आजभन्दा साढे २४ वर्षअघिको कथा हो यो । टाढाको होइन, हाम्रो मुलुककै हो, जसलाई हिमालपारिको जिल्ला पनि भनिन्छ । यदि, हामी जहाजबाट मुस्ताङ जान उड्यौँ भने हिमालमाथिबाट उडेर जानुपर्छ । एउटा चकलेट पनि चपाउन नसक्दै हवाईजहाज ग्राउन्ड पुगिन्छ । एउटा चकलेट नचपाउँदै विमानस्थल पुगिन्छ, जसमा त्यो बेला जहाजको भाडा १६ सय रुपैयाँ मात्र पर्दथ्यो ।

टिकट पाउन मुस्किल थियो । टिकटमा प्रायः जोमसोमवासीको पकड थियो । त्यो समय पनि स्याउ १५ रुपैयाँ किलो थियो । जहाजले १५ किलोभन्दा बेसी लगेज लैजान दिन्थेन ।

कुनै बेला जहाज चढ्न तीनचार दिनै पनि कुर्नुपर्दथ्यो । पोखरादेखि ८० किलोमिटर गुडेर बागलुङ बसपार्क पुगेर म्याग्दी, तातोपानी, दाना घाँसा, लेते, कोबाङ, टुकुचे, मार्फा पैदल सवार हुँदै जोमसोम पुगेर पनि लोमन्थाङ जान सकिन्थ्यो ।

३ हजार ९०० मिटर उँचाइमा रहेको यो ठाउँ लोमन्थाङ हो । जोमसोमबाट कागबेनी अनि छुक्साङ हुँदै चेलीको उकालो चढेपछि स्याङबोचे, घमि, चाराङ हुँदै झन्डै ६० किमि दूरीमा यो उपत्यका पर्छ ।

घमिमा एमडीएस संस्थाले अस्पताल बनाएको छ, जहाँ त्यतिका उँचाइमा सेतो पारदर्शी जस्तामुनि जापानिजले धान रोपेको छ ।

कामको खोजीमा भौँतारिने क्रममा सन् २००० ताका भगवान्ले डोर्‍याएर त्यहाँ पुगियो । मुस्ताङको सदरमुकाम जोमसोममा बुबाका धेरै थकाली इष्टमित्र भएकाले बुबाले सोधखोज गरेपछि मात्र उता जान घरबाट अनुमति पाइयो ।

सोम्बा र रोङ्बा सुन्दा उस्तै सुनिन्छ । सोम्बा भनेको घुँडासम्म आउने बुट जुत्ता हो भने रोङ्बा भनेको तलको मान्छे बुझिन्छ । तलको र माथिको मान्छे भने पनि व्यवहार त्यस्तो छैन ।

त्यो बेला पर्वतका धेरै शिक्षकहरू मुस्ताङमा जागिर गर्दथे । स्वास्थ्यमा मान्छे हुन्थेनन्, पियन मात्र हुन्थे । यहाँ प्रहरी असईको कमान्ड थियो । मुस्तांगी सिधासाधा छन् । तर, भारतको बनारसतिर हिउँदमा व्यापार गर्न र जाडो छल्न जाने भएकाले केही व्यावसायिक हुँदै थिए ।

केही अन्नपूर्ण एरिया कन्जरभेसन प्रोजेक्ट (एक्याप) संस्थाले सिकाएर, बुझाएर सचेत हुँदै थिए । एकल समुदायको बसोबास गर्ने स्थान भएर होला, नेपाली भाषा बुझ्न र बुझाउन कठिन थियो त्यो बेला ।

काठमाण्डु पोस्टको विज्ञापन हेरेर लोभिएको म जागिर खाने धुनमा उत्तरतिर लागेँ । बिहे नभएको भएर पनि सहज भयो होला त्यो बेला, सायद ।

राजधानीबाट निस्कने गोरखापत्र ३० दिन लगाएर पुग्ने ठाउँ कस्तो थियो होला, आफैँ अनुमान गर्नुहोस् । तर, जीवन संर्घष नै हो भन्ने बुझेको म लागेँ हिमालतिर ।

