पहिलेपहिले मानव मनका भावसहित हालखबर आदानप्रदान गर्न घरदेखि टाढा हुँदा चिठीपत्रको प्रयोग गरिन्थ्यो । चिठीपत्रको प्रचलन धेरैअघिदेखि भएको पाइन्छ । परम्परित लोक मान्यतानुसार माइतीले तिजमा चेलीहरूलाई डाक्नकोे लागि कागमार्फत चिठी अथवा खबर पठाउँथे भनिन्छ । अनि, चेलीहरूले पनि ‘कागजुका चिर्कटाले जान्न बरिलै’ भन्दै जवाफ फर्काउँथे भन्ने जनविश्वास छ ।

यस्तै, चिठीको माध्यमबाट परदेश पढ्न गएको छोराले पनि ‘पैसा पठल त पढल पैसा नपठल त भकल मरल’ भनी आफ्नो कुरा व्यक्त गर्दथ्यो भन्ने एउटा लोकोक्ति नै छ । संसार चिनाउने नाममा एघार वर्षकी छोरी इन्दिरा गान्धीलाई जवाहरलाल नेहरूले बेजोड प्रस्तुतिसाथ कालजयी चिठी (लेटर्स फर्म अ फादर टु हिज डटर) लेखे ।

यसैक्रममा नेपालमा पनि चरम गरिबी र दयनीय अवस्थाका मानिसका बारेमा जानकारी गराउन उनीहरूले लगाएको कपडाको पार्सल पठाउँदै कृष्णप्रसाद कोइरालाले चन्द्रगञ्जबाट काठमाडौं सिंहदरबारमा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरलाई चिठी पठाएका थिए । यसरी परम्परित रूपमा चिठीको लेनदेन भइरहेको थियो ।

अहिले युग बदलिएको छ । जगत् भूमण्डलीकरण भएको छ । इन्टरनेटले आफ्नो साम्राज्य स्थापित गरेको छ । मोबाइलको सन्देश र इमेलले चिठीलाई सम्पूर्णतः विस्थापित गरिदिएको छ । नौलो मानेका छन् अहिलेका पुस्ताले चिठी पत्रलाई ।

यदि, चिठी लेख्ने परम्परा कायमै रहेको हुन्थ्यो भने मनका भाव आज झन् बढी अक्षरसँग मिलेर आउने थिए होलान् । त्यसमा केही न केही साहित्य अवश्य मिसिने थियो ।

तर, अहिले म्यासेज अंकगणितको हिसाबजस्तो भएको छ । जे हो त्यही मात्र लेखिन्छ । तथापि, ‘यदि तिमी भविष्यको खोजीमा छौ भने इतिहास पढ’ भन्ने उक्तिसँगै गोविन्दराज भट्टराईको जीवनसँग जोडिएका चिठीपत्रले आज आएर एउटा पुरानो समय सम्झाएको छ ।

तत्कालीन समयको सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक, शैक्षिक तथा सांस्कृतिक पक्षका अनेक कुरा केलाउन सकिन्छ । नेपालबाट भाइ गोविन्दराज भट्टराईले बनारस बस्ने दाजु तुलसी भट्टराईलाई लेखेका चिठीपत्रको संग्रह — जसमा २०३१ देखि २०५३ सम्मका चिठीहरू समाविष्ट छन् ।

यसरी चिठीपत्रको कृति बनेर हामी पाठकमाझ एक निश्चित कालखण्डले मूर्तता लिएको छ । चिठीको भूगोल कहिले झापाबाट त कहिले बग्दै विराटनगर अनि काठमाडौं हुँदै बनारस पुगेको छ । झ्याप्प हेर्दा यो केवल दाजुभाइको पारिवारिक चिठी मात्र न हो जस्तो लाग्छ । तर, यसको आन्तरिकतामा अस्तित्व बोधको गहिरो जीवनदर्शन छ । साथै, समाजको स्पष्ट प्रतिविम्ब पनि ।

चिठीको पहिलो पृष्ठमा दाजुसँग साहित्यको जानकारी लिने र दिने प्रसंग छ । सामान्यतया चिठीपत्रहरूमा सन्चो बिसन्चो र हालखबर सोधिएको हुने गर्छ । तर, भट्टराईका पत्रमा भने साहित्यिक चिन्तन ज्यादा छ । अनि, सामाजिक परिवेश पनि झल्किएको छ ।

