमा नेवार समुदायकै भए पनि सहायक बाध्य बाधकमा अन्य जातजातीका पनि सहभागी हुन्छन् । यसले जातीय सद्भावलाई झुल्काउँछ । यसमा मुख्य गरी खीं बाजा (मिर्दुङ) लाई गुरु मादलका रुपमा राखिन्छ भने साथमा झुर्मा (झ्याली), बाँसुरी, सनाई, कर्नाललगायतका बाध्य बादन प्रयोग गरिन्छ ।

सात वटै ताल (पटक) को लय फरक–फरक हुन्छ । तान्त्रिक विद्यामा निपूर्णहरुलाई विशेषगरी पाँच ताल र छ तालमा भैरव उत्रिन्छ । (काम्न शुरु हुन्छ, ताल सकिएपछि आफैं शान्त हुन्छन्) यसरी काम्ने दर्शक पनि हुन सकछन्, नर्तक पनि हुन सक्छन् ।  भैरव नाचको तान्त्रिक पूजा विधिमा गल्ती भए यसले क्षति पनि पु¥याउछ भन्ने जनविश्वास भएकाले यो नाचप्रति धेरै सचेत हुन्छन् । नाचलाई रोचक बनाउन लाठी नाच (टाकुनडोली), घोडा नाच, चरा नाचलगायतका मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम सञ्चालन गरिन्छ ।