पहिलोपटक लामाजीका साथ लागेर पुगेँ दुई दिनमा । थुतुप लामा अन्दाजी ६० वर्षको हुनुहुन्थ्यो होला, उहाँको पछि लागेर पुगेको थिएँ । उहाँ घोडामा, म पैदल ।

जागिर थियो गुम्बामा । आफूले पोखराको भद्रकालीनेरको गुम्बा मात्र देखेको थिएँ । बाँकी आफूलाई केही थाहा थिएन ।

६० किलोमिटर अर्थात् दुई दिन हिँडेपछि पुगिने लो, उपत्यका हो । समथर भूभाग करिब १८० जति घरधुरीलाई पाँच मिटर पर्खालले घेरेको थियो । छिर्ने र निस्कने गेट थियो ।

मुस्तांगीहरू राजालाई मान्थे, जहाँ राजाको दरबार र दुई गुम्बा थिए । जसको नाम थुप्चेन र छोदे थियो । म छोदे गुम्बामा काम गर्दथेँ । लोमन्थाङनजिकै चराङ गुम्बा पनि थियो ।

लोमन्थाङमा विदेशीले पैसा दिएर लामालाई पढाउने स्कुल थियो । म जाने बेला ३५ जति लामा विद्यार्थी थिए । विद्यार्थीहरू कागबेनी, चराङ, छुक्साङ, घमि, छोसेरबाट आएका थिए ।

अधिकांश विद्यार्थी सानो उमेरका थिए । नेपाल सरकारबाट एक पैसा पनि अनुदान सहयोग स्कुललाई थिएन । विद्यार्थी ३५ र अन्य शिक्षक वयस्क लामा गुरु गरेर ६० जतिको संख्या थियो ।

म पढाउने र लेखा राख्ने दुवै काम गर्दथेँ । त्यहाँ सेकुलार र ननसेकुलार दुवै पढाइ हुन्थ्यो । लामाले पेचा, तिब्बती भाषा, नेपाली, अंग्रेजी, गणित, नेपाली, सामाजिक विज्ञान सबै पढ्नु पर्दथ्यो ।

पेचा र तिब्बती भाषा लामा गुरुले पढाउथे । बाँकी तलका शिक्षक थिए । पेचा भनेको पूजापाठ हो । तिब्बती भाषामा धर्मग्रन्थ लेखिएकाले त्यो पढ्न जरुरी थियो ।

पूजाको बेला स्कुलका लामालाई गाउँलेहरू बोलाउन आउँथे । पूजा गर्दा पिठोको तोर्मा बनाइन्थ्यो । सायद भगवान्को प्रतिमूर्ति थियो त्यो । मुस्ताङ अर्थात् लोमन्थाङभरिमा काटमार गर्न एकजना व्यक्ति मात्र थिए ।

लामाहरू मासु खान्थे, तर काटमार, हिँसा गर्दैनथे । तिनै मान्छेले मान्छे मरेका बेला पनि काटेर चोक्टाचोक्टा पारेर मन्त्र पढ्दै गिद्धलाई खुवाउँछन् भन्ने सुनेको हुँ, तर देखेको छैन ।

गुम्बामा त्यो बेला पनि धुवाँबाट चल्ने वाटर गिजर थियो । जाडोमा हामी कुनैकुनै बेला त्यसमा नै नुहाउँथ्यौँ । प्रविधिको विकासमा एक्यापले सहयोग पनि उत्तिकै गरेको थियो ।

अति जाडो, सिरेटो चल्ने र ओठ फुट्ने चिसो, गाईबाख्राको मलबाट खाना पकाउने, खाना खायो हात नधोई खाएको थालकचौरा टेबुलमुनि घुसार्‍यो ! भोेलिपल्ट त्यही भाडामा खानुपर्थ्यो ।

साँझ भात र रातो दाल हुन्थ्यो । बिहान प्रायः सातु, छुर्पी, नुनचिया हुन्थ्यो । बिहान चम्पा अर्थात् जौको सातु खाइन्थ्यो । बच्चासँगसँगै खान्थ्यौँ । रमाइला दिन थिए ती ।

त्यो बेला सहरका अन्य शिक्षक साथीहरूले क्यालेन्डरमा चिह्न लगाउँथे, अब यति दिनपछि घर जान पाइन्छ भनेर । पात झर्ने बेला जाने अर्थात् फागुनमा माथि जाने र अनि कार्तिकमा तल आउने तालिका हुन्थ्यो । नौ महिना काम गर्ने, तीन महिना जाडोको बिदा ।

