मुम्बई । पटौदी परिवार तथा भोपाल राज्यका उत्तराधिकारी सैफ अली खान र उनको परिवारसँग रहेको १५ हजार करोड भारु बराबरको सम्पत्तिको स्वामित्वलाई लिएर अहिले चर्चा भइरहेको छ । यो सम्पत्ति सैफसँग रहन्छ वा सरकारको नाममा जान्छ भन्ने प्रश्न केही दिनदेखि भारतमा चर्चामा छ ।

भोपालको अहमदाबाद प्यालेस, फ्ल्याग स्टाफ हाउस, हजारौँ एकड जमिन र यसको वरपरका ऐतिहासिक भवनहरू अहिले ठूलो विवादको हिस्सा बनेका छन् । सरकारले ती सम्पत्तिलाई ‘शत्रु सम्पत्ति’ घोषणा गर्ने प्रक्रिया अघि बढाएको छ । फ्ल्याग स्टाफ हाउस त्यो क्षेत्र हो, जहाँ सैफ अली खानको बाल्यकाल बितेको थियो ।

सन् २०१५ मा कस्टोडियन अफ एनिमी प्रोपर्टी फर इन्डिया (सीईपीआई)ले तयार पारेको दस्तावेजअनुसार भोपालका नवाब हमिदुल्लाह खानकी जेठी छोरी आबिदा सुल्तान पाकिस्तानमा बसाइँ सरेकी थिइन् ।

केन्द्र सरकारका अनुसार, आबिदा पाकिस्तान प्रस्थान गरेका कारण भोपालका नवाबको सम्पत्ति ‘शत्रु सम्पत्ति ऐन’अन्तर्गत पर्छ ।

आबिदा सुल्तान सैफ अली खानकी हजुरआमा साजिदा सुल्तानकी जेठी बहिनी थिइन् । सैफ अली खान र उनको परिवारले सरकारको यो दाबीविरुद्ध मध्य प्रदेश उच्च अदालतमा मुद्दा दायर गरेको थियो ।

उच्च अदालतले १३ डिसेम्बर २०२४ मा फैसला सुनाउँदै ‘शत्रु सम्पत्ति’सँग सम्बन्धित विवादबारे निर्णय गर्न एक प्राधिकरण गठन गरिएको बताएको थियो ।

सैफ अली खान र उनको परिवारले भारत सरकारको दाबीविरुद्ध प्राधिकरणमा रिट दायर गर्न सक्नेछन् ।

डिस्ट्रिक्ट म्याजिस्ट्रेट के भन्छ ?

भोपालका डिस्ट्रिक्ट म्याजिस्ट्रेट कौशलेन्द्र विक्रम सिंहले बीबीसी हिन्दीसँग भनेका छन्, “मैले भर्खरै उच्च अदालतको आदेशबारे जानकारी पाएको छु । यसको अध्ययन गरिसकेपछि कानुनबमोजिम कारबाही हुनेछ । यद्यपि, यस केसबारे अहिलेसम्म कुनै जानकारी छैन । यसको अनुसन्धान फेरि एकपटक गर्नुपर्नेछ । त्यसपछि मात्र हामी थप विवरण दिन सक्छौँ ।”

मध्य प्रदेशको राजधानी भोपालका एक व्यक्ति भन्छन्, “जब मियाँ भोपालीको आन, बान र शानमा आउँछन् भने भोपालवनसी पछि हट्दैनन् ।”

अब्दुल्ला खान र उनको परिवार आज बस्ने घरहरू कुनै समय भोपाल राज्यको हिस्सा थिए । र, भोपाल नवाबको सम्पत्तिमा समावेश थिए । अब्दुल्लाह खानले बीबीसीलाई भने, “भोपाल राज्य भारतमा विलय भयो । यसपछि दोस्रो छोरी हमिदुल्लाह खानलाई भोपालको नवाब बनाइयो । जेठी छोरी आबिदा सुल्तान आफ्नो बुबा जीवित छँदै पाकिस्तान गएकी थिइन् । यहाँ आबिदा सुल्तानको नाममा कुनै सम्पत्ति छैन ।”

भोपाल राज्य र हमिदुल्लाह खानको विरासत

सन् १९२६ मा भोपाल राज्यका अन्तिम राजकुमार हमिदुल्लाह खान सिंहासनमा थिए । दुई दाजुको मृत्युपछि यो जिम्मेवारी उनको काँधमा आएको थियो ।

हमिदुल्लाह खानको शासनकाल राजनीतिक र सामाजिकरूपमा धेरै महत्त्वपूर्ण थियो । उनका तीन छोरी थिए– अबिदा सुल्तान, साजिदा सुल्तान र राबिया सुल्तान ।