यसमा कला, संस्कृति र साहित्य आएको छ । यी केवल कोरा कागज र शब्दका शृंखला मात्र होइनन् । यसमा जीवनदर्शनका स्तम्भ पनि छन् । दाजुभाइबीच मेलमिलापको एउटा सुन्दर दृष्टान्त पनि रहेको छ । अरू पनि धेरैथोक रहेको छ ।

महान् त मलाई दाजु तुलसी भट्टराई लागे । चिठी प्राप्त भइसकेपछि पढेर फाल्न पनि सकिन्थ्यो, अपितु यसलाई दशकौँसम्म जोगाएर पुस्तकाकारको रूप दिई उहाँले हामी पाठकसमक्ष ल्याउनुभएको छ । यो चानचुने कुरा होइन । दाजु घरको स्तम्भ हुनुहुँदो रहेछ भन्ने कुरा यहाँ प्रस्ट हुन्छ ।

तुल्यतुल्य छन् दाजु र भाउजू गोविन्दराज भट्टराईका दृष्टिमा । हरेक चिठीमा उनले भाउजूको स्वास्थ्य र परीक्षाको विशेष ख्याल गरेका छन् । बदलिँदो सामाजिक तथा राजनैतिक परिवेशमा त महिला विभेदविरुद्ध अहिलेसम्म चर्का नारासहित निरन्तर आन्दोलन जारी छ, तर त्यो विभेद यी चिठीमा कहीँ छैन । आखिर समाजले कलंक मानेको विभेद आफैँबाट हटाउने चिज न हो ।

चिठी पढ्दै जाँदा सबै परिवारलाई छाता ओढाउने क्षमता भएका कर्मवादी गोविन्दराज भट्टराई आफ्नो मात्र प्रगति नसोचेर आफ्ना सबै परिवारको कल्याण सम्झने पात्र रहेछन् । कमल दाइ प्रवेशिका परीक्षमा उत्तीर्ण हुँदा मन नाचेको कुरा उनले प्रकट गरेका छन् ।

भाइ गोविन्दले दाजुका दुःखसुखमा चासो राखी सानोतिनो भए पनि आफूले सक्दो मद्दत गरेका छन् । ‘दहमै ढुंगो भएता पनि केही खाँचो टर्लाको आशाले पठाउने काम गरेको छु’ (पृ.१५) भन्दै काठमाडौंदेखि पठाएका छन् १०० रुपैयाँ ।

‘गाई भए गोरस भाइ भए भरस’ भन्ने उखानलाई भट्टराईले चरितार्थ गरेका छन् । दाजुप्रतिको माया, सद्भाव र स्नेह कति उदाहरणीय छ । ‘हुने बिरुवाको चिल्लो पात’ भनेझैँ उनले २१ वर्षकै उमेरमा ‘मुगलान’ उपन्यास लेखेका छन् । अनि, ठूला साहित्यकारसँग आफ्नो कृतिबारे रायसल्लाह र सुझाव लिन तत्पर छन् ।

जसरी हामी प्रतिष्ठित व्यक्तिसँग परिचय हुँदा वा भेट्दा खुसी हुन्छौँ, त्यसरी नै उनले पनि माधव घिमिरे तथा पारिजातलाई भेट्दाको खुसी चिठीमा व्यक्त गरेका छन् । आखिर मान्छेको संवेदना त एउटै हुँदो रहेछ ।

त्यति सानो उमेरमै उनी दौडधुपमा छन्, ठाउँठाउँमा घँुडो र मुन्टो गरेर साहित्यमा आफूलाई स्थापित गराउनका लागि । शब्द ब्रह्म हो, यही शब्दबाट नै लेखकहरू पाठकसमक्ष चिनिन्छन् । त्यसैले त भनिन्छ–
स्वगृहे पूज्यते मूर्ख : स्वग्रामे पूज्यते प्रभु
स्वदेशे पूज्यते राजा : विद्वान सर्वत्र पूज्यते
(राजालाई उसको साम्राज्य जहाँसम्म फैलिएको छ त्यहाँसम्म पुजिन्छ भने विद्वान् सर्वत्र पुजिन्छ ।)

पुजिएका छन् गोविन्दराज भट्टराई नेपालमा मात्र नभएर देश–विदेशमा पनि । पढिन्छन् उनी सबैतिर । कडा परिश्रम र संघर्षशील व्यक्तित्व भएका भट्टराई वर्तमान समयमा एक सशक्त साहित्यकार हुन् । इमानदारीका साथ सानासाना कुरा पनि दाजुलाई सुनाउनुपर्ने उनको बानी नै रहेछ ।