बेलाबेलामा गुम्बा घुम्न मूलतः अमेरिकी, स्वीस, फ्रेन्च, जर्मन, स्पेनिस, इटालियन, बेलायती गोराहरू धेरै नै आउँथे । एकदम रमाइलो हुन्थ्यो । गोराले लामालाई कपी, किताब र कलम दिन्थे ।

गुम्बामा तीनवटा डरलाग्दा कुकुरहरू थिए । दिसापिसाब गर्न जाँदा लामाको साथ लागेर जानुपर्ने हुन्थ्यो । लामा सिधा र सहयोगी थिए ।

गाउँका मानिसले घरमा पूजा लगाएपछि प्रसाद ल्याइदिन्थे । बेलाबेलामा मिठो चोखो खान पाइन्थ्यो । आलु पाँच रुपैयाँको एक पाथी आउँथ्यो । कहिलेकाहीँ हामी कोठामा पनि पकाएर खान्थ्यौँ ।

एक्यापमा धेरै कर्मचारी थिए । त्यसकारण मेस पनि थियो । कहिलेकाहीँ मेसमा पनि खान्थ्यौँ ।

लोमन्थाङ उपत्यकाको खोलाबाट बिजुली निकालिएको थियो, पारस शाह युवराज हुँदा उद्घाटन भएको भनिन्थ्यो । अझ चाखलाग्दो कुरा के भने नेपालमा सायद सबैभन्दा पहिले अन्डरग्राउन्ड बिजुली वितरण मुस्ताङको लोमन्थाङबाटै सुरु भएको थियो ।

खोलाको छेउतिर बस्ने मुस्तांगीलाई लोमन्थाङवासीले अलिक अर्कै व्यवहार गर्दथ्ये । खोलाछेउका मानिससँग लेनदेन हुँदैनथ्यो । उनीहरू ज्याला मजदुरीको काम गर्दथे ।

अपर मुस्ताङमा त्यो बेला पनि धेरै घरका मानिस विदेशमा थिए । खोलापारि चाइनाबाट मोटर आउँथ्यो । मोटरमा ग्यास, चामल, दाल, ल्याइथ्यो ।

मुस्ताङ भेडाच्यांग्राको खानी भए पनि पैसा भएर तिर्न तयार हुँदा समेत च्यांग्र्राको मासु खान पाइँदैनथ्यो । उनीहरू मासु बेच्न मान्दैनथे ।

लोमन्थाङबाट दामोदरकुण्ड जान ओरालो झर्नुपर्दथ्यो । बाटो डरलाग्दो  थियो । चाराङबाट डियारा घारा हुँदै मुक्षेत्र पुगिन्छ भन्थे । तर, मचाहिँ गएको थिइनँ । बाटो डरलाग्दो छ भन्ने सुनेको हुँ ।

नजिकैका गाउँहरूमा पनि मुस्तांगी राजाका आफन्त नै जनप्रतिनिधि रहेका थिए । त्यहाँका राजा पनि त्यो गुम्बा स्कुलको समितिमा हुनुहुन्थ्यो, समयसमयमा भेट हुन्थ्यो ।

मुस्ताङमा यार्तुङ जनैपुर्नेताका घोडादौड हुन्थ्यो भने अंग्रेजी मे महिनामा तिजी पर्व मनाइन्थ्यो । दरबारको परिसरमा मुखौटा (मास्क) लगाएका लामाहरूको नाच हुन्थ्यो ।

सबैजसो कार्यक्रममा राजा नै मुख्य अतिथि हुन्थे । राजाका छोरा अशोक भने काठमाडांैमा व्यवसाय गर्छन् भन्ने सुनेको हुँ । केही मुस्तांगीको काठमाडौं र पोखरामा घर थियो, त्यस बेला पनि ।

तिजी यार्तुङ पर्व हेर्न विदेशी पर्यटकहरू प्रशस्त आउँथे । कागबेनीदेखिमाथि विदेशीलाई निषेध थियो । कागबेनीमा पोस्ट थियो । माथि मुस्ताङ जान परमिट चेक हुन्थ्यो । नेपालीलाई परमिट चाहिँदैनथ्यो ।

