नेपाली किसान माटोमै जन्मन्छ, माटोमै हुर्कन्छ र माटोमै मर्छ भने झैँ प्रायः ९५ प्रतिशत नेपालीहरू दुःख र अभावमा जन्मन्छन्, त्यसैमा हुर्कन्छन् र मर्छन् । कहिलेकाहीँ लाग्छ, तिनै नेपालीमध्येमा पर्ने मैले आफ्नो मात्रै दुःखलाई त्यत्ति महत्त्व किन दिऊँ ? फेरि मेरा सुखका दिन कहिले आयो र आफ्ना दुःखहरू सम्झेर रोऊँ ?!

तैपनि कहिलेकाहीँ जीवनमा धेरै निराश हुइँदो रहेछ । आँखै वरिपरि अन्धकार छाउँदो रहेछ र आफूले आफैंलाई सान्त्वना दिनुपर्दो रहेछ । मनभरि आँसु लिएर पनि बाहिर मुस्काउनु पर्दो रहेछ । काँडाहरूका बीच उभिएर पनि फूल फूल्ने सपना देख्न बाध्य हुनुपर्दो रहेछ । तिनै दुःखदायी प्रसङ्गलाई फेरि म सम्झन खोजिरहेछु ।

तर यी प्रसङ्ग पाठकहरूको सहानुभूति पाऊँ भनेर लेखिएका होइनन्, मात्र मेरो आत्मसन्तोषका लागि हुन् । कसैको आखाँमा आँसु देख्नका लागि भन्दा, आफ्नै आँसु सिध्याउनका लागि, रित्ताउनका लागि हो ।

यौटा निम्नमध्यम वर्गीय परिवारमा जन्मेको रहेछु भन्ने कुरा ८–९ वर्षको भएपछि मात्र मैले थाहा पाएँ । परिवार धेरै ठूलो थियो । आम्दानीका स्रोतहरू साह्रै कम थिए । यद्यपि पहाडको एउटा कुनामा पर्ने भोजपुर बजारमा २००७ सालको क्रान्तिलगत्तै हाइस्कुल खुलेकोले सानैदेखि पढ्ने मौका भने प्राप्त भएको थियो ।

पढ्नमा म चलाख थिएँ र शिक्षकका कुराहरू साह्रै छिटो टिप्थेँ । तर घरको वातावरण एउटा रहस्यमय, अप्ठेरो र ननिको जस्तो सधैँ लागिरहन्थ्यो । त्यसो हुनाको प्रमुख कारण मेरै पिताजी रहेछन्, जो हरेक वर्ष नानी जन्माइ दिएर घरमा भार थप्न मात्र जान्दा रहेछन् । म जन्मेदेखि नै कुनै काम नगरी एक किसिमले बेकार रहेछन् ।

केही वर्षसम्म बाको बेकारीका बारेमा मलाई थाहा भएन । बा र आमा राति गुनगुन कुरा गर्थे हजुरबाहरूको विरोधमा । म सुन्थेँ र एउटा सपना बुन्थेँ– हजुरबाले हामीलाई अन्याय गर्नु भएको छ । हजुरबाले सारा घरजग्गा बेच्दै खाइरहनु भएको छ ।

त्यस सपनाको अरू सत्यता त्यसबेला उमार्‍यो जब एक दिन मैले देखेँ, मेरी आमालाई हजुरबाले लठ्ठीले टाउकोमा बजारिरहेको ! आमा विनाप्रतिवाद खालि रोइरहनु भएको, खालि कहालिइरहनु भएको थियो । म चूपचाप हेरिरहेको थिएँ । आफ्नो यस असमर्थता र विवशताप्रति शायद त्यसै समय विद्रोह ममा उठेथ्यो ।

यौटा असन्तोष र पीडाले सायद म छटपटाएको थिएँ । तर मेरी आमाले पिटाई खानुको कारण मलाई अझसम्म थाहा छैन । मैले त्यसको कारण त सायद त्यसबेला सोधेँ हुँला तर बालमस्तिष्कले स्मरणमा टिप्न सकेन ।