सन् १९४७ मा भारतको विभाजनपछि नवाब हमिदुल्लाह खानले भारतमा नै बस्ने निर्णय गरे । उनकी जेठी छोरी आबिदा सुल्तानलाई उनको उत्तराधिकारी बनाइएको थियो । सन् १९५० मा आबिदा आफ्नो छोरा शहरयार खानसँग पाकिस्तान गएकी थिइन् ।

यी उनै शहरयार खान हुन्, जो पाकिस्तानको विदेश सचिव र पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डको अध्यक्ष बने ।

सन् १९६२ को जनवरीमा भारत सरकारले हमिदुल्लाह खानकी दोस्रो छोरी साजिदा सुल्तानलाई भोपाल राज्यको उत्तराधिकारी घोषणा गरेको थियो ।

भोपालमा राजकुमारहरूको समयको अध्ययन गरेका इतिहासकार सिकन्दर मलिक भन्छन्, “हमिदुल्लाह खान सन् १९२६ मा भोपालका राजकुमार हुन् । त्यही बेला उनका दुई दाजुहरूको मृत्यु हुन्छ । त्यसैले उत्तराधिकारीको विवाद यो परिवारका लागि नौलो होइन ।” 

भोपालको नवाबको उत्तराधिकारी

साजिदा सुल्तानको विवाह पटौदी राज्यका राजकुमार इफ्तिखार अली खानसँग भएको थियो । उनका तीन छोराछोरी थिए– मंसुर अली खान पटौदी, सालेहा सुल्तान र सबिहा सुल्तान ।

सन् १९९५ मा साजिदा सुल्तानको मृत्यु भयो । उनको सम्पत्ति मुस्लिम 'पर्सनल ल'अन्तर्गत उनका छोराछोरीलाई बाँडिएको थियो ।

मंसुर अली खान पटौदीले आफ्नो सम्पत्ति आफ्ना छोराछोरी सैफ अली खान, सोहा अली खान र सबा अली खानलाई दिएका थिए । यसरी सैफ र उनकी बहिनीहरू भोपाल राज्यको सम्पत्तिको उत्तराधिकारी बने ।

भोपाल राजकुमारको सम्पत्तिमा भोपालको फ्ल्याग स्टाफ हाउस, अहमदाबाद प्यालेस, नूर–उस–सबा प्यालेस र लगभग पाँच हजार ८०० एकड जमिन समावेश छ । यी सम्पत्तिबाहेक, सिहोर र रायसेन जिल्लामा लगभग एक हजार ४०० एकड जमिन पनि छ ।

भोपालका स्थानीय सुमेर खान भन्छन्, “भोपाल नवाबकी जेठी छोरी पाकिस्तान गएपछि पनि नवाब साहेब जीवितै थिए । उनको मृत्युपछि उनकी कान्छी छोरी साजिदा सुल्तान त्यसपछि मन्सुर अली खान र उनको पनि मृत्युपछि, सैफ अली खानलाई भोपालको राजकुमार घोषित गरियो ।

“सरकारले यसलाई कसरी ‘शत्रु सम्पत्ति’ घोषणा गरिरहेको छ भन्ने अहिले बुझ्न गाह्रो भएको छ,” सुमेर भन्छन् । 

‘शत्रु सम्पत्ति’ विवादको सुरुआत

सन् १९६८ मा भारत सरकारले ‘शत्रु सम्पत्ति’ ऐन लागु गर्‍यो । यसअन्तर्गत पाकिस्तान वा चीनको नागरिकता लिएकाहरूको भारतमा रहेको सम्पत्तिलाई ‘शत्रु सम्पत्ति’ घोषणा गरिएको थियो ।

‘शत्रु सम्पत्ति’ विवाद भारतमा नौलो होइन । उत्तर प्रदेश र उत्तराखण्डको महमुदाबाद राज्यको मुद्दा पनि चर्चामा छ ।

सन् १९७५ मा राजा मोहम्मद आमिर अहमद खानले पाकिस्तानको नागरिकता लिए । त्यसपछि उनीहरूको सम्पत्तिलाई ‘शत्रु सम्पत्ति’ घोषणा गरियो ।

सन् २००५ मा सर्वोच्च अदालतले ‘शत्रु सम्पत्ति’को स्वामित्व परिवारमा नै रहने फैसला सुनाएको थियो । तर, सरकारले अध्यादेशमार्फत उक्त निर्णय उल्ट्यायो ।

सन् २०१५ मा भारतका लागि ‘शत्रु सम्पत्ति’को संरक्षकले भोपाल राज्यमा रहेका सबै सम्पत्ति आबिदा सुल्तानको भएको दाबी गरेका थिए । आबिदा सुल्तान पाकिस्तानमा बसाइँ सरेपछि यी सम्पत्ति ‘शत्रु सम्पत्ति’को दायरामा आए ।

यसपछि सैफ अली खान र उनको परिवारले सरकारको दाबीलाई चुनौती दिए । उनले मध्य प्रदेश उच्च अदालतमा मुद्दा दायर गरे । अदालतले यो ‘शत्रु सम्पत्ति’को मुद्दाको निरुपणका लागि गठित प्राधिकरणमा पठाउन निर्देशन दिएको छ ।

