न्यु देल्ही, अर्थात् भारतको राजधानी नयाँ दिल्ली । या साधारण बोलीचालीमा दिल्ली ।

ब्रिटिसको दूरदृष्टिलाई मान्नैपर्छ । सय वर्षपछिको भविष्यलाई विचार पुर्‍याएर नबनाएको भए दिल्ली अहिले कहाँ यस्तो भव्य देखिन्थ्यो र !

सन् १९२६ मा योजना कोरेर निर्माण गरिएको रहेछ यो सहर । अजंगका राउन्डेबाट तीन–चार लेनका सडक, नेपालको हाइवेजत्रा फराकिला सडकपेटी, झुम्म परेका हरिया रुखैरुख यसका आधुनिक संरचनाका विशेषता हुन् ।

धुलोमैलो र वायु प्रदूषण निर्मूल पार्न सकियो भने संसारकै एक सुन्दर सहर हो, दिल्ली ।

हिमाचल प्रदेशका केही स्थानको भ्रमणमा निस्किँदा दिल्ली बन्यो मेरो प्रथम बिसौनी । एक रात यहाँ भारी बिसाएर लाग्नु थियो, धर्मशाला । एउटा भारी थियो, ‘लाहुरेको रेलिमाई’ पुस्तक खाँदिएको रुकस्याक ।

अर्को थियो, फेर्ने कपडा, नुहाउने–धुवाउने सामग्री र डायरीले भरिएको झोला ।

रुकस्याकलाई पछाडि ढाडमा र झोलालाई कंगारुको बच्चाजस्तो अगाडि छातीमा बोकेर इन्दिरा गान्धी अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट निस्कन्छु र फुत्त छिर्छु मेट्रो । एकैछिनको भूमिगत रेल सवार गरेर न्यु देल्ही स्टेसन हुँदै सेन्ट्रल सेक्रेटेरियटबाट निस्कन्छु, बाहिर ।

मेट्रोको ढोकाबाटै देख्छु, एउटा पार्क स्वागतार्थ आफ्नो हरियो आँचल फैलाएर बसिरहेको । आँखाकै दूरीभित्र इन्डिया गेट र राष्ट्रपति भवन कैदमा पर्छन् । आइफोनको अंकित घडीले २६ अक्टोबर २०२३, दिनको ३ बजे देखाउँछ ।

मानसिङ रोडमा अवस्थित रक्षा भवन पुग्नु थियो । नेपाली सेनाका कर्णेल गौरव गुरुङको डेरा छ, त्यहाँ । सोच्छु, यति बेला त करसाहेब परेडमै हुनुपर्छ । एकैछिन यतै पार्कतिर टहलिएर ५ बजे उनको डेरामा पुग्ने सम्झौता गर्छु, आफ्नै मनसँग ।

पार्कमा पोखरीहरू आकाशको छाया ओढेर शान्तसँग निदाइरहेका छन् । झुम्म परेका रुखहरूको छहारी ओढेर मजस्ता थुप्रै पर्यटक भुइँमा पल्टिरहेछन् । प्रायः भारतका गाउँहरूबाट आएका आन्तरिक पर्यटकहरू हुनुपर्छ । काठमाडौंको रत्नपार्कमा देखिन्छन् नि, गाउँले पर्यटक ! त्यस्तै ।

भुइँभरि बिछ्याइएको छ, कार्पेटजस्तै दुबो । निस्तब्ध आकाश भने घुरमैलो लाग्छ । रुखमा खुरखुर चढ्ने र भुइँमा लुखुरलुखुर दौडिने गर्दै छन्, लोखर्केहरू । बेन्चमा कसैले आधा बोतल पानी लडाएर छाडेको रहेछ । एउटा बाँदर कताबाट आउँछ र बोतल फोरेर घुटुघुटु पानी पिउँछ । म त्यो दृश्यको भिडियो हतारहतार आइफोनमा कैद गर्नतिर लाग्छु ।

पार्कका कर्नरहरूमा चटपटे बेच्नेहरू त्यतिकै व्यस्त देखिन्छन् । पैसा तिर्न ग्राहकलाई वैकल्पिक सुविधा छ । क्युआर कोड झुन्ड्याइएका छन् साइडमा । अंकात्मक भुक्तानी गर्दा पनि भयो, नगद तिर्दा पनि भयो ।

पार्कलाई सुरक्षा प्रदान गर्ने, सफा गर्ने र सजाउने कामदारहरू पनि यत्रतत्र देखिन्छन् । यिनै सुन्दर दृष्यलाई आँखामा सजाउँदै रक्षा भवनतिर लम्कन्छन्, मेरा पाइला ।

५ बजिसकेको थियो । करसाहेब अफिसबाट डेरा आउने र म टुप्लुक्कै पुग्ने एकैचोटि भयो ।

‘फौजी आदमी न पर्‍यौँ, हाम्रो टाइमिङ मिल्यो ।’ दिल खोलेर मजाक गर्दै मैले हात मिलाएँ । करसाहेब एकवर्षे नेसनल डिफेन्स कोर्स गर्न दिल्ली आएका हुन् । ब्रिगेडियरमा पदोन्नति हुने तालिम लिँदै छन् ।

