मलाई पशुपति परिसर नेपाली जीवनको मिलनविन्दुजस्तो लाग्छ । ईश्वरको खोजीमा निस्केकाहरू, प्रेममा धोका पाएका घायल आत्माहरू, वास्तविक र तथाकथित विरक्त जोगीहरू, कथित ज्योतिषीहरू, प्रभातफेरीको सिलसिलालाई पशुपतिसँग जोड्ने बटोहीहरू, मलामीहरू र मदिरापानले लट्ठ भएर सुरक्षित पेटीमा पल्टन आउने मजदुरहरूको शरणस्थली हो यो परिसर ।

म एक ठाउँमा बसेर तमासा हेरिरहेको थिएँ । त्यसै क्रममा पठित र भलादमी देखिने दुईजना सज्जनहरू मेरो नजिकै आइपुगे । कसैको मलाम आएका उनीहरूले उता चिता जलेर भस्मीभूत नहुँदासम्म समय कटनी गर्नु थियो । सायद उनीहरू कुनै गम्भीर विषयमा बहस गरिरहेका थिए । बसिसकेपछि चञ्चल र जिज्ञासु प्रतीत हुने एकजनाले अर्कालाई प्रश्न गरे, ‘त्यसो भए मेरो जीवनको मूल्यहीनता के हो त ?’

अर्का शान्त र धीर देखिने सज्जनले उत्तर दिँदै भने, ‘तपाईंको जीवनको मूल्यहीनता सुन्नुहोस्– यदि तपाईं अहिले भर्खरै यहीँको यहीँ मर्नुभयो भने पनि यो दुनियाँलाई केही नोक्सान हुँदैन । यो संसारमा आठ अरब मानिस छन्, तीमध्ये तपाईंलाई चिन्ने कति छन् ? पचास ? सय ? पाँच सय ? ती चिन्नेमध्ये तपाईंलाई नजिकबाट चिन्ने कति छन् ? बीसजना ? तीसजना ? ती नजिकैबाट चिन्नेमध्ये तपाईंको चाहना गर्ने कति छन् ? दशजना ? बाह्रजना ? चाहना गर्नेमध्ये तपाईंलाई ‘मिस गर्ने’ अर्थात् तपाईंको अभाव महसुस गर्ने कति होलान् ? पाँचजना ? सातजना ? तीमध्ये तपाईंको अभावमा वेदनाले छट्पटाउने कति होलान् ?

धेरै वर्षअघिको कुरा हो । तपाईंले प्रथम श्रेणीमा अमूक परीक्षा पास गर्नुभयो । तत्पश्चात् खोजेजस्तो नोकरी पाउनुभयो । तपाईंले व्यापारमा पनि हात हाल्नुभयो । जीवनसाथी पनि चाहना गरेझैँ सुन्दर, सुशील र सुयोग्य पाउनुभयो ।

व्यापार दिन प्रतिदिन फस्टाउँदै गयो । फेरि तपाईंले तारे होटेल खोल्नुभयो । तपाईं सभ्य, शान्त र भव्य देखिन थाल्नुभयो । ल भन्नुहोस् त, तपाईंको त्यो उन्नतिमा कोको खुसी भए र किन खुसी भए ?

एक क्षण गम खाएर विचार गर्नुहोस् त मित्र, तपाईंको अभ्युदयमा कोको निःस्वार्थ तथा सच्चा मनले प्रसन्न भए र कोकोलाई मनमनै जलन भयो ? तपाईंको सौभाग्यदायी समृद्धिमा को टाढा र को नजिक भए ?’

त्यसरी अत्यन्तै कर्णकटु र खरो उत्तर पाएका मित्र सोचमग्न भएर केही बेर टाढा क्षितिजतिर हेर्दै टोलाए । अनपेक्षित उत्तर पाएका उनका चञ्चल आँखामा विषादको छाया देखिन थाल्यो ।

उनले गम्भीर हुँदै भने, ‘मेरो यतिका उमेर बितिसक्यो । म जसोतसो आफ्नै किसिमको जीवन जिउँदै आएको थिएँ । आज तपाईंले मसानघाटमा आएको मौका छोप्दै अकस्मात् यो अनर्गल प्रश्न गरेर मलाई सोच्न बाध्य पारिदिनुभयो । यो तपाईंले मेरो आँखा खोलिदिएको कि फुटालिदिएको ?

आज तपाईंले एउटा शान्त तलाउमा ढुंगा फालेर लहर उठाइदिनुभयो । तपाईंले एउटा सुस्थिर आत्मालाई झकझक्याएर हल्लाइदिनुभयो । त्यसो भए अब तपाईं आफैँ भन्नुहोस्, जीवन के हो ?’