उनले दाजुलार्ई ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर मानेको पाइन्छ । आजका मान्छेले पनि यसरी नै दाजुभाइबीचको सम्बन्धमा यस्तै सद्व्यवहार, सदाचार राखून् भन्ने कामना छ ।

सिर्जनशील व्यक्तिलाई रचनात्मक कामबेगर समय यसै बितिहाल्छ कि भन्ने कस्तो पीर हुँदो रहेछ ! त्यो पीर भट्टराईमा एकदम धेरै रहेको देखिन्छ । जसरी भारतीय कवि कवीरदासले भनेका छन्, ‘कल करे तो आज कर, आज करे सो अब ।’ प्रस्तुत उक्तिसँग उनी सहमत हुँदै त्यसलाई आत्मसात् गरेका छन् ।

काठमाडांैमा ट्युसनको टुर्रे झोलमा आफू डुबे तापनि, आम्दानीभन्दा खर्च बढी भए तापनि उनलाई दाजुको छोरा वनस्थलीमा पढाउने धोको छ । आजका मान्छे व्यक्तिकेन्द्रित हुँदै गएका छन्, न कि परिवारकेन्द्रित । तर, उनी परिवारकेन्द्रित छन् ।

काठमाडौंको महँगीसँग सम्झौता गर्दै, दन्तमन्जन सकिएर नुनले दाँत मोल्न परे तापनि, उसिनेका चामल खान परे तापनि, अनेकौँ परिस्थितिहरूलाई कोलमा पिसेर संघर्ष गर्ने उनी कति प्रखर छन् ।

सकारात्मक मनस्थिति बनेपछि जस्तोसुकै अवस्था पनि टर्दो रहेछ । सोच्दै छु म, कसरी चलेका छन् खर्च बढी आम्दानी कम हुँदा पनि ? जीवनसँग अधैर्य गरेर अहिलेको पुस्ता अभिभावकले सबै व्यवस्था गरिदिँदा पनि नेपालमा केही छैन भन्दै बाहिरिनेको संख्या दिनानुदिन बढिरहेको छ । आखिर के छैन नेपालमा ?

कठोर संघर्षले नै जीवनका कैयौँ सम्भावनाहरू खुल्दा रहेछन् । त्यसै भएर भारतीय कवि हरिवंश राय बच्च्नले आफ्नो कवितामा भनेका छन्–
... मिलते नही सहज हि मोती गहरे पानीमे,
   मुठ्ठी उसको खाली हरवात नही होती ।
... कोशिष करने वालोकी कभि हार नही होती ।। 
पत्र प्रेषक गोविन्दराज भट्टराई कहिले झापा र कहिले काठमाडौंमा पढ्दै र पढाउँदै समयका गल्छेडाहरूलाई परास्त गर्दैगर्दा उनमा पूर्ण रूपमा आत्मविश्वास बढेको पाइन्छ । दृढ इच्छाशक्ति र अथक साधनाले मात्रै मान्छेलाई शिखरमा पुर्‍याउँदो रहेछ । यसैले त भट्टराई ज्ञानका महारथी बन्न पुगेका छन् ।

आखिर हिमाल चढ्नलाई फेदबाटै सुरु गर्नुपर्छ अनि मात्र माथि पुिगन्छ र क्षितिजको रमणीय दृश्य देखिन्छ । खै आजका पुस्ताले संघर्ष गरेको ? तयारी खाना रेडिमेड जीवनशैलीको खोजीमा छ आजको पिँढी ।

वास्तवमा यो पुस्तक प्रवेशिका (एसईई) दिइसकेका किशोरकिशोरीहरूले अध्ययन गर्नुपर्ने खालको छ । युवा मुलुकबाहिर जानुमा दोष कसको ? अभिभावकको ? सरकारको वा स्वयम् आफ्नै ?

