(लामो समयदेखि शिक्षण पेसामा संलग्न निबन्धकार, गीतकार मुकुन्दराज शर्माले हालै निबन्धकृति ‘धोबीघाट मेलोडी’ पाठकसामु पस्किएका छन् । स्वरांकन भइसकेका थुप्रै गीतका सर्जक शर्माले यसअघि ‘शब्द शिविर’ निबन्धकृति ल्याइसकेका छन् । अब उनी गीतिसंग्रह ल्याउने सोचाइमा छन् । प्रस्तुत छ, निबन्धकार शर्मासँग उनको नवीन कृतिका विषयमा बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश)

‘धोबीघाट मेलोडी’ नै किन राखियो किताबको शीर्षक ?
म ललितपुरस्थित धोबीघाट, ढुंगेधारानजिक बस्छु, त्यसैले पनि धोबीघाटको त्यो आकर्षणले पुस्तकको शीर्षक राख्न प्रेरित गरेको हो । मेरो क्षणिकी उपविधाको जुन परिकल्पना छ, त्यो धोबीघाटकै घटनाबाट निर्मित हो । त्यसकारण पनि धोबीघाटसँग क्षणिकी उपविधाको कथा जोडिएको छ । अर्को कुरो के भने, धोबीघाटको ढुंगेधारा अविरल बग्ने धारा हो । एक दिन मैले त्यो निरन्तर बगिरहेको पानी हेरिरहेँ । लाग्यो, त्यो पानी र हाम्रो जीवन उस्तै छ । निरन्तर नरोकिएर बगिरहने त्यो पानी र यो जीवनलाई मैले आफ्नो विगतसँग प्रतिविम्बित गरेँ । फलतः मैले प्युठान सम्झिएँ, कपिलवस्तु सम्झिएँ । मैले पढेको ठाउँ दार्जिलिङ र असम सम्झिएँ ।

३५ वर्ष भएछ धोबीघाटको डिलमा म बसेको । अनि लाग्यो, यो पानी बितेको मेरो उमेरको प्रतिविम्ब हो । एउटा गजबको संयोग पनि के छ भने, ढुंगेधारामा तलतिर गोहीको मुख छ र माथितिर हात्तीको मुख छ । धाराको बनोट हो यो । हाम्रो प्युठानमा ऐरावती भन्ने जुन ठाउँ छ, त्यो झिमरुक नदी र माडी (माण्डवी) नदीको संगमस्थल हो । त्यो ठूलो तीर्थस्थलमा गनिन्छ । त्यहाँको एउटा किंवदन्ती मेरो दाजुले सुनाउनुभएको थियो— एकपटक त्यहाँ ऐरावत हात्तीलाई गोहीले आक्रमण गरेको थियो भनिन्छ, त्यसैले त्यो ठाउँलाई ऐरावती भनिएको हो ।

प्युठानमा गोही र हात्तीको कथा, यहाँ पनि गोही र हात्तीको आकृतिको ढुंगेधारा ! त्यसैले यो धारा मसँग एकदमै भावनात्मक रूपले जोडियो । फेरि, ललितपुरको यो भूगोल सांस्कृतिक रूपले एकदमै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । त्यसैले पनि म धोबीघाटको नामबाटै यो किताबको नामकरण गर्ने मनस्थितिमा पुगेँ । यो निबन्धकृतिभित्रको कुनै शीर्षक होइन । योभन्दा अगाडिको पुस्तक ‘शब्द शिविर’ पनि निबन्धभन्दा बाहिरको शीर्षक हो ।

अनि, मेलोडी कताबाट आयो ?
यस विषयमा मेरा मित्र विप्लव ढकालजीसँग कुरा गरेँ– धोबीघाटसँग के जोड्ने शीर्षकमा ? ‘शब्द शिविर’को नाम पनि उहाँले नै जुराउनुभएको थियो । हामीबीचको कुराकानीपछि उहाँले निकै नामहरू सुझाउनुभयो । तर, एक दिन सखारै उहाँले म्यासेज बक्समा ‘धोबीघाट मेलोडी’ लेखेर पठाउनुभयो । यो नाम मलाई एकदमै मन पर्‍यो । सहीमा यो त मेरो जीवनको मेलोडी, बितेको समयको मेलोडी, विचारको मेलोडी, भावनाको मेलोडी, बगेको पानीको मेलोडी नै त हो । शीर्षक मलाई सार्थक लाग्यो, यसलाई नै राख्ने निर्णय गरेँ ।