शान्त र सुधीर मित्रले झन् शान्त हुँदै जवाफ दिए, ‘एक दिन अचानक तपाईंको नोकरी खोसियो । व्यापारमा पनि घाटा लाग्दै गयो । शरीर रोगी हुँदै गयो । तपाईं कुरूप देखिन थाल्नुभयो । तपाईंको सम्पत्ति लिलाम भयो । दैवलीलाले गर्दा तपाईंमाथि अनेकौँ आरोप आइलागे ।

तपाईंमाथि फौजदारी मुद्दा लाग्यो । तपाईं जेल पर्नुभयो । हेर्दाहेर्दै तपाईं सुकुम्वासी हुनुभयो । ल भन्नुहोस् त मित्र, तपाईंको अवनतिमा को दुःखी भयो ? कसले सहयोगको हात बढायो ? कसले ‘म छु, चिन्ता नगर’ भन्यो ? को साथमा रह्यो र कसले साथ छाडिदियो ?’

म सुनिरहेको थिएँ । मलाई परतिर महायज्ञमा भइरहेको पुराणवाचनभन्दा यी सज्जनहरूको संवाद रुचिकर लागिरहेको थियो । उनीहरूलाई पनि मेरो सामुमा कुरा गर्नमा कुनै संकोच थिएन ।

क्रमशः साँझका बत्तीहरू बल्दै गए । हामीले बलिरहेका दीपकहरू हेर्न थाल्यौँ । उता एउटा पाटीमा सन्ध्याकालीन घण्टहरू बजिरहेका थिए । कोही देवाधिदेव महादेवको भव्य मनमोहन रूपको गुणानुवाद गरिरहेको थियो– 
चलत्कुण्डलं भ्रू सुनेत्रं विशालं । प्रसन्नाननं नीलकंठं दयालं
मृगाधीशचर्माम्बरं मुण्डमालं । प्रियं शंकरं सर्वनाथं भजामि

कति सार्थक नामकीर्तन । हलाहल विष पिएर सारा कष्ट कण्ठमा धारण गर्दा पनि कति निर्मल र प्रसन्न अनुहार ! सुन्दर आँखाहरूमा पनि उस्तै दीप्ति र विशालता । शरीरमा बाघको छाला र गलामा मुण्डमाला पहिरिएर रनबन विचरण गर्दा पनि कस्तो प्रफुल्लता ! अनि, असीम कंगालीमा पनि कस्तो खुसहाली र मानसिक सम्पन्नता !

आज मेरा नवमित्र सुधीर बडो अबन्ध्य मनस्थितिमा थिए । सायद उनी आफ्नो मनका साराका सारा भावहरू भोलेनाथालाई साक्षी राखेर पोख्ने फिराकमा थिए । उनी भन्दै गए, ‘यहाँ सयौँ भक्तजन जम्मा भएका छन् । सबैको शिवमा अगाध भक्ति छ । किन भक्ति छ थाहा छ ? किनकि, प्रायः सबका सब माग्न आएका हुन् । प्रायः सबै मगन्ते र स्वार्थी अतृप्त आत्माहरू । हे प्रभु, मेरो छोरो परीक्षामा उत्तीर्ण होस् । बुहारी मैले खोजेजस्तै असल परोस् । व्यापारमा नाफा होस् । सुन्दर, असल, धनाढ्य र  भनेको मान्ने पति पाऊँ ।’

सायद मित्र ठिक भन्दै थिए । मलाई पनि महसुस भयो कि सायद त्यहाँ कसैले पनि हरेक अवस्थामा प्रसन्न रहने सदाशिवको महनीय व्यक्तित्वको विम्बलाई महसुस गर्न चाहेन । कसैले पनि जीवनमा कहिलेकाहीँ अनपेक्षित विषको घुट्को पिउन तयार हुनुपर्छ भन्ने महसुस गरेन ।

सदाशिवले विष पिए त पिए, त्यो उनको निजी मामिला हो । उनी अभावमा पनि मुस्कुराए त मुस्कुराए, त्यो उनको निजी मामिला हो । कसैले पनि महादेवको आँगनमा खडा भएर प्राप्तिमा पनि र अभावमा पनि समान भावमा रहनेछु भनेर प्रतिज्ञा गरेन । पशुपतिको परिसरमा पुगेर पनि कसैले आफ्नो गल्ती स्वीकार गरेन । त्यहाँ कसैले पनि पनि आफ्नो भागको कर्मलाई सम्यक् तरिकाले सम्पादन गर्ने प्रतिज्ञा गर्न चाहेन ।