व्यस्त जीवनशैलीका बाबजुद बराबर अग्रज मान्यजन तथा दाजुलाई पत्राचार गरेका छन् भट्टराईले । ‘डिग्रीको सगरमाथा टेक्नै लागेँ, त्यहाँबाट सगरमाथा चियाउन सकिएला ठान्थेँ तर यथार्थ अर्कै ...’ (पृ.६६) ।

यी र यस्तै शब्दहरूले सजिएका चिठीहरू पढ्दै जान्छु, अनि टक्क अडिन्छु । शब्दहरूको संयोजन अनौठो लाग्छ र शब्दभित्रै डुबिरहन्छु म । नयाँ शब्द र वाक्य संरचनाहरू सिक्न थाल्छु यस चिठीपत्रको अध्ययनमा ।

कस्तो कलात्मक प्रस्तुति छ लेखनमा । लेखनशैलीमा नेपालको पश्चिमी क्षेत्रको र वर्तमानकोे तुलनामा केही फरक पाएँ । विशेष गरी केही शब्दहरूमा त्यो देखिन्छ, जस्तै – थिएच, छुइनँ, जान नपाएको छ आदि ।

प्रवासको साहित्यमा पनि तुलसी भट्टराईको कलम समावेश होस्, किन्तु त्यो साहित्य ओजिलो र उन्नतिशील होस्— भाइ गोविन्दराजको निरन्तरको कामना यही छ ।

‘साहित्य खहरे होइन समुद्रजस्तो हुनुपर्छ’ (पृ.११०) भन्ने मान्यता राख्दै बारम्बार सम्झाउँदै दाजुका पाण्डुलिपिहरू प्रकाशन गर्नुपूर्व आफूले हेरेर मात्र प्रकाशन गर्ने सुझाव उनी व्यक्त गर्दछन् ।

नेपाली साहित्यमा तुलसी भट्टराईको आफ्नै व्यक्तित्व छ भने गोविन्दराज भट्टराईको पनि आफ्नै अलग पहिचान छ । दाजुभाइकै संग्रह निस्किँदा भट्टराई बन्धुले पुष्पहार पहिरिए सरी भएको र दुवै दाजुभाइको नाम नेपाली साहित्यको इतिहासमा लेखिँदा गौरवान्वित महसुस गरेका छन् गोविन्दराज भट्टराईले ।

एक ठाउँमा उनी भन्छन्, ‘यो पीएचडी पूरा गर्न पाए अर्को साइडतर्फ जीवनलाई बंग्याएर उडाउन मिल्ने थियो ।’ (पृ.१०१)

यस धोकोलाई दाजुभाइले नै पूरा गरेका छन् । जीवनको लक्ष्यप्रतिको लगाव, समर्पण, धीरता र आत्मविश्वास कति सबल छ । दाजुभाइबीचको प्रगाढता र सद्भाव अनि भट्टराई बन्धुको चिठीपत्रको महत्त्वले सबै पाठकवर्गलाई आकर्षित गरेको छ ।

‘आइमाई कुरा भए’ भन्ने वाक्यांशले तत्कालीन समयमा नारीलाई हेर्ने दृष्टिकोण र पुरुषप्रधान सोच हाबी भएको देखिन्छ । त्यसो भए कस्ता कुरालाई पुरुषका कुरा भन्ने त ? विद्वान् लेखकले यस्ता संवेदनशील कुरामा त्यो समयमा अलि विचार गर्न सकेको भए बेस हुन्थ्यो कि ?

बदलिँदो परिवेशमा लैंगिक समानताको सन्दर्भ जसरी उजागर भएको छ, त्यति बेला त्यो गहिराइमा पुग्न सायद सम्भव पनि थिएन होला ।

कुनै लामा, कुनै मध्यम र कुनै संक्षिप्त चिठीहरू पढ्दै गर्दा सुरुदेखि अन्त्यसम्म साहित्यकै चर्चा गरिएको छ । कुनै चिठी निबन्ध हो कि जस्तो पनि लाग्ने, कुनैचाहिँ नबुझिने छ । भाइ गोविन्दराज भट्टराईका चिठीहरू पढ्यौँ । अब दाजु तुलसी भट्टराईका प्रत्युत्तरका पत्र पनि पढ्न पाए हुन्थ्यो भन्ने खुलदुली जगायो यसले ।

ज्ञानका महारथी विद्वान् भट्टराईको सरलपन देखेर म नतमस्तक भएँ । त्यसै भएर होला, लेखनाथले नैतिक दृष्टान्तमा भनेका छन्– फलेको वृक्षको हाँगो नझुकेको कहाँ छ र ?

अन्त्यमा, यी चिठीपत्र पढिसकेपछि भन्न मन लाग्यो— प्रत्येक घरमा भट्टराई बन्धुका जस्तै दाजुभाइको सम्बन्धमा यस्तै आत्मीयता भइरहोस् ।