दुवैको सैनिक पृष्ठभूमि भएर मात्रै होइन, हामी दुईको मित्रता गाँसिएको, हाम्रो सिर्जनशील जीवन पनि यसको कारण हुनसक्छ । गौरव नेपाली सेनाका एक उच्च अधिकृतका साथै अब्बल गीतकार पनि हुन् ।

दसैँ भर्खरै सिद्धिएको माहोलमा थियौँ । साँझ करसाहेबसँग बसेर पुरानो गोरख गणबारे गफिने मौका मिल्यो । गोरख गण पृथ्वीनारायण शाहको पालामा स्थापना गरिएको मगर पल्टन हो ।

‘दसैँजस्तै लाग्दै छ विजय सर, (प्याला ठोक्काएर चियर्स गर्दै) धेरैअघि पुरानो गोरख गणको कमान्डेन्ट सम्हालेको हुँ नि हजुर ।’ शाहीसेना शैलीमा उनी वार्तालापलाई अगाडि बढाउँछन् ।

‘ए, ए ! प्रथम विश्वयुद्धमा पुरानो गोरख गणलाई एक/एक गोर्खा राइफलको ब्यारेक कुर्न खटाइएको थियो नि !’ म पनि चियर्स गर्छु ।

‘हो र हजुर ? कहाँ लेखेको छ ?,’ उनको आश्चार्यभाव व्यक्त हुन्छ ।

‘मेरो उपन्यास लाहुरेको रेलिमाईमा,’ म पुस्तकतिर इंगित गर्दै भन्छु ।

राणा सरकारले ब्रिटिसलाई विश्वयुद्धमा हातहतियार किन्न आर्थिक सहयोग गरेको थियो । इन्डियन गोर्खा उता युद्ध लड्दै गर्दा यता तिनको ब्यारेक कुर्न नेपाली सेना खटाइएको थियो । यी कुरा इतिहासका पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ । यसैलाई आधार मानेर माथि उल्लेख गरिएको प्रसंग लाहुरेको रेलिमाईमा समेटेको हुँ ।

‘एक आख्यानकारको कल्पनाशीलता न हो, गज्जब होला त्यसो भए लाहुरेको रेलिमाई । पढ्न आतुर छु हजुर,’ करसाहेबको कौतूहल दर्सिन्छ ।

म प्रस्ट्याउँछु, ‘तर्कमा आधारित रहेर कल्पनाशीलता मिसाइयो भने आख्यान यथार्थपरक बन्छ ।’

सिर्जना जन्माउनेहरू न पर्‍यौँ, आ–आफ्ना सिर्जनाका उपहार साटासाट गर्छौँ । लाहुरेको रेलिमाई उनलाई दिन्छु । गोरख गणले लगाउने कालो टोपी र गीतको एल्बम उनीबाट प्राप्त गर्छु म । युद्ध साहित्य र युद्ध रणनीतिका विषयमा आ–आफ्ना विचार राख्छौँ । 

बिहानै करसाहब बेड टी लिएर मेरो कोठामा प्रवेश गर्छन् । घडी हेरेको बल्ल ४ बज्दै रहेछ । उनलाई त ६ बजेको जस्तो लागेछ । सँगै बसेर छकालमै चिया पिउँछौँ, गफिँदै । यसले हरियो मगमा चिया पिउने गरेको मेरो लाहुरे अतीतलाई ब्युँताइदिन्छ ।

घुसलखान गरेपश्चात् आर्मी स्टायलको ब्रेकफास्ट खाएर म धर्मशालाका निम्ति हवाई अड्डातिर लाग्छु ।

हिजोको जस्तै मेट्रोमा चढेर एयरपोर्ट पुग्नु थियो । नोभेम्बर लाग्न लागे पनि घाम चर्को छ । ह्याट, सनग्लास, मास्क, टिसर्ट, कट्टु र चप्पलमा म करसाहेबसँग बिदा मागेर बाहिरिन्छु ।

मिनि ग्रेटवालजत्रा पर्खालभित्र काँडेतारले बारिएका निजी र सरकारी भवन देखिन्छन् । राइफल लिएर सुरक्षामा खटिएका गार्ड र प्रहरीहरू मलाई नियालिराखेका छन् ।

अलि पर एउटा अग्लो पुरानो बिल्डिङ भत्काइँदै रहेछ । डोजर र क्रेनले चारैतिरबाट घेरेर डेमोलिसन गरिँदै रहेछ, मरेको हात्तीको सिनोलाई हाइना र गिद्धले चिथोर्दै गरेको जस्तै पारेर । दुर्गन्ध त हैन, मेरो सनग्लास र मास्कमा स–साना भुसुनाजस्तै धुलोका कण ठोक्किन आइपुग्छन् । कान खाने गरी ध्वनि प्रदूषणले पनि आतंकित तुल्याउँछ ।