मेरो जिन्दगी बडो विचित्र र गजबको थियो । कहिले त्यस बेला (२००८– २००९ सालतिर) रु. ५ जाने ठूलो जेरी बोकेर घर ल्याउँथे, कहिले कोठामै मासु र भात पाक्थ्यो । कहिले आमाका बाकसभरि सुनका गहना र रूपैयाँका पोका हुन्थे । त्यसबेला मलाई लाग्थ्यो हामी धनी छौँ, सम्पन्न छौँ ।

तर कहिले महिनौँ दिन एक कप चियालाई पैसा हुँदैनथ्यो, पेन्सिल कापी किन्न र फिस तिर्नलाई रुपियाँ हुँदैनथ्यो । राति कहिलेकाहीँ आमा र बाका बीचमा गहनाका लागि लुछाचुँडी हुन्थ्यो, रुवाबासी र मारामार हुन्थ्यो ।

बा “मैले कमाएँ, म उडाउँछु” भनेर गर्जनु हुन्थ्यो र आमा हामी नाबालकको भविष्य देखाएर रुनु हुन्थ्यो । तर धेरैजसो बाको फस्ल्याङ फुस्लुङले काम गथ्र्यो र फलतः यौटा कापी किन्ने पैसा पाउन हामीले रोइकराइ गर्नु पर्थ्यो ।

मेरा बाको गलत लतकै कारण मलाई बजारमा कुनै पर्चा वा पोष्टर बाँडिएको दिन दंग पर्नुपर्ने बनाएको थियो । बाँडिएका पर्चाहरू सकभर बढी बटुल्ने र रात परेपछि भित्तामा टाँगिएका पोष्टरहरू च्यात्ने मेरो दैनिकी बनेको थियो । ती सबलाई ल्याएर म कापी बनाउँथेँ । अनि तिनका पछाडिका खाली भागहरूमा अंकगणितका सूत्रहरू हल गर्थे ।

निकैपछि यी सबको कारण मैले थाहा पाएँ– बाले जुवामा जित्नु र हार्नुसँग मेरो भाग्य सम्बद्ध थियो । जुवाको अनिश्चयता हुन्न भन्ने कुरा त छँदैछ, त्यसमाथि बा स्थानीय ठर्राहरू पनि मन पराउनु हुन्थ्यो । त्यति भएपछि परिवारको बिचल्ली हुन अरू थप कारण के चाहियो !

चर्को आर्थिक समस्या टार्न मैले स्थानीय पुस्तकालयमा साथी कृष्ण जोशीसँगै काम गर्न थालेँ । त्यसवापत् म महिनाको दुई रूपैयाँ पचास पैसा पाउँथेँ । स्कूलबाट छुट्टी भएपछि भोकले रन्थनिएर पुस्तकालय पुगी भोक मार्नु मेरो उद्देश्य हुन्थ्यो । यो काम मलाई शिक्षासेवी कर्मठ प्रजातान्त्रिक योद्धा इन्द्रप्रसाद श्रेष्ठले दिलाउनु भएको थियो ।

महिनादिनभरिको कमाई रु. २.५० पनि आमालाई लगेर बुझाइएको छ, तैपनि सधैँ झगडा र कलह छ । अब के गर्ने हो ? कसरी समाजमा टाउको ठाडो गरेर हिँड्ने ? मलाई थाहा थिएन । यसरी मैले तीन–चार वर्ष चर्को मानसिक पीडामा काटेँ ।

हरेक चाडपर्व आउँथ्यो र घरलाई जगैदेखि हल्लाएर जान्थ्यो । वर्षादकालमा चामल नपाइनु र पाइए पनि बढी मोल तिर्नु पर्ने हुँदा २–४ छाक मकै, भटमास र चिउरामा बस्नु अथवा आमाका “आज सबैले होटेलहरूमा खान जानू, घरमा स–साना भाइबहिनीका लागि थोरै चामल पैंचो मागेर पकाएकी छु” भन्ने शब्दहरू सुन्नु परिहाल्थ्यो ।

त्यसबेला आफ्ना सारा इतिहासले धोका दिएको छ भन्ने लाग्थ्यो । अनि आफैंसित प्रश्न गर्थे, तँ किन बाँचिरहेछस् ? तँ किन मर्न सकिनस् ? एक कप चियाको प्राप्तिलाई महानतम् ठान्ने यो स्थिति कहिले अन्त्य होला भन्ने लागि रहन्थ्यो ।