त्यहाँ थुप्रै बिग्रेका मानिस पुगेका थिए, किन्तु कसैले पनि सुध्रने प्रण गरेन । हरेक व्यक्ति मनमनै आफूबाहेक सबैलाई आफूअनुकूल भएको देख्ने अभिलाषा बिसाएर फर्क्यो । त्यहाँ अत्यन्तै थोरैले मात्र सत्, चित् र आनन्दको अनुभव गरे ।

यो त भयो पशुपतिनाथको आँगनको प्रसंग । मित्र सुधीरको सुधीर समझ र ज्ञानले पशुपति दर्शन गर्न जाने मनुष्यको मनभित्र देखेको कुरा हो यो । उनले कति सत्य र कति मिथ्या देखे मैले यसै भन्न सक्ने कुरा भएन । परन्तु, उनी सत्यको निकै नजिक छन् भन्नेमा शंका मान्नुपर्ने कारण छैन ।

जीवन एक नीलकण्ठ हो । किन नीलकण्ठ हो ? किनकि, हलाहल विष पेटमा पुगे मार्छ र मुखमै राखे जलाउँछ । जीवनको विसंगतिलाई घाँटीमा राख्नुपर्छ, न तल न त माथि ।

वास्तवमा यही हो जीवनको सन्तुलन । त्यसो भए जीवनको संगति के हो त ? संगति त्यो जीवनमा छ, जो नीलकण्ठजस्तो छ । संगति त्यहाँ छ, जब मनुष्यले सिसिफसले झैँ दायाँबायाँ नगरी अहर्निश जीवनको बोझिलो पत्थर बोकिरहन्छ । तर्क गरेर होइन, कर्म गरेर ।

जीवनको अर्थ खोजेर होइन, भारवहन गरेर । भारी बिसाएर होइन, भारीको व्यवस्थापन गरेर । रोएर होइन, जब्बर परिश्रम गरेर । सुधीर भन्दै थिए, ‘तपाईं रोएर कसलाई के फरक पर्छ ? तपाईंले आफूलाई बिचरा देखाएर कसको दिल पग्लन्छ ?’

व्यथित साथीले फेरि सोधे, ‘त्यसो भए सुख के हो ?’

यहाँनिर भने सुधीर पनि असमञ्जसमा परे । भने, ‘बडो जटिल प्रश्न गर्नुभयो । सुख एक मानसिक अवस्था हो । सुख एक अस्थायी प्रसन्न मनस्थिति हो । सुख एउटा तात्तातो जेरी मुखमा राखेको क्षणजस्तै हो । मरुभूमिमा अत्यन्तै तिर्खा लागेको बेला एक गिलास लस्सीजस्तो । दिसाले अत्याएर आच्छु आच्छु पारेको बेला शौचालयमा छिर्न पाएजस्तो । थाकेको बटोहीले पाटीमा एकराते वास पाएजस्तो । जेठको गर्मीमा तिर्खाले तड्पिरहेकी ढाक्रे बहिनीले एक गिलास ठन्डा सर्बत पिउन पाएजस्तो ।’

फेरि प्रश्न, ‘जीवन कस्तो निरर्थक हगि ?’

‘हो त नि । निरर्थक छ र त मजा छ । म निरर्थकतामा पनि जिउन सक्षम छु । नियतिले प्रदत्त गरेको आजीवन उपहार गरुंगो पत्थर बोकेको बोक्यै छु । कण्ठमा विष धारण गरेको छु, परन्तु कुनै दुःखमनाउ गर्दिनँ । कंगाल छु, तैपनि झुक्दिनँ । भोको छु, तर रुँदै हिँड्दिनँ । कसैको दयाको पात्र होइन म । म आफैँ अस्तित्व हुँ । म आफैँ मेरो स्व हुँ । म आफैँ पूर्ण हुँ । मविना कसैलाई पर्वाह छैन भने नहोस्, मलाई पनि कसैको पर्वाह छैन ।

म रनबन भौँतारिने महादेवको रोमकूपबाट निस्केको नुनिलो पसिना हुँ । मेरा लागि महादेव कुनै स्थूल अस्तित्व होइन । महादेव त एक प्रतीक मात्र हुन्, जीवन जिउन प्रेरणा दिने एक मनोमय सौगात । म परिश्रमी, अटल र धैर्यशाली सिसिफस हुँ । म गल्दिनँ, म डग्दिनँ, म डर्दिनँ, म कसैको खुसामद गर्दिनँ ।

मलाई मेरो अवसानको चिन्ता छैन । कसैले मेरो जयन्ती मनाओस् भन्ने चाहना छैन । म सदाका लागि जाँदा कसैको केही गुम्ने छैन । नगुमोस् न, मलाई कुनै चिन्ता छैन । कसैप्रति कुनै गुनासो छैन । कसैलाई दुई थोपा आँसु देखाउनु छैन । मलाई कसैको सहानुभूतिको दरकार छैन । मलाई कसैले ‘कठै’ भनेर दया गरोस्, चाहना छैन ।’

प्रश्न– के यो अभिमान हो ?