मैले यो प्रा. डा. दयाराम श्रेष्ठ सर, प्रा. डा. माधवप्रसाद पोखरेल सरहरूलाई पनि सुनाएँ । विष्णुविभु दाइ त नाम सुनेर हुरुक्कै हुनुभयो । डिजाइनरले पनि गज्जबसँगै पानीको मेलोडीलाई कभरमा उतार्नुभएको छ ।

कृतिमा क्षणिकी छ, अनुभूति छ, अन्तरदृष्टि पनि छ । निबन्धलाई तीन भागमा किन विभाजित गर्नुभयो ?
पहिले यसका निबन्धहरू दुई खण्डमा राख्ने सोच थियो, क्षणिकीहरू एउटा खण्डमा र गैरक्षणिकीलाई अर्को भागमा । अब गैरक्षणिकीलाई भन्ने के ? अन्य निबन्ध भन्न पनि मिलेन । क्षणिकी आफैँमा निबन्ध हो, निबन्धलाई एउटा उपनाम दिइएको न हो । मलाई के गर्ने कसो गर्ने भइरहेको थियो ।

एक दिन दयाराम सर, विप्लव सर, डा. जीवलाल बस्याल सर र म बसेर किताबकै विषयमा सरसल्लाह गरिरहेका थियौँ । त्यसैबखत दयाराम सरले विचारका आधारमा खण्ड निर्धारण गर्नुस् भन्नुभयो । मैले त्यो कार्य पनि बस्याल सर र विप्लव सरलाई जिम्मा लगाएँ । अन्ततः उहाँहरूले नै क्षणिकी, अनुभूति र अन्तरदृष्टि गरेर तीन खण्डमा निबन्धहरूलाई छुट्ट्याउनुभयो । यसरी निबन्धहरू कृतिभित्र तीन भागमा बाँडिए ।

क्षणिकी उपनाम दिएर निबन्धलाई पृथक् रूपमा ल्याउनुभयो नि ?
कहिलेकाहीँ मलाई एउटा क्षणले नै पनि निबन्ध लेख्न उक्साउँछ । यसरी एक क्षणमा आफ्नै आँखाअगाडिको घटनालाई निबन्धका रूपमा सिर्जना गदै जाँदा के नाम दिऊँ भन्नेजस्तो लाग्यो । पछि सोचेँ, एउटा क्षणमा कुनै घटना घट्यो, त्यसबाट एउटा विचार उब्जियो । यसरी क्षणभित्र उब्जिएको विचार भएकाले नै मैले यसलाई क्षणिकी उपनाम दिएँ । यो नाम सोच्दा पनि म ढुंगेधारातिरै हेर्दै थिएँ ।

क्षणिकीबारे केही भन्नुस् न !
क्षणिकीको आयाम एकदम सानो हुन्छ । कुनै घटनाबाट जन्मिएको त्यो सानो आयाम झिल्कोसरह हुन्छ । र, मैले त्यही सानो झिल्कोमा टेकेर विचारको डढेलो बनाउने काम गर्न थालेँ । एक दिन ढुंगेधाराअगाडि एउटा कुकुरलाई अरू कुकुरहरूले आक्रमण गरे । त्यसपछि मलाई लाग्यो, कुकुरहरूबीच मात्रै होइन, हरेक क्षेत्रमा दादागिरी छ, यो दादागिरी कहिले समाप्त होला ! यो विचार आएपछि मैले तत्कालै एउटा निबन्ध लेखेँ । यस्ता सानासाना घटनामाथि निबन्धहरू लेख्दै जाँदा यसलाई क्षणिकी नाम दिएको हुँ । यो निबन्ध नै हो, निबन्धभन्दा पृथक् छैन ।

यस पुस्तकभित्र अनुभूत गरिएका कुरा अनुभूतिभित्र र विचारशील कुरा अन्तरदृष्टिभित्र समेटिएका छन् ।