अपर मुस्ताङ जान महँगो शुल्क थियो । जो कोही पर्यटक जान पाउँदैन थिए । पाँच सय वर्ष पुरानो थुप्चेन गुम्बा बनाउन एक्याप, केमएनटसी, यूएनडीपी, एएचएफको प्रोजेक्ट थियो ।

त्यो गुम्बाको भित्तामा विभिन्न बुद्ध आकृति थिए । भित्तामा सुई लगाएर ती अमूल्य चित्र निकालेर मर्मत गरी इटालियन इन्जिनियरले पुनर्निर्माण गर्दै थिए ।

हामी फुर्सद भएपछि लोमन्थाङदेखि उत्तरपूर्वको छोसेर गाउँको गुफा हेर्न जान्थ्यौँ । त्यहाँ हाई स्कुल पनि थियो । हेडसर तलकै मान्छे थिए । कहिले हाजिरीजवाफ कहिले भलिबलको प्रतियोगिता हुन्थ्यो ।

राति उत्तरी हावा चल्थ्यो र अति नै जाडो हुन्थ्यो । कुकुरको डरले राति बाहिर निस्कनै गाह्रो हुन्थ्यो । अर्का तीनजना मास्टर थिए । हेडसर लामा नै थिए, गाउँकै प्रधानका छोरा । नालन्दा भारतबाट पढेर आएका ।

लामाले मास्टरलाई माटा भन्थे । गोर्खाका एक गुरुङ भाइ कुक थिए । वर्षभरि चहिने मासुका लागि तीनवटा याक काटेर सुकुटी बनाएर राखिन्थ्यो । ऊ बेला एउटा याकको मूल्य २१ हजारजति पर्दथ्यो ।

त्यहाँ एकपटक हेलिकोप्टर चार्टर्ड गरेर खाद्यान्न ढुवानी गरेको ७७ हजार रुपैयाँजति पर्दथ्यो । धेरै ढुवानी त खच्चरबाटै हुन्थ्यो । तर, कहिलेकाहीँ धनी पर्यटकहरू हेलिकोप्टरमा आउँथे ।

बिहान उठेपछि कोरा गर्ने चलन थियो । यो भनेको गुम्बा परिक्रमा गर्नु हो । म खानपानमा अलि नाटीकुटी गर्ने भएकोले गुम्बमा खाना खान गाह्रो हुन्थ्यो ।

मैले कुक भाइलाई एकचोटि भनेको थिएँ, ‘भाइ, म मासु खान्नँ । मासु नराखी तरकारी मात्रै दिनुस् ।”

ती भाइले त याकको सुकुटी छुट्ट्याएर झोल तरकारी मात्र दिन थाले । ‘किन यस्तो गरेको ?’ भनी सोध्दा त ‘सरले मासु नखाने भएर चोक्टा छुट्ट्याएर झोल मात्र दिएको सर’ भन्थे । अचम्मैको दुनियाँ थियो ।

यसैले गोराले ‘अबेन्डोन किङडोम’ भनेर किताब लेखेका छन् । साँच्चै नै अलग संसार थियो । नेपालभित्र भएर पनि अलग देश लाग्थ्यो । तर, निष्कलंक, निर्मल, कोमल प्रवृत्तिका मानिसको बसोबास थियोे लोमन्थाङ ।

तलको मान्छे अर्थात रुङ्बा पनि माया गर्थे । उनीहरूमा दयाभाव थियो ।  स्कुलको नाम नै तिब्बती भाषामा करुणा राखिएको थियो । स्कुललाई तिब्बती भाषामा सेचेन सेङरुवलिङ मोन गोन लोबड्रा भनिन्थ्यो । त्यहाँ लामाहरू मूलतः शाक्य ट्रिचेन मान्ने र मिङ्मापा थिए, एकथरी घरमा बस्ने अर्काथरी घर त्यागेका थिए ।

धेरै लामाका विदेशी गडफादर अर्थात् स्पोन्सर थिए । कोही लामा सिङ अर्थात् दाउरा फिस तिरेर पढ्दथे । त्यो बेलामै त्यहाँ एक लामाको पहलमा बोर्डिङ स्कुल खुलेको थियो । साथै, सरकारी निमावि पनि थियो ।