‘अभिमान होइन मित्र । यो अभिमान होइन, बरु अभियान हो । यो अभिमान होइन, बरु स्वाभिमान हो । मैले पारस्परिकता र करुणा चाहिन्न भनेको होइन । महादेवको विम्बात्मक वरद हस्त चाहिन्न भनेको होइन । स्वयम्भूको दुई आँखाभित्र निवास गर्ने न्याय–अन्यायको विवेक चाहिन्न भनेको होइन ।

‘ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै । तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः’ को उदात्त सहभाव र शान्तिभावको महत्त्व छैन भनेको होइन । वसुधैव कुटुम्बकम् मिथ्या छ भनेको होइन ।

मैले त केवल कसैको ‘कठै’ चाहिन्न मात्र भनेको हुँ । कर्ममा विश्वास छ भनेको हुँ  । एकोहोरो रोटी पकाउने चेष्टा नगर भनेको हुँ । मैले जीवनमा सबैभन्दा मायालु वस्तु आफ्नै जीवन हो भनेको हुँ । हवाईजहाजमा अक्सिजनको अभाव भएर मास्क लगाउनुप¥यो भने पहिले आफूलाई लगाएर मात्र अरूलाई लगाइदेऊ भनेको हुँ ।

पहिलो स्याहार आफ्नै गर । आफ्नो भागको पत्थर प्राथमिकतामा बोक । आफूलाई सहायता गरेर समय बचत रह्यो भने अरूलाई पनि सहायत गर । तिमी अगाडि बढ्दै जाँदा कोही पछाडि छुट्यो कि भनेर चिन्ता नगर । जीवन हो, तिमी अघि बढ्दा कोही पछाडि पर्छ भने पर्न देऊ । सक्छौ कसैको हात तान, किन्तु पछाडिबाट खुट्टा नतान ।’

फेरि प्रश्न– जब कसैसँग कुनै वास्ता छैन भने चिरायु हुनु र अल्पायु हुनुमा के फरक छ ?

धेरै बाँच्नु या थोरै बाँच्नुको चक्कर किन ? तिम्रो नियन्त्रणमा नरहेको कुराको सरोकार किन ?

तथापि, सबैको जीवनको आ–आफ्नो भाग र भोग हुन्छ । एउटा झिँगा कति समय बाँच्छ ? झिँगाको परम आयु जम्मा तीस दिन होला । मनुष्यको नजरमा ऊ साह्रै अल्पायु प्राणी हो । किन्तु, झिँगाको समुदायमा पनि कोही चिरायु र कोही अल्पायु हुन्छ ।

कति अवधि बाँचियो भन्ने कुराले महत्त्व राख्दैन साथी । आफ्नो भागको पत्थर कसरी बोकियो ? महत्त्व त्यसमा छ । आफ्नो भागको नीलकण्ठत्वको पालनामा कति सफल हुन सकियो ? महत्त्व त्यसमा छ । समय त उडिरहेको छ हरपल । तर, त्यो पललाई कसरी समात्न सकियो ? निरर्थकताबीच पनि जीवनलाई कति मात्रामा सार्थक बनाउन सकियो ? महत्त्व त्यसमा छ ।

जीवन जिउने सिलसिलामा तपाईं शिशुको मुस्कान र चरीको उडानको दृश्यबाट कत्तिको मोहित हुनुभयो ? गर्मीले चिटचिट पसिना आइरहेको बखतमा शीतल समीरको स्पर्श पाउँदा शरीर र मन कत्तिको प्रसन्न भयो ? बिहान सबेरै उदाउँदो सूर्यको रश्मि पाएर हाँसेको धौलागिरिको दर्शन पाउँदा तपाईंको चित्त कत्तिको उत्फुल्ल भयो ? वन, पाखा र पहराको भ्रमण गर्दा सुनिएको कोइलीको कोहोकोहो र न्याउलीको न्याउन्याउले तपाईंको हृदय कत्तिको आह्लादित भयो ?