पछि घर छेउको पोखरेको साधारण प्राइमरी स्कुलमा माष्टरी पाइए पनि तलब साह्रै थोरै थियो । एक किसिमले खाजासम्म खान पुग्थ्यो । तर त्यही पर ५० रुपैयाँ पनि घर व्यवहारमा खर्च गर्नु पर्थ्यो ।

कहिलेकाहीँ धेरै निराश हुन्थेँ कहिले आशावादी । कलेजको अनुहारसम्म देख्न पाइने कुनै लक्षण थिएन । नभन्दै एम.ए. (द्वय) सम्म प्राइभेट परीक्षार्थीकै हैसियतले पास गरेँ, जसलाई मेरो भाग्य रहेछ भनेर चित्त बुझाउँछु ।

ती सारा विसंगत र कष्टप्रद स्थितिमा पनि म कविता र कथाहरू लेख्थेँ । अझ ०१६ सालमा (१६ वर्षको उमेरमा) भोजपुर जिल्ला एक परिचय पुस्तक लेखी छपाएपछि जिल्लाका एक जना राजनैतिक कार्यकर्ता राति मेरो घरमा आएर कराएको अहिले जस्तो लाग्छ– “परशे गधा पनि किताब लेख्ने ? त्यसले के किताब लेख्यो होला ? राम ! राम !! यस्तो अनर्थ हुनैसक्तैन । यो माझकिरात हो ! माझ– किरात...!”

तर मलाई त्यस्ता उपहास र धम्कीले केही काम गरेन । मैले आफ्नै दुःख र आँसुलाई लेखनको साथी बनाएको थिएँ । जब जब मूडअफ हुन्थ्यो– मेरा अनुभूतिहरू अनायसै कागतमा उत्रन्थे ।

स्थानीय हाइस्कुलमा काम गर्दा स्थानीय राजनीतिले काम गर्‍यो । स्कुलमा ठूलो गुटबन्दी थियो । त्यसको परिणाम स्कुलबाट मेरो जागीर खोसियो । त्यसपछि मेरा झन् कष्टकर दिन शुरु भए । जहिले पनि बेकारी मुख बाएर आउँथ्यो । जहिले पनि संघर्ष नै गर्नु पर्थ्यो ।

अझ कठोर संघर्षको क्षण त्यस बेला आयो– जब आफू नेवार भएर उपाध्याय ब्राह्मणकी छोरीलाई प्रेम गर्ने अपराध गरेँ । त्यो प्रेम सफल हुनसक्तैन भनेर एक दिन मुसा मार्ने औषधि पनि खोजेँ । भाग्यले त्यो औषधि मेरो मुखमा परेन । तर बिहेपछि आफ्नै घरसँगको संघर्ष झन् तीव्रतर भयो । घरबाट निकाला भयो । सामाजसितको संघर्ष त छँदैथियो । सबका अनुहारमा एक प्रकारको रहस्य, एक प्रकारको अनौठो उत्सुकता र जिज्ञासा म पढ्थेँ ।

जेनतेन दिनहरू बित्दै गए । त्यसो त कुनै पनि केटाकेटी जन्मँदा मसँग २० रुपियाँभन्दा बढी कहिल्यै गोजीमा भएन । तर एक दिनको कुराले अझ पनि मेरो मन भारी भएर आउँछ ।

ठूली छोरी प्रतिमा ६–७ महिनाकी थिई । आमाको दूधले पुग्दैनथ्यो । रातभरि दिनभरि रोइरहन्थी । बिचरीको पेट भरिदैनथ्यो, के गरोस् ? घरमा गाई थियो र त्यसले २–३ माना दूध पनि दिन्थ्यो तर दूध मेरी छोरीका लागि हुँदैनथ्यो । दूध होटेलमा बेचिन्थ्यो । भोजपुरमा कुनै होटेलमा पनि पैसा तिरे पनि चियाका लागि चाहिन्छ भनेर दूध बेच्दैनथे । दूधको ठेक्का गर्ने हिम्मत आफूसँग थिएन ।