गाउँमा चिया पसल थिए । साथै, किराना पसल पनि थिए – जहाँ चाइनिज सामानहरू पाइन्थ्यो । सबै गाउँले लामादेखि डराउँथे । अहिले उक्त छोदे गुम्बाको स्कुल भारतीय दूतावासले बनाइदिएको नयाँ भवनमा छ भन्ने सुनेको छु । समय अभावले हेर्न जान पाएको छैन । जीवन यस्तै बेफुसर्दिलो भएको छ ।

त्यो बेला फोन थिएन । रेडियो सेटमा काठमाडौंमा कुरा हुन्थ्यो आकाशवाणीमा । गाउँलेलाई एक्याप संस्थाले धेरै सहयोग गरेको थियो । जौ, आलु र केराउ मात्र हुन्थ्यो । पछिपछि साग लगाउन थाले ।

त्यहाँ स्याउ समेत हुन्थेन, जोमसोमबाट ल्याउनुपर्थ्यो । स्याउ एक रुपैयाँ गोटा पाइन्थ्यो पसलमा । कागबेनीदेखि माथि गुरुङ बस्ती र तल म्याग्दीसम्म थकाली बस्ती थियो ।

थकाली अलिक चलाख र व्यावसायिक थिए । लोमन्थाङवासी भने सिधासाधा थिए । त्यहाँ एक परिवार जो दरबारअगाडि नजिकै पसल गर्दथे, ती तीन भाइले एउटी श्रीमती बिहे गरेका थिए । अंगे्रजी भाषामा यसलाई पोलिग्येमी भनिन्छ क्यारे !

जिम्बु टिप्न बिदामा मास्टरहरू जान्थे । भीरभीरमा जानुपर्ने भएकाले मचाहिँ जाँदिनथेँ । छक्क पर्छु, किनकि बजारमा जिम्बु यति सस्तोमा बिक्री हुन्छ ।

स्कुलनजिकै खोला थियो । ठाउँठाउँमा तातोपानी भेटिन्थ्यो । त्यही खोलामा गाउँलेले सद्गत गर्थे । त्यस्तोमा म कहिल्यै हेर्न गइनँ, डरले । धर्मात्माको मासु खान धेरै गिद्ध आउँछन् भनिन्थ्यो !

अचम्मको दुनियाँ, अलग्गै संसार थियो । धनीको घरमा घोडा हुन्थ्यो त्यहाँ एकजना ब्रिटिस नागरिक जोन स्यान्डी पनि थिए । उनले लोमन्थाङको विकासका लागि काम गरेका थिए । त्यसैले प्रख्यात थिए । त्यो बखतमा ७० हजार पर्ने चिल्लो र बलियो घोडा थियो उनको । उनको रवाफ पनि उस्तै थियो । तलका मान्छेले चना खाने र लोमन्थाङमा चना घोडालाई खुवाउने भएर घोडाको खाना, रुङ्वाको दाना भनेका रहेछन् ।

त्यहाँका खेतमा केराउ, उवा, जौ, बन्दा, आलु र सागको खेती हुन्थ्यो । मुस्ताङको विकासमा एक्यापको देन यसबाटै देखिन्छ । घरघरमा सोलार समेत जडान गरिदिएको थियो, अनुदानमा । माटाकै घर माटाकै पर्खाल थिए । घरमाथि दाउरा राख्थे ।

हरेकजसो घरमा लामा हुन्थे । माहिलो छोरालाई लामा बनाउने त्यहाँको चलन छ ।

नेपालभित्रकै स्वर्ग हो, लोमन्थाङ । म त मोटर नजाने बेला हिँडेर पुगेँ, त्यहाँ अहिले गाडी जान्छ । एकफेर अवश्य जानुहोला । आन्तरिक पर्यटन बढाऊँ, देश जानाैँ, बुझौँ र माटो चिनौँ ।

सुन्दा कथा लाग्ने यो लोमन्थाङ जीवनमा एकपटक जानैपर्ने ठाउँ हो । म जुन बेला त्यहाँ बसेँ, त्यो बेलाको परिस्थितिमा अहिले विकास भइसकेको छ । मैले तीन वर्ष त्यहाँको परिस्थिति भोगेँ ।