त्यसो त उच्च वायु प्रदूषणले दिल्ली ग्रस्त छ । निसास्सिएको महसुस गर्छु ।

भित्र पसेर कन्स्ट्रक्सन म्यानेजरलाई ‘खै, तिम्रो वातावरणीय व्यवस्थापनको फाइल देखाऊ त, वरिपरि जाली लगाऊ र पानीको फोहोराले छर्किराख’ भनूँजस्तो लागेको थियो ।

वातावरणीय मुद्दामा यताका छिमेकीले सम्बन्धित निकायलाई उजुरी गर्दा रहेनछन् । यस्ता साइटमा स्थानीय सरकारले वातावरण निरीक्षक पनि नपठाउँदो रहेछ कि कसो ?

यो दुर्दशा देख्दा ‘विश्वमै नम्बर वान प्रदूषित सहरको ताज पहिरेको छ, तिम्रो दिल्लीले’ भनी चिच्याऊँ कि भा’थ्यो मलाई ।

दिल्लीमा कहालीलाग्दो वायु प्रदूषण हुनुमा प्रमुख तीन कारण रहेछन् । एक, सडक तथा भवनजस्ता संरचना निर्माण कार्यले उत्सर्जित धुलो । दुई, कृषकले पराल तथा नललाई खेतमै जलाइदिँदा उत्सर्जित धुवाँ । र तीन, कलकारखाना सञ्चालन र लोडसेडिङ हुँदा चलाइने डिजेल जेनरेटरबाट उत्सर्जित ग्यास ।

वायु प्रदूषणका कारकतत्त्वको ज्ञान नहुने मान्छे भने सडकमा ढुक्कसँग हिँडेका छन् । यहाँ न पैदलयात्रुले न सवारीचालकले, न ट्राफिक प्रहरीले नै मास्क लगाएको देखिन्छ ।

यहाँको आकाशमा प्राकृतिक रूपले हुस्सु त जमेको होला भनिठान्दा हुन्, यी मास्कबेगरका मान्छेहरू ।

म मास्क लगाएर हिँडेको मान्छे भने त्रसित छु । जोखिम पहिचान गर्न सक्ने क्षमता कहिले त अभिशाप हुँदो रहेछ । बेखुस दिल लिएर म मेट्रो स्टेसनभित्र छिर्छु । एस्कालेटरबाट झर्दै गर्दा भारतमा छु जस्तो लाग्दैन । यसको अत्याधुनिकताले मलाई लन्डन पुर्‍याउँछ । तर, एयरपोर्टस्तरको भन्दा पनि बढी सुरक्षा जाँच गरिएको देख्दा आफूलाई सुरक्षितचाहिँ लाग्दैन ।

मेट्रो छिर्नुअघि एक्सरे मसिनबाट छिर्नुपर्ने र झोलालाई पनि यस्तै मसिनबाट छिराउनुपर्ने । पेटी, जुत्ता सबै खोल्नुपर्ने । आतंकवादीको आतंक अति नै रहेछ कि क्या हो दिल्लीमा ! कभी खुसी कभी गम मान्दै मेट्रो चढेर एयरपोर्ट पुग्छु ।

लन्डनको मेट्रोलाई ट्युब भनिन्छ । ट्युबको सञ्जाल मेट्रोको भन्दा बृहत् छ । त्यहाँ पनि आतंककारीको त्रास उत्तिकै हुन्छ, तर यात्रुलाई सास्ती दिने गरी चेकजाँचचाहिँ गरिन्न । इन्डिगो एयरले काठमाडौंमा त्यस्तै गराएको थियो, १० ठाउँमा सेक्युरिटी चेक गरेर । प्लेनमा छिर्ने बेलामा पनि चेक गरियो । तर, निर्धारित समयभन्दा आधा घण्टाअगावै उडाएर सम्माननीय कार्य भने गरेको थियो ।

इन्डिगोप्रतिको त्यो मेरो आदरभाव चिरस्थायीचाहिँ रहन सक्दैन । दिल्लीमा धर्मशालाका लागि ‘चेकइन’ गर्ने बेलामा टिकट जाँचकी ‘पेमेन्ट भेरिफिकेसन’को प्रमाण खोजिन्छन् ।

म भन्छु, ‘ट्राभल एजेन्टलाई पेमेन्ट गरिसकेको छु, त्यही भएर त उनीहरूले मलाई टिकट दिएका हुन् । पैसा भुक्तानी नगरेको भए कसरी टिकट पाउँथेँ र दिल्लीसम्म उडेर आउँथेँ ?’

तर, ती कर्मचारी आफ्नो कम्प्युटर सिस्टममा टिकटको पैसा तिरेको नदेखिएको बताउँछिन् । काठमाडौंमा रहेका मित्र रानालाई सम्पर्क गरेर पेमेन्ट भेरिफिकेसन माग्न खोज्छु, सम्पर्क भए त मरिजाम् !