पाकिस्तान जाने आबिदा सुल्तानको निर्णय

आबिदा सुल्तानको जीवन भोपाल राज्यको राजनीति र संस्कृतिको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ । इतिहासकारहरूका अनुसार, सन् १९२८ सम्ममा उनी आधिकारिक उत्तराधिकारी थिइन् । त्यसैले उनी आफ्नो बुबासँगै प्रशासनिक काममा सक्रियरूपमा सहभागी हुन्थिन् ।

सन् १९२६ मा आबिदा सुल्तानको विवाह कुरवाईका राजकुमार सरवर अली खानसँग भएको थियो । आबिदा सुल्तानको आत्मकथामा उल्लेख भएअनुसार २९ अप्रिल १९३४ मा उनका एकमात्र छोरा शहरयार मोहम्मद खानको जन्म भएको थियो । तर, आबिदा सुल्तान र नवाब सरवर अली खानको विवाह लामो समय टिक्न सकेन । उनी भोपाल फर्किइन् ।

इतिहासकार सिकन्दर मलिक भन्छन्, “देशको विभाजन र स्वतन्त्रताको समयमा धेरै परिवर्तन भयो । राजनीतिक परिवर्तनसँगै नवाब साहेब (हमिदुल्लाह खान)को जीवनमा पनि निकै ठूलो उथलपुथल आयो । सन् १९४६ मा हमिदुल्लाह खानले दोस्रो विवाह गरे । यसपछि उनको घरमा कलह थप बढ्यो ।” 

यसबीच, आबिदा सुल्तानले भारतको राजनीतिक अवस्था परिवर्तन भइरहेको देखेकी थिइन् । घरमा पनि परिस्थिति उनीहरूको अधिनमा रहेन । त्यसैले उनले आफ्नो १६ वर्षीय छोरासँग पाकिस्तान जाने निर्णय गरेकी थिइन् ।

यदि, भोपालका राजकुमारको सम्पत्तिलाई ‘शत्रु सम्पत्ति’ घोषणा गरियो भने यसले सैफ अली खानको परिवारलाई मात्र नभएर भोपालका लाखौँ बासिन्दालाई असर गर्नेछ ।

यसमध्य धेरै सम्पत्तिमा स्थानीय बसोबास गरिरहेका छन् । भोपालनिवासी सुमेर खान भन्छन्, “यदि, यी सम्पत्तिहरू जफत गरियो भने १० देखि १५ लाख मानिस प्रभावित हुनेछन् ।

भोपालको खानुगाउँ इलाकाका मोहम्मद नसिम भन्छन्, “हाम्रा बुबाहरू भोपालका राजकुमारहरूसँग काम गर्थे । आज हामी जहाँ बस्छौँ, त्यहाँ यी सम्पत्ति नवाब हमिदुल्लाह खानले हाम्रा पुर्खाहरूलाई बस्न र खेती गर्नका लागि दिएर गए ।”

भोपालका राजपरिवारको सम्पत्तिमा अहिले लाखौँ मानिसको बसोबार र धेरै बजारहरू छन् । यसमा केही जग्गासँगै मोटर्स ग्यारेज, न्यू कोलोनी क्वार्टर, कटेज, डेरी फार्म क्वार्टर, फरेस्ट स्टोर, सुरक्षा रुमलगायत रहेका छन् ।

अब अगाडि के हुन्छ ? 

अब सैफ अली खान र उनको परिवारले जनवरी २०२५ मा गृह मन्त्रालयमा अपिल दायर गरेको छ । सैफ परिवारको दाबीअनुसार, आबिदा सुल्तानले आफ्नो पिता जीवित छँदा भोपाल राज्यमाथिको आफ्नो अधिकार त्यागेकी थिइन् । त्यसैले यी सम्पत्ति ‘शत्रु सम्पत्ति’को दायराभित्र पर्दैनन् ।

महत्त्वपूर्ण के छ भने यसअघि सरकारले भोपालका नबाव हमिदुल्लाह खानकी दोस्रो छोरीलाई राजकुमार मानेको थियो । यसपछि उनको परिवारका सदस्यले पनि यो पदवी पाए ।

अब सरकारले भोपालका तत्कालीन नवाबकी जेठी छोरी आबिदा सुल्तानलाई आधिकारिक उत्तराधिकारी मानिरहेको छ । त्यसैले भोपालले नवाबसँग सम्बन्धित सम्पत्तिलाई ‘शत्रु सम्पत्ति’को रूपमा व्यवहार गरिरहेको छ । अब, सरकारले सैफ परिवारको सम्पत्तिबारे के निर्णय गर्छ भन्नेमा धेरैको चासो छ । बीबीसीबाट ।