झरनाले भनेको कविता, वर्षाले भनेको श्लोक र गण्डकी नदीको शान्त सुसाइले तपाईंको चेतना कत्तिको कवितामय भयो ? ढिकी, जाँतो र पानीघट्टको संगीत सुन्नुभएको छ ? छ भने त्यहाँ के बुझ्नुभयो ? वनका तिखा काँडाको घोचाइ र मनुष्यका वचनरूपी काँडाको घोचाइको फरक थाहा पाउनुभयो कि भएन ? भोक,  तिर्खा, नग्नता र कंगालीको दुःख थाहा छ कि छैन ? ईष्र्या, द्वेष, उत्साह, दुरुत्साह र मात्सर्यको संसारलाई कत्तिको नजिकबाट अनुभव गर्नुभएको छ ?

म यस धरामा आउँदा रोएको थिएँ रे, तर मैले सुनिनँ । शैशवावस्थामा म दिसापिसाबको कुण्डमा डुबेको थिएँ, तर मैले बिर्सें । मलाई किरा र कमिलाले टोके होलान्, पेट दुख्यो होला, कति दिग्दार लाग्यो होला, तर मलाई केही पनि याद छैन ।

निर्दोष उमेरमै जीवन मूल्यहीन र विसंगत लाग्यो होला मलाई । मलाई हुर्केकाहरूको मस्ती देखेर ईष्र्या लाग्यो होला । कति अर्थहीन र दुःखदायी थियो होला मेरो बाल्यजीवन ? परन्तु, हुर्केकाहरूले बालबालिकाको जीवनलाई ‘आहा !’ भने, किनकि उनीहरूले मेरो बालककालीन जीवनलाई आफ्नै नजरले हेरेका थिए ।

जीवनको मर्म आफ्नै स्वले मात्र बुझ्छ, अर्कोले बुझ्दैन । अर्काको दुःख र मर्म को देख्छ ? अर्काको मनको वह र वेदना को बुझ्छ ?

अर्को प्रश्न– त्यसो भए सच्चा सन्देश के हो ?

प्रत्येक व्यक्ति नीलकण्ठ बन्नुपर्छ, यही नै सर्वोपरि सन्देश हो । स्वयम्भूका दुई आँखाको सन्देश विवेक हो । अलमस्त ढलिरहेका बूढानीलकण्ठ नारायणको सन्देश जीवनको नियतिको दृष्टान्त हो । कामाख्या देवीको सन्देश जीवनशक्ति, पुनरुज्जीवन र मातृशक्ति हो ।

बुद्धको ‘दुःख छ’ मा जीवनको वास्तविकतालाई स्वीकार गर्ने सन्देश निहित छ । बुद्धको सिंगो जीवनको सन्देश सहनशीलता, करुणा र ‘अप्प दीपो भव’मा छ । युनानी पौराणिक कथाको पात्र सिसिफस अस्तित्ववाद र अविश्रान्त कर्मको सन्देश हो ।

प्राप्त जीवनलाई स्वीकार गर्दै यी सन्देशहरूलाई मनन गर, परन्तु जीवनको अर्थ खोज्नेतर्फ नलाग । यदि, जीवनको प्रयोजन खोज्न थाल्यौ भने अन्तहीन भ्रान्तिको सागरमा हराउनेछौ । नियतिले जिम्मा लगाएको पत्थर बोकिराख बोकिराख । कर्मण्यवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । चरैवेति चरैवेति ।

तपाईं मोटामोटी तवरले खुसी हुनुहुन्छ ? हुनुहुन्छ भने तपाईंले जीवनलाई स्वीकार गर्नुभएको छ । स्वीकार गर्नुभएको छ भने तपाईं सिकायती हुनु हुन्न । सिकायती नहुनुको अर्थ हो, तपाईं भाग्यलाई धिक्कारेर आफ्नै हृदयमा घाउ बनाउने फिराकमा हुनु हुन्न ।

तपाईं एक बुझकी मानव हो । तपाईंले घडीमा बिहान उठ्ने ‘अलार्म’ फिट गर्नुभएको छ । तपाईं कहिलेकाहीँ भविष्यमा यो गर्छु, त्यो गर्छुका गुलिया योजना बुन्नुहुन्छ र त्यो पाएपछिको काल्पनिक सुखमा रम्नुहुन्छ नि, त्यही हो जीवनको सुख ।

तपाईं योजना बनाउँदै बिर्संदै गर्नुहुन्छ ? कविता लेख्दै मेट्दै गर्नुहुन्छ ? नदीझैँ हिँड्दै पाइला मेट्दै गर्नुहुन्छ ? हो, त्यही हो जीवन । याद गर्नुहोस्, तपाईंको अस्तित्वको सबैभन्दा मूल्यवान् उपहार तपाईंको स्वतन्त्र चेतना हो ।