फ्लाइट मिस हुने भयो भनेर मेरो दिलमा बेचैन बढ्न सुरु गर्छ । काठमाडौंमा अर्को एकजना साथीसँग भने सम्पर्क हुन्छ । तिनले मित्रसँग सम्पर्क गरेर बल्ल पेमेन्ट भेरिफिकेसन पठाइदिन्छिन् । अन्ततः बोर्डिङ पास प्राप्त हुन्छ । यो दिल बल्ल ढुक्क बन्छ ।

इन्डिगोका कर्मचारीले ठग्न खोजेको जस्तो लाग्छ । नेपाली हुनुको हीनताबोधले झुर्मुराउन खोज्छ, यो मन एकैछिन ।

आकाशमा चराजस्तै उड्दै गर्दा दिल्लीमा हिजोअस्ति बिताएका मलिन दिनहरूको सम्झना आउँछ । सम्झनामा आउँछ, त्यसैगरी ६ वर्षअघि मैले गरेको दिल्ली भ्रमण ।

मैले दिल्ली भ्रमण गरेको दिन थियो, २७ मार्च २०१७ । बेलायतबाट दोहा हुँदै दिल्ली पुगेको थिएँ, एटिहाट वायुयानबाट । झ्यालबाट तल देखिने हरिया रुखहरूले बोर्नियोको जंगलमा अवतरण हुँदै त छैन जस्तो आभास भा’थ्यो । त्यति बेला पनि दिल्ली हुँदै मेरो यात्राको गन्तव्य थियो, धर्मशाला ।

नेपाली संगीतका आदिपुरुष मास्टर मित्रसेनको जन्मथलो हो, धर्मशाला । त्यस्ता महान् व्यक्तिलाई जन्माउने भूगोल कस्तो होला भनी हेर्न म सोलो यात्रामा निस्केको थिएँ, मनमा कौतूहलको गह्रुँगो भारी बोकेर ।

त्यतिखेर नोइडास्थित ज्योति थापामगरको घर बनेको थियो, मेरो बिसौनी ।

अंग्रेजीमा ‘विजय हितान’ लेखेको प्लेकार्ड प्रदर्शन गरेर एक युवा पर्खिबसेका रहेछन् । देखेर म परेँ, सरप्राइज ! लामो समयपश्चात् हिन्दीमा बोल्न गइरहेको थिएँ । नजिकै पुगेर आफ्नो परिचय दिएँ । उनी थिए, विजेन्द्र सिंह । ज्योतिले मलाई लिन पठाएको मान्छे ।

४–५ वर्ष भएको थियो, ज्योतिसँग मेरो मित्रताको डोरी बाँधिएको । म्यासेन्जर र इमेलमा बोले पनि पहिला भेट भएको थिएन । मास्टर मित्रसेन थापाको व्यक्तित्व र कृतित्वलाई उजागर गर्ने अभियानमा म लागेपछि त्रिलोकसिंह थापामार्फत ज्योतिसँग सम्पर्कमा आएको थिएँ ।

बेलायतबाट ज्योतिलाई ‘तपाईंको सहर आउँदै छु घुम्न’ भनेको थिएँ । ‘असजिलो मान्नु हुन्न भने मेरै घरमा बस्न सक्नुहुनेछ’ भनेकी थिइन् । होटेल बुक गर्ने झमेला टरेर गयो । मैले उनको उदार दिलप्रति कृतज्ञता व्यक्त गरेको थिएँ ।

विजेन्द्र हल्काफुल्का अंग्र्रेजी बोल्दा रहेछन् । ‘होप यु फ्लाई गुड,’ उनले भने । मेरो लगेजको ट्रली उनले तान्न खोजे, मैले दिइनँ । ‘उतना परेसानी नही रहा,’ मैले पनि टुटेफुटेको हिन्दीमा जवाफ दिएँ ।

उहिले भैरहवा बस्दा बलिउड सिनेमा हेरेर सिकेको हिन्दी झन्डै बिर्सिसकेको रहेछु । उनी अंग्रेजीमा बोले, म हिन्दीमा । हाम्रो वार्तालापभरि अंग्रेजी र हिन्दी भाषाको अभ्यास चल्यो ।

उनलाई पछ्याउँदै म बाहिर निस्केँ । उनले सुटकेसलाई कारको बुटमा हालिदिए । मैले ह्यान्डकेरीलाई पछाडिको सिटमा राखेँ र अगाडि प्यासेन्जर सिटमा बसेँ ।

विजेन्द्रले २.५ सीसीको भोल्भो हुइँक्याउँछन्, चिल्लो सडकमा । निम, जामुन, पिपल, गुलमोहर रुखहरूको छहारीमुनिमुनि । मलिन दिल लिएर आकाश रातदिन टोलाइरहेको जस्तै लाग्थ्यो । खैरो स्मोग (स्मोक+फग =स्मोग) को बुर्काले छोपिएको बिचरा दिल्ली !