निबन्धलाई निर्बन्ध पनि भन्छन् विज्ञहरू, त्यसको उपयोग कत्तिको गर्नुभयो ?
प्रशस्त गरेको छु । निबन्ध लेख्नेले निर्बन्धताको प्रयोग गर्नु नै पर्छ । निबन्ध भनेको जोगीको कमण्डलु नै भनेको छु मैले । जोगीको कमण्डलुमा सबै कुरा रहन्छ । कसैले चामल दिन्छन् थरीथरीका, कसैले तरकारी दिन्छन् । कसैले दाल, नुन, बेसार पनि त्यसैमा हालिदिन्छन् । त्यसलाई एकै ठाउँमा पकाएर खाँदा त्यसबाट विभिन्न किसिमका स्वाद आउँछ नै ।

यसरी जोगीको कमण्डलुमा हरेक वस्तु रहेझैँ निबन्धमा पनि स्वादस्वादका विचार रहन्छन् । अनेकअनेक विचारलाई एउटै निबन्धमा पस्किन पाइन्छ । निबन्धमा कविता पनि आउँछ, कथा पनि आउँछ । संवाद पनि आउँछ र पात्र पनि । निबन्धमा संस्मरण पनि हुने रहेछ, यात्रा पनि हुने रहेछ । त्यसैले मैले यसलाई दशानन पनि भनेँ, रावणका दश टाउकाझैँ । एउटा हेर्‍यो एउटा अनुहार, अर्को हेर्‍यो अर्को अनुहार ।

मलाई डा. माधव सरले भन्नुभएको थियो– तपाईंले जसरी लेख्नुहुन्छ निबन्ध त्यस्तै हुन्छ । विचार आउँछन्, निजात्मकता आउँछन्, बस् आफूलाई विषयसँग अनुभूत गर्नुस् र लेख्नुस् ।

म साहित्यको विद्यार्थी होइन, मैले विज्ञान पढेको हुँ । तर, जब म लेख्छु, माधव सरले भनेझैँ निस्फिक्रीसँग लेख्छु । लागेका कुरा लेखिहाल्छु । लेख्दै जान्छु ।

निबन्धलाई सधैँ खिचडी पनि त बनाउन सकिन्न होला नि !
पक्कै हो, सधैँ खिचडी स्वादिलो हुन्न । मेरो भनाइ के हो भने, समग्रमा निबन्धभित्र यी सबै कुरा भेटिन्छन् । कुनै निबन्ध नुन होला, कुनै चामल त कुनै दाल र अरू मरमसला होला – तिनलाई एकै ठाउँमा पुस्तकमा ल्याउँदा जोगी त बन्छ नै ।

यो कृतिभित्र कस्ता विषय समेट्नुभएको छ ?
मैले साधारण विषयहरूलाई निबन्धको विषय बनाउँदै आएको छु । एक दिन बाथरुममा सुनिरहेको रेडियो भुइँमा खस्यो, रेडियो चकनाचुर नै भयो । पछि त्यही विषयमा निबन्ध लेखेँ ।

तपाईंले पढाउन थालेको ३५ वर्ष भइसक्यो, विद्यार्थीका कुरा छन् कि छैनन् ?
अगाडिको निबन्धसंग्रह ‘शब्द शिविर’मा अलिक धेरै निबन्ध थियो । यसमा केही छन् । यसभित्र एउटा निबन्ध छ, ‘नाता चुँडिएको पुस्ता’ । यसमा विद्यार्थी र मेरो अहिलेसम्मको स्कुलको अनुभव समेटेको छु । ती पुस्ताले हामीलाई कसरी हेर्छन्, तिनले आफूलाई के ठान्छन्, हामीबीचमा कति ठूला खाडल छ, अहिलेको प्रविधिको युगमा उनीहरूको हामीलाई हेर्ने दृष्टिकोण कस्तो छ – यी यावत् सन्दर्भ मैले यस निबन्धमा उतारेको छु ।