दिनभरि छोरी पेट नभरिएर रोइरहन्थी । उसलाई दूध आवश्यक थियो । मसँग साथमा २५ पैसा पनि थिएन । यौटा गिलास बोकेर बजारमा २–३ होटेल नै चहारेँ । कसैले पनि दूध दिन चाहेनन् । म पराजित भएर फर्के र रोएँ । 

त्यो समस्या पछि कसरी समाधान भयो श्रीमतीलाई थाहा छ । मलाई थाहा छैन ।

यसरी जीवनमा थुप्रै दुःखका दिनहरू आए । आँसुका दिनहरू आए । सुत्केरी श्रीमतीको हेरचाह र स्याहारसुसार कहिल्यै राम्ररी गर्न सकिएन । अतः आजीवन न उसको स्वास्थ्य बलियो हुन सकेन ।

जागीर खान उस्तै झन्झट आइलाग्यो । लेखकीय रूपमा माथि उक्लन उस्तै संकट पर्‍यो । पहाडको एक्लो गुराँसजस्तो लाग्छ आफूलाई यसो छोयो कि पिटिक्क भाँचिइ जाने । आफ्ना दुःखका दिनहरूलाई सम्झन र भोग्नमा धेरै फरक हुन्छ भन्ने कुरा मलाई थाहा छ । भोगिसकेको यथार्थ र भोग्दै गरेको यथार्थ पनि मलाई थाहा छ ।

तर जसले ती स्थितिहरूसँग संघर्ष गरेको हुन्छ, उसैलाई दुःखका काँडाहरू कति बिझ्ने र घोच्ने हुन्छन् भन्ने कुरा थाहा हुन्छ । टुथपेष्ट नभएर महिनौँसम्म खाली मुख धुनु, साबुन नभएर नुहाउन नपाउनु, ब्रेसियर किन्ने पैसा नभएर स्वास्नीको झोलिएको छाती हेर्नुपर्नेजस्ता कुरा यसो हेर्दा सामान्य र अपत्यारिलो हुन्छन्, तर ती बाहिर हेर्दा सामान्य कुराहरूले पनि कहिलेकाहीँ निक्कैबेरसम्म घोरिएर सोच्न बाध्य गराउँदो रहेछ ।

यिनै बाध्यता, विवशता, अपुग, हाहाकार र अभावहरूका बीच जन्मेको हो, परशु प्रधान । अहिले जीवनको उत्तरार्द्धमा शायद जीवन त्यति पीडादायक छैन, तर शरीरले बेला बेलामा उमेर ढल्केको याद गराउँछ ।

अहिले काठमाडौँमा घर छ, जागीरको पेन्सन पनि छ र बिहान बेलुकीको मुख जोर्न त्यति संकट छैन । चारै छोराछोरी आआफ्नो ठाउँमा सफल छन् । तर पनि कहिलेकाहीँ डाक्टरका लामालामा ‘प्रेस्क्रिप्सन’ व्यावहारिक अभाव र अपूगलाई मैले जीवनको नजिकको साथी ठानेको छु, जसले मलाई अगाडि बढ्न सधैँ प्रेरणा दिन्छ । तिनै अभावहरूका बीच मेरो संघर्ष भइरहोस् भन्ने मलाई लाग्छ, तिनै विवशता र बाध्यता हुन्– मेरा टाढाटाढासम्मका साथी, प्रेरणा र अनुभूतिका मेरा अन्तरङ्ग मित्र ।

म तिनलाई प्रेम गर्छु, पूजा गर्दा आफ्ना दुःखका दिनहरूलाई म धेरैधेरै माया गर्छु किनभने तिनले मलाई आजको स्थितिमा ल्याइ पुर्‍याउन ठूलो सहयोग गरेका छन् । यसैले कहिलेकाहीँ लाग्छ मेरा दुःखका दिनको अन्त्य नहोस् तिनलाई, त्यो दुःखको यथार्थलाई, सत्यलाई मेरो कोठाको गमलामा रोपेको सिउँडीको झ्याङमा झैँ सधैँ अँगालो हाल्न सकूँ, स्वीकार्न सकूँ ।

(परशु प्रधानको संस्मरणात्मक कृति ‘जिन्दगीका मोडहरू’बाट ।)