डिजेल, पेट्रोल र धुलोमिश्रित गन्धको गोलाबारुद बर्सिंदै थिए, मेरो मास्कमा । भित्र नाकलाई साह्रो पर्दै थियो, श्वासप्रश्वास जारी राखेर मुटुको धड्कनलाई बचाइराख्न । गाडीको निरन्तर टिँटिँ... र पुँपुँ... ध्वनिले कानको जाली फाट्ने गरी आक्रमण गर्दै थिए ।

ती बडेमानका क्यानोपिसितका रुखहरूले सिञ्चन गर्न सक्नेभन्दा बढी सवारीसाधनले कार्बन उत्सर्जन गर्दै छन् जस्तो प्रतीत हुन्थ्यो । दिल्लीले विकासको द्रुत गति समातेको यहाँका निर्माण सम्पन्न र निर्माणाधीन एक्सप्रेस वे र मोटर वेहरूले जनाउँथे ।

तर, तिनमा आकाशे पुल नहुँदा मानिसहरू सडकको बीचबीचबाट क्रस गरेको देख्दा मेरो दिलको धड्कन बढेको थियो । बेलायतमा जस्तो स्वास्थ्य र सुरक्षाको पालना यहाँ कहाँ गरिनु !

यहाँको ट्राफिक व्यवस्थापन पनि त्यति सुलभ देखिएन । ट्राफिक लाइट रातो बलेपछि रोकिन त रोकिन्थे, सवारीसाधन । तर, हर्न बजाउँदै जथाभावी ओभरटेक गर्ने गरेको देखेर मेरा आँखा पाट्टिन सुरु गरेका थिए ।

बस लेनमा बसबाहेक अन्य सवारीसाधन पनि गुड्दा रहेछन् । यो देख्दा लाग्थ्यो, यहाँका मानिस अरूको भाग चोरेर खान डराउँदैनन् । मैले यस्तो बाटोमा कार चलाएँ भने त दुर्घटनामा पर्दो रहेछु ।

विजेन्द्रले पनि ट्राफिक नियम त्यति पालना गरेजस्तो लागेन । तथापि, मैले उनको ड्राइभिङप्रति कुनै आलोचना पोखिनँ ।

कामदारहरू कुचोले सडक किनार बढार्दै थिए । यत्तिको विकसित राजधानीमा मैला त स्विपर यन्त्रले सफा गर्नुपर्ने होइन र ?

एउटा चोकमा ट्राफिक जाममा परियो । गाडी रोकिनासाथ स–सानो मार्केट जमिहाल्यो । बच्चा र महिलाले नरिवल, फोन चार्ज र मास्क बेच्न ल्याए । यसले बेलायतको म्याक्डोनाल्डमा ड्राइभ थ्रु (कारमै बसेर म्याकडोनाल्ड अर्डर गर्न सकिने सेवा)को याद दिलायो ।

एउटा मास्क खरिद गर्छु र विजेन्द्रलाई ‘ए आपके लिए’ भनी दिन खोजेँ ।

‘आई नो निड, साहब, नो निड’ विजेन्द्रले अस्वीकार गर्दै बोले ।

उनलाई के थाहा बाहिरको एयर क्वालिटी इन्डेक्स सात सयभन्दा बढी थियो भनेर । वायुको यो स्वच्छन्दता मापन तेह्र÷चौध गुना अस्वस्थकर ठानिन्छ ।

दुई टुक्रा नरिवल पनि किनेँ – एउटा विजेन्द्रलाई, अर्को मेरा लागि । भोक लागेर होइन, बेच्ने बालकप्रति दया लागेर ।

भोकले नरिवल बेच्नेलाई काम, वायु प्रदूषणले मास्क बेच्नेलाई माम प्रदान गर्दै थियो । प्रदूषित वायुद्वारा रोगग्रस्त मान्छे अस्पताल भर्ना हुँदा डाक्टर, नर्सले रोजगारी पाएका हुँदा हुन् । एउटाको समस्या अर्कोको अवसर बन्न सक्छ भन्ने यथार्थ यहाँ मैले अनुभूति गर्दै थिएँ ।

जाम परेको अवसर पारेर माग्नेहरू पनि हात थाप्दै आउँदा रहेछन् ।

‘साहब, उन लोगोँको पैसा मत दो, ओ काम करके खा सकता है,’ विजेन्द्र त्यति बेला हिन्दीमा बोले ।

सम्भवतः उनको अंग्रेजी सिद्धिएर होला भन्ने लाग्यो मलाई ।

यस्ता बेथिति र प्रदूषणका बाबजुद सडक किनारका हरिया बुट्यान र रंगीन फूलबारीले मेरा आँखामा शीतलता वर्षाउँदै थिए । यस्तो पनि लाग्थ्यो, दिल्ली हरियो वनैवन र बगैँचाहरूको सहर हो । भव्य सरकारी भवन र सुन्दर महलले अग्ला पर्खालबाट मलाई चिहाइरहेजस्तै भान हुन्थ्यो ।