तपाईं गणित विषयको अध्यापक, निबन्धमा गणित हुन्छ कि हुँदैन ?
निबन्धमा पनि गणित हुन्छ, किनभने गणितमा तर्क हुन्छ । तर्कबेगर गणित हुन सक्दैन । र, साहित्यमा पनि तर्क चाहिन्छ । गणित तर्क हो, भाषा अभिव्यक्तिको माध्यम हो । त्यसैले हरेकका लागि गणित र भाषा आवश्यक हुन्छ ।

गणितसँग मानिस हरेक क्षण जोडिएको हुन्छ, तर गणितलाई बेवास्ता गरिरहेको हुन्छ !
गणितलाई अनावश्यक गाह्रो भनिएकाले मान्छेले त्यस्तो सोचेका हुन् । अक्षर नै नचिनेकी एक बुढीआमाले साग बेच्दा पैसाको हिसाबकिताब गर्छिन् । पैसा लिन्छिन्, फिर्ता दिन्छिन् । त्यसैले नपढेकालाई पनि गणित आवश्यक छ । गणित भनेको कक्षाकोठामा बसेर पढ्ने विषय हो मात्रै भन्ने ठानिरहेका छौँ, हामी । जबकि, मानिसले म हरपल गणितसँग बाँचिरहेको छु भन्ने सोच्दै सोच्दैन ।

पछिल्लो समय निबन्धका पाठक कम छन् भनिन्छ, तपाईं के भन्नुहुन्छ ?
किनभने, हामीले पाठकमैत्री निबन्ध नै लेखेनौँ ! खासमा पाठकलाई निबन्धभित्र अन्तरघुलित गर्ने खालका निबन्ध लेख्नै सकेनौँ । पाठकले निबन्ध पढेर आफूलाई त्यसको विषयसँगै बाँचेको महसुस गरून् न ! ओहो, यो त मेरो कुरा हो भन्ने अनुभूत होस् न पाठकलाई । हामीले त्यस्तो निबन्ध लेख्ने प्रयास गर्नुपर्ने हो ।

निबन्धमा सौन्दर्य हुन्छ । त्यो सौन्दर्यलाई निबन्धमा कसरी पस्किने भन्ने कुरा निबन्धकारले विचार पुर्‍याउनुपर्छ । निबन्धमा ज्ञान मात्रै थोपरे त्यो पाठकले मन पराउँदैनन् । त्यसैले निबन्धमा ज्ञान होइन, सौन्दर्य प्रस्तुत गर्नुपर्‍यो लेखकले । लेखनको सौन्दर्य, भाषाको सौन्दर्य, विषय र विचारको सौन्दर्य, शिल्पको सौन्दर्य निबन्धमा प्रस्तुत गर्ने प्रयास निबन्धकारले गरेपछि निबन्धका पाठक स्वतः बढ्छन् ।

कथामा लघुकथा, उपन्यासमा लघुउपन्यास, कवितामा मुक्तक र हाइकुजस्ता छोटा संरचना लेख्न थालिएको छ, सानो स्वरूपमा निबन्ध लेखेको देखिँदैन नि ?
कसैकसैले थोरै शब्दका निबन्ध लेखेको देखिन्छ । त्यसको शब्द मात्रै घटेको हो, यद्यपि त्यो निबन्ध नै हो । कसैले दुईतीन हजार शब्दका त कसैले आठ सय शब्दका निबन्ध लेखेका छन् । आठ सय शब्दको निबन्धलाई छोटा निबन्ध भन्न पनि मिलेन । त्यसमा प्रस्तुत विचार शृंखलाले निबन्धलाई छुट्ट्याउने हो, न कि लामो या छोटोले । निर्मल बर्माको ४०÷४२ पेजको निबन्धले तानेको तान्यै गर्छ । कसैको तीन पेजकोे निबन्धले पनि तान्दैन । निबन्ध लेखकले लेखकीय चुम्बक निर्माण गर्न सक्नुपर्छ, आफ्नो रचनामा । लेखकीय चुम्बक छ भने लामो निबन्ध भए पनि पाठकले पढ्छन् । चुम्बक छैन भने छोटोको पनि कुनै अर्थ रहन्न । त्यसैले पाठकलाई बाँधेर राख्न सक्ने सामर्थ्य एउटा निबन्धकारमा हुन सक्नुपर्छ ।