मानव जातिको जीवनमा मनोविज्ञानको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । हुन त अन्य प्राणीको पनि मनोविज्ञान नहुने होइन, तर उनीहरूको मनोविज्ञान मुख्यतः आत्मरक्षा, भोजन र प्रजननमा सीमित रहन्छ ।

मानिस सबैभन्दा चेतनशील मात्र होइन, संवेदनशील प्राणी पनि हो । त्यसैले उसमा मनोविज्ञानले जीवनभर नै बहुआयामिक प्रभाव पार्दछ । फलस्वरूप एउटै मानिस बालमनोविज्ञान, किशोरमनोविज्ञान, युवामनोविज्ञान, वयस्कमनोविज्ञान, प्रौढ एवं वृद्ध मनोविज्ञानको चरणबाट गुज्रन्छ ।

यसरी उमेरजन्य मनोविज्ञान मात्र होइन, प्रवृत्तिजन्य मनोविज्ञानजस्तै अपराध मनोविज्ञान, यौनमनोविज्ञान, कुण्ठाजन्य मनोविज्ञान, लैंगिक मनोविज्ञान, युद्धमनोविज्ञान, सामाजिक मनोविज्ञान, आर्थिक मनोविज्ञान आदि अनेकौँ किसिमका मनोविज्ञानबाट मानिस आफू प्रभावित हुने र अरूलाई पनि प्रभाव पार्ने गरिरहेको हुन्छ ।

उसलाई आफ्नो मनोविज्ञानबारे राम्रो हेक्का हुन पनि सक्छ, नहुन पनि सक्छ । अक्सर नभएकै पाइन्छ । मानव जीवनसँग यसरी अभिन्न रूपमा गाँसिएको हुनाले मानिससँगै सम्बन्धित साहित्य, कला, संस्कृतिमा पनि मनोविज्ञानको अहम् स्थान रहनु स्वाभाविकै हो । त्यसैले विश्वका जुनसुकै देश र भाषाको साहित्यमा पनि मनोवैज्ञानिक पक्ष सशक्त रूपमा रहेको पाउन सकिन्छ । नेपाली साहित्य पनि यसबाट अलग छैन ।

नेपाली कथा साहित्यमा मनोविज्ञान पक्ष सबल रहेको पाइन्छ । आधुनिक युगका कथाकार गुरुप्रसाद मैनाली, बीपी कोइराला, भवानी भिक्षु, गोविन्दबहादुर मल्ल ‘गोठाले’, तारिणीप्रसाद कोइरालालगायत कथाकारितामा मनोविज्ञान पक्ष निकै दरिलो रूपमा छ ।

आधुनिक नेपाली कथा साहित्यमा मनोवैज्ञानिक पक्षको जग हाल्ने श्रेय उहाँहरूलाई नै जान्छ । हाम्रो समाजमा अज्ञात समयदेखि नै अस्तित्वमा रहेका लोककथा, दन्त्यकथा, नीतिकथा, पौराणिक कथा आदिमा पनि मनोवैज्ञानिक पक्ष निकै बलियोसँग उभिएको देख्न सकिन्छ ।

नेपाली कथा साहित्यमा मनोविज्ञान पक्षले अस्तित्व जमाएको आठ दशक भइसकेको छ । तर, हाम्रो कथा साहित्यमा रहेको मनोवैज्ञानिक पक्षको यथोचित अनुसन्धानात्मक विश्लेषण गरेर कृति नै जनसमक्ष ल्याउने अहम् कार्य भने भर्खरै मात्र भएको छ । पछि गएर अवश्य पनि ऐतिहासिक महत्त्वको ठहरिने यो कार्य सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेका छन्, नेपाली साहित्यका अध्येता प्रेमनारायण भुसालले ।

केही समयअघि मात्रै पाठकको हातमा पुगेको कृति ‘समकालीन नेपाली कथामा मनोविज्ञान’ले नेपाली आख्यान साहित्यको विवेचना फाँटमा एउटा दह्रो इँटा थपेको छ । यसअघि नेपाली कथाका बारेमा विभिन्न कोणबाट लेखिएका केही पुस्तकहरू प्रकाशित भए पनि मनोविज्ञान धारमा मात्र केन्द्रित रही लेखिएको यो पहिलो अनुसन्धानमूलक कृति यही नै रहेको बुझिएको छ ।

नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको गद्य–आख्यान विभागको अनुसन्धान परियोजनाअन्तर्गत अनुसन्धान गरी तयार पारिएको २४८ पृष्ठको यस पुस्तकमा लेखक भुसालले प्रमुख मनोवैज्ञानिक सम्प्रदाय, कथामा मनोविज्ञान निरुपणका आधार (सामान्य र असामान्य मनोविज्ञान), नेपाली कथामा मनोविज्ञान, समकालीन नेपाली कथामा मनोविज्ञान, उपसंहार तथा निष्कर्ष शीर्षकमा मनोविज्ञान र समकालीन नेपाली कथामा यसको अवस्थितिबारे विशद विवेचना गरेका छन् ।

अविच्छिन्न रूपमा प्रकाशित मधुपर्क र केही समय विच्छिन्न भए पनि नेपाली साहित्यको मानक दर्पण मानिएको गरिमामा प्रकाशित रचनाहरूको अध्ययन गरी समकालीन प्रतिनिधि कथाकार चयन गर्ने पद्धतिले समकालीनताको अध्ययनलाई वस्तुगत बनाएको छ ।

मनोविज्ञानको सैद्धान्तिक अवधारणा निर्माण गर्ने क्रममा परम्परागत सीमितताबाट निकै माथि उठेर अत्याधुनिक मनोवैज्ञानिक मान्यतालाई सरल रूपमा चित्रण गर्न पनि कृति सफल रहेको छ । वर्तमान समयमा कथाकारितामा सक्रिय रहेका नेपालका १३ जना सुपरिचित कथाकारहरूका मनोवैज्ञानिक कथाका सूक्ष्म विश्लेषण यस कृतिको एक रोचक पक्ष हो ।

नामको वर्णानुक्रमानुसार कृतिमा कथाकार इन्दिरा प्रसाईं, इन्द्रकुमार श्रेष्ठ, इल्या भट्टराई, कुमुद अधिकारी, तृष्णा कुँवर, नीलम कार्की निहारिका, महेश पौड्याल, महेशविक्रम शाह, माया ठकुरी, रत्न प्रजापति, ललिता दोषी, शर्मिला खड्का र श्रीरामसिंह बस्नेतका कथामा पाइने मनोवैज्ञानिक पक्ष, कथाका पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक चित्रण, कथाका अंश आदिको निकै राम्रो विश्लेषण गरिएको छ ।

अध्ययनको लागि छनोट गरिएका तेह्रैजना कथाकारका कथाकारिताको सबल पक्षको चर्चा गरिएको छ । केही कथाकारको कमजोर पक्ष पनि औँल्याउने प्रयास गरिएको छ ।

यद्यपि, स्रष्टाका रचनाहरूको सबल र दुर्बल पक्षको सर्वसम्मत विश्लेषण निकै कठिन विषय हो । एउटा पाठकलाई दुर्बल लागेको पक्ष अर्को पाठकलाई सामान्य लाग्न सक्छ । यो रचनामा मात्र होइन, रचनालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि निर्भर गर्ने विषय हो ।

पुस्तकमा भूमिका वा मन्तव्य लेख्ने क्रममा प्रकाशक संस्था नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका तत्कालीन कुलपति गङ्गाप्रसाद उप्रेती, उपकुलपति डा. जगमान गुरुङ र गद्य विभाग प्रमुख माया ठकुरीले राखेका धारणाबाट पनि नेपाली आख्यान साहित्यमा यसप्रकारको अनुसन्धान र अनुसन्धानमा आधारित पुस्तकको महत्त्व उजागर हुन्छ ।

मनोविज्ञानका विभिन्न प्राविधिक पक्षबारे समेत विस्तृत चर्चा गरिएकोले पुस्तकको उपयोगिता बढेको छ । विश्वसाहित्यमा चर्चित मनोवैज्ञानिक कथा र कथाकारका बारेमा पनि पुस्तकमा केही प्रतिनिधिमूलक संक्षिप्त चर्चा गरिदिएको भए सुनमा सुगन्ध हुने थियो भन्ने लाग्दछ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा नेपाली कथा साहित्यमा अभिरुचि राख्ने पाठक, विद्यार्थी, शोधार्थी आदि सबैका लागि भुसालले अथक मिहिनेत गरी तयार पारेको ‘समकालीन नेपाली कथामा मनोविज्ञान’ पुस्तक पठनीय र संग्रहणीय छ ।