अघिदेखि विजेन्द्रले ‘साहब कि साहब’ भनी सम्बोधन गर्दै थिए । मलाई किन हो असजिलो लागिरहेको थियो । यसले विगतप्रति यो मेरो दिल बल्झाइदियो । कुनै बेला म पनि यस्तै सेवा प्रदान गर्ने संगठनमा कार्यरत थिएँ ।

डेढ घण्टा लगाएर अप्पर पास र एक्सप्रेस वे हुँदै नइडा पुग्यौँ । एल्डेको युटोपिया नामको हाउजिङ स्टेटमा ज्योति मेरो स्वागतार्थ प्रतीक्षारत रहिछन् । नौ तलाको पेन्ट हाउसमा लिफ्टले सर्ररै लग्यो ।

एकजना सेविकाले स्वागत गरिन् । स्वदिष्ट लन्च सेवन गर्दै हाम्रो वार्तालापमा सुरु भयो । ग्राफिक डिजाइनमा अध्ययन गरेकी ज्योति अहिले त्यसैसम्बन्धी अध्यापन गर्दै रहिछन् । सामाजिक स्वयंसेविका र परामर्शदाताका रूपमा पनि आफूलाई व्यस्त राख्ने गरेकी ।

गोर्खाली, नेपाली र भारतबारे इतिहासको ज्ञाता, एक सशक्त महिला छवि भएकी ज्योति । राजनीतिमा पनि उस्तै दखल रहेछ । भनिन्, ‘नेपालले विकास गर्ने हो भने इन्डियासँगको फेयर फ्याक्टरबाट नेपाल मुक्त हुनुपर्छ । नेपाल स्वतन्त्र राष्ट्र हो, तथापि भारतको एउटा स्टेट बन्यो भने सिक्किमले जस्तै विकास गर्न सक्छ ।’

स्वाधीनतालाई विकाससँग साट्न हुँदैन भन्ने विचार बोक्ने म नेपाली, उनको दोस्रो वाक्यप्रति मौन असहमति रह्यो ।

ज्योतिका बाजेबराजु ग्रेटर नेपाल निर्माणका क्रममा अमरसिंह थापाको फौजमा काँगडासम्म लड्दै आएका रहेछन् । त्यसपछि पुस्तौँदेखि धर्मशालामा बस्दै आएका रहेछन् । ६ पुस्ते गोर्खालीकी छोरी रहिछन् उनी । बाजेजिजुबाजे सबै गोर्खा राइफलका लाहुरे । आफ्ना पिता प्रितमसिंह थापामगर सन् १९६३ मा लन्डन स्कुल अफ इकोनोमिक्समा ह्युमन रिसोर्सेस अध्ययन गर्न गएको ज्योतिले बताइन् ।

त्यो जमानामा ज्योतिको परिवारमा शिक्षाको यस्तो चेत देखेर म दंग परेँ । उनका बाजेले भन्ने गर्थे रे, ‘अमरसिंहसित हाम्रो गोत्र मिल्छ ।’

मैले भावुकताका साथ ‘त्यसो भए तपाईं त अमरसिंहकी खनातिनी पर्नुभएछ’ भनेको थिएँ ।

‘इतिहास खोजियो भने हुन पनि सक्छु म अमरसिंहकी सन्तान,’ उनले मेरो भनाइप्रति सहमति जनाएकी थिइन् ।

स्वयम् आफू लाहुरेनी नभए पनि गोर्खाली लाहुरेसम्बन्धी ज्ञानको भण्डार छ, ज्योतिमा । ‘खुकुरी ब्रेभ’ नामको गोर्खाली इतिहासको पुस्तक प्रकाशन गरिसकेकी थिइन् । पुस्तकमा गोर्खालीको उत्पत्तिदेखि भारतीय गोर्खाली पल्टन, नेपाली सेना, साथै ब्रिटिस गोर्खा राइफलका कथाव्यथा कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, जुन पुस्तक मैले उक्त बसाइमा लिएको थिएँ ।

लाहुरेको रेलिमाई लेखनको क्रममा यसलाई विशेष सन्दर्भ सामग्रीको रूपमा प्रयोग गरेको छु ।

जेट ल्याग लागेको थियो । समय अन्तरालले निद्रा मिलेको थिएन । आँखा टोप्रिँदै जाँदै थिए । अस्तिसम्म हिमालको जस्तो चिसो मौसमले सिञ्चित शरीर, त्यति बेला मरुभूमिको बालुवाले धपधप पोलेको जस्तै महसुस हुँदै थियो । वातानुकूलित नभइसकेको बदनलाई आलस्यले गलाउँदै थियो । एसीवाला कोठामा एकैछिन आराम गर्न पल्टिएँ ।

त्यो साँझ डा. श्रदी थापालाई निमन्त्रणा गरिएको रहेछ । ज्योतिको आफ्नो मान्छे पर्दी रहिछन् । बाहिरको मधुर झिलिमिली बिजुली बत्तीको आनन्द लिँदै हामी तीनजनाले सँगै डिनर गर्‍यौँ ।

श्रदी दिल्लीमा गाइनोलोजिस्ट रहिछन् । वार्ताका क्रममा मेराबारे कौतूहल दर्शिए र मैले बेलायतमा कहाँ के गर्दै छु भन्ने प्रस्ट्याउन थालेँ । ‘वातावरण विज्ञानमा मास्टर्स गरेर वातावरणविज्ञको रूपमा सरकारी जागिर खाँदै छु’ भनेँ ।

यो सुनेर उनको मप्रति अलि बढी नै आशक्ति बढेको देखियो । अन्य व्यक्तिगत कुराहरू पनि खोतल्न लागिन् । रुचि÷अरुचिका विषयवस्तु के–के हुन् ?

उताको जनजीवन कस्तो छ ? कति भयो बस्न थालेको ? कोसँग बस्नुहुन्छ ? यस्तै थिए, उनका खुल्दुली ।

आठनौ वर्ष भयो म उतै आफ्नो परिवारसँग बस्छु भन्दा उनी अलि झस्केजस्तो देखिइन् । हाम्रो माधुर्य वार्तालापलाई नजिकबाट सुनिरहेकी ज्योतिले फेसबुकमा त सिंगलजस्तो देखिन्छ त भन्ने खालको कुरा राखिन् । त्यो सुनेर श्रदी मदेखि मोडिएर ज्योतिसँग गफमा व्यस्त भइन् ।

मलाई एकछिन असहज महसुस भयो । यो दिल पुनः मलिन बन्न पुग्यो ।

अर्को दिन ज्योतिले मलाई विजेन्द्रसँग दिल्ली घुम्न पठाइन् । ३२ डिग्री थियो, तापक्रम । हिजोजस्तै प्रदूषणको तुँवालोले छोपेको थियो दिल्लीलाई, वनमाराले वनलाई छोपेझैँ ।

नइडाबाट सेन्ट्रल दिल्लीतिर लाग्दा यमुना नदीको पुल भएर जानुपर्दो रहेछ । यमुना कसरी बगेकी छिन् भनी हेर्ने इच्छा जाग्यो । विजेन्द्रलाई एकैछिन कतै कार रोक्न सकिएला ? भनी सोधेँ । पुलको आधा बाटोमै विजेन्द्रले कार स्वाट्ट रोके ।

सोचेको थिएँ, अलिक सुरक्षित ठाउँमा साइड लगाउलान् । हाइवेमा पनि कारबाट उत्रनु र ! भन्ने लागेर आयो । विजेन्द्र कारबाट उत्रेपछि म पनि डराउँदैडराउँदै उत्रेँ ।

सवारीसाधनहरू हामीलाई बत्ताउने गरेर हुइँकिरहेका थिए । कारबाट बाहिर के निस्केको थिएँ, अमोनिया र मिथेनजस्तो ग्यासले यो नाकलाई ठ्वास्स हान्यो । कुनै बहाव थिएन नदीमा, पोखरीजस्तो जमेको थियो । कालो न कालो मैलो पानीमाथि मेरा आँखा तैरिए । चराहरू कतै देखिन्नथे, न कतै देखिन्थे हरिया वृक्षहरू । मृत दलदलसरी लाग्यो यमुना ।

दिल्लीका सम्पूर्ण मैला ढलहरू यमुनामा खन्याइन्छ भन्ने कुरामा कुनै शंका थिएन । उता, वाग्मतीलाई पनि काठमाडौंले यस्तै पारेको छ । मलाई मानवप्रति नै घृणाभाव जागेर आयो, यो दिल फेरि मलिन बनेर आयो ।

अन्य यात्रीहरू पनि हामीजस्तै कार रोकेर दर्शन गर्दै थिए, यमुना मातालाई । अलि पर दुईजनाले फूल र अक्षता नदीमा खसाल्दै गरेको देखेँ ।

छेवैको एउटा बोर्डमा मेरा आँखा परे । लेखिएको थियो, ‘भगवान्लाई चढाउने कुनै सामग्री नफाल्नू । यदि, फालेमा ५ हजार रुपैयाँ जरिवाना लाग्न सक्छ ।’

त्यसपछि एउटा सपिङ कम्प्लेक्समा कार पार्क गर्‍यौँ । अनि, त्यहीँको एक रेस्टुरेन्टमा विजेन्द्र र मैले सँगै ब्रेकफास्ट खाने सल्लाह भयो । उनले मसँग बसेर खान सहज मानेनन् । ‘मलाई साहब हैन, विजय भैया भन्नू’ भनेँ ।

अनि, उनको गाउँ र त्यहाँको जनजीवनबारे मित्रमैत्री गफ गर्दै ब्रेकफास्ट खायौँ ।

उक्त कम्प्लेक्समा एक प्रदर्शनी चल्दै रहेछ । त्यहाँ अनिरुद्ध देवे र मृगका नामक व्यक्तिसँग भेटेर दिल्लीको वातावरणका बारेमा वार्तालाप चल्यो । उनीहरू दिल्ली जल बोर्डका कर्मचारी रहेछन् । तिनका अनुसार, दिल्लीको खानेपानी यमुना नदी र अझ अर्को नदीबाट ल्याइँदो रहेछ ।

दिल्लीका धेरै स्थानमा ढल प्रशोधनका केन्द्रहरू छन् भनेको सुन्दा खुसी लाग्यो । उनीहरूले त्यस्तो भनिरहँदा अघि देखेको ढलमग्न यमुना नदीको प्रदूषित स्थितितिर फ्ल्यासब्याक हुन पुगेँ ।

त्यहाँबाट ई–अटो समातेर नाडी गार्डेन र इन्डिया गेट गयौँ । राष्ट्रपति भवनअगाडि खुला सडक र सुन्दर पार्क रहेछ । त्यसले मलाई मेरो बाल्यकालतिर डोर्‍याएर लग्यो ।

बाजे पदमसिंह हितान एमसी वर्षैपिच्छे पहाडघरबाट दिल्ली झर्थे, २६ जनवरीका दिन परेड खेल्न । उनलाई ४÷८ जीआर र भारत सरकारबाट निमन्त्रणा आउँथ्यो ।

राष्ट्रपति भवनलाई पृष्ठभूमि पारेर बाजे आफ्ना तक्मा टल्काउँदै परेड खेलेका तस्बिरहरू सानो छँदा हेरेको स्मृति बल्झियो । बाजे यो धर्तीबाट बिदा भइसकेका थिए, यद्यपि बाजेको पदचाप पछ््याउँदै त्यहाँ पुग्दा यो दिल बडो भावुक बनेको थियो ।

राष्ट्रपति भवनबाट विजेन्द्रले गान्धी परिवारको समाधिस्थल शान्ति वन पुर्‍याए । इन्दिरा गान्धीको शव गाडेको स्थानअगाडि उभिँदा उनलाई आफ्नै शिख बडीगार्डले हत्या गरेको दिनको सम्झना आयो । ३१ अक्टोबर १९८४ का दिन त्यो दुःखद समाचार सुनेर म बेस्सरी रोएको थिएँ ।

त्यहाँबाट ई–रिक्सा समातेर लालकिल्ला गयौँ । एउटा गहिरो ट्रेन्च पार गरेर भित्र पस्नुपर्दो रहेछ । ट्रेन्चमा मान्छेले रोपेका हुन् कि आफैँ उम्रेका हुन्, गाँजाका झ्याँङ देखिए ।

सार्वजनिकस्थलमा गाँजाखेती गैरकानुनी हुनुपर्ने हैन र ? आफ्नै मनलाई कौतूहल व्यक्त गरेँ ।

१७औँ शताब्दीमा मुगल सम्राट बहादुर शाहको दरबार रहेछ, लालकिल्ला । त्यति राम्रोसँग मर्मतसम्भार गरिएको जस्तो लागेन । जीर्ण अवस्थाको लालकिल्लामा पर्यटक प्रायः मुस्लिम मूलका देखिन्थे । कट्टर हिन्दुवादी बीजेपी पार्टीको सरकारले मुस्लिम सम्पदालाई वास्ता नगरेको प्रतीत हुन्थ्यो ।

अन्त्यमा, पुरानो दिल्लीस्थित चाँदनी चोक पुगियो । सानो लिस्नोबाट माथि चढेर साँघुरो आँटीमा अटी–नअटी बसेर तात्तातो परौठा खाएका थियौँ । यो गल्ली यति व्यस्त कि खुट्टा हाल्ने ठाउँ नाइँ !

गर्मी र दिनभरको हिँडाइले थकित महसुस भइरहेको थियो । ढाडको मरिज न परेँ, नोइडा फर्किंदा कम्मर कर्र... दुखेर आइरहेको थियो ।

२९ मार्चको दिन बिहानीको खाजा लिएपछि ज्योतिसँग बिदा मागेँ । विजेन्द्रले एयरपोर्ट पुर्‍याइदिएका थिए । अनि, टर्मिनल तीनबाट प्रदूषणको बाक्लो वायुलाई छेड्दै मेरो वायुयान धर्मशालातर्फ उडेको थियो ।

परिचारिकाले चिकन स्यान्डविच सर्भ गर्दै आउँदा पो त्यो लामो अतीतको सम्झना त्यहीँ झ्वाट्ट टुट्न पुग्छ । हिजोअस्तिको दिल्ली बसाइका ती मलिन दिनहरू सम्झँदै स्यान्डविच चबाउन थाल्छु । अनि, एक घण्टा २० मिनेटको आरामदायी यात्रापश्चात् धर्मशालाको गगल एयरपोर्टमा यो ज्यान अवतरण हुन्छ ।