सिड्नी, अष्ट्रेलिया । अष्ट्रेलियामा नेपाली समाज ह्वात्तै बढदै गर्दा बसाइँसराइको इतिहास खोतल्दै जाँंदा यसैवर्ष आधा शताब्दी पूरा हुने देखिन्छ । को थिए त अष्ट्रेलियामा बसाइँसराइ गर्ने पहिलो नेपाली ? के पढेर वा कसरी आइपुगे अष्ट्रेलिया ? 

यो हामी अष्ट्रेलियावासी नेपालीका लागि एउटा रोचक विषय पनि छ । हुन त, आपसी भ्रमण र छात्रवृत्तिमा पढ्न केही नेपाली अष्ट्रेलिया नआएका पनि होइनन् । तर बसाइँसराइको इतिहास खोतल्ने हो भने इलामका डा. नारायण प्रधान पहिलो नेपाली हुन्, जो अष्ट्रेलियामा स्कटल्यान्डबाट सन् १९७४ फेबु्रअरीमा आएको देखिन्छ ।

त्यसो त, सेनामा भर्ती भएर विदेशतिरै बस्ने नेपालीको इतिहास निकै लामो छ । त्यतिबेला पनि आकर्षक कमाइ, बहादुरी, सानका लागि विदेशी सेनामा भर्ती हुने क्रमसँगै अन्तरदेशीय बसाइँसराइको कथा प्रारम्भ भएको देखिन्छ । 
ब्रिटिश शासनकालमा भारतीय सेनाबाट सुरु भएको सम्भावनाको खोजीले नेपालीलाई संसारभर बहादुरको तक्मा भिरायो । तर अमेरिका र अष्ट्रेलिया अनि युरोपतिरको बसाइँसराइको इतिहास भने त्यति लामो छैन । 

एसियाली मुलुकबाट बसाइँसराइको सम्भावना नभएकै बेला इलामे प्रधानले स्कटल्यान्डबाट आवासीय भिसा प्राप्त गरे । सँगै श्रीमती लीला प्रधानसहित अष्ट्रेलियाको मेलवर्न आइपुगेका थिए । 

राजकीय भ्रमणबाहेक विद्यार्थी भिसामा अमृत तन्डुकार सन् १९६९ सालमै अष्ट्रेलिया आएता पनि आधिकारिक रुपमा बसाइँसराइ गर्ने प्रधान पहिलो नेपालीका रुपमा अष्ट्रेलिया भित्रिएको यहाँका जानकारहरू बताउँछन् ।

त्यतिबेला सरकारी छात्रवृत्तिबाहेक निजी खर्चमा अष्ट्रेलियामा अध्ययन गर्न पाउने अवस्था थिएन । तर, स्कटल्यान्डमा केमेस्ट्री एनालिटिक पढेका नारायण प्रधानले अष्ट्रेलियाले आवासीय भिसासहित मेलवर्नको सीएसआरओमा जागिर पाए । सँगै उनी पहिलो नेपालीका रुपमा अष्ट्रेलिया बसाइँसराइ गर्ने व्यक्ति बन्न पुगेका थिए ।

खानी विभागमा सिनियर केमिष्ट्रीमा कार्यरत रहँदा प्रधान स्कटल्यान्ड पढ्न गएका थिए, सन् १९७२ मा । स्कटल्यान्डबाट पीएचडी सकी नेपाल फर्केका पनि हुन् । तर उनले अष्ट्रेलियामै जागिर पाएपछि स्कटल्यान्ड फर्किएका हुन् ।
पहिलो बसाइँ सरेका नारायण प्रधानको आगमनसँंगै आउँदो माघमा नेपालीहरूको अष्ट्रेलिया आगमनको पचास वर्षको इतिहास कोरिँदैछ । 

सिड्नीमा बस्दै आएका प्रधान आफ्नो पुराना दिन सम्झना गर्दै भन्छन्, ‘‘मेलवर्न पुगेको बेला एक जना नेपाली भेट्न पाइएन । करिब छ महिनापछि एडमन्ड हिलारीको च्यारिटी कार्यक्रममा नेपाली भाषी दार्जीलिङबाट एकजना आउने सुनेपछि काम छाडेर कुदियो ।’’

उनी ती दिन सम्झँदै भन्छन्, ‘‘उनलाई त्यही दिन भेट्न पाइएन । तर उनको नम्बर र ठेगाना भने पाइयो । दोस्रो दिन टेलिफोनमा धित मर्नेगरी नेपाली बोलेर भेटघाट गरियो ।’’

उनले त्यतिबेला सिड्नीमा ६–७ जना नेपाली भएको सुनेका थिए । नेपाली भएकै ठाउँमा रहने योजनासहित सन् १९७७ मा सिड्नी बसाइँ सरे । सन् १९७५ तिर इन्द्रा वन, गोविन्द शाह, अक्कलबहादुर सीड, आनन्द श्रेष्ठलगायतका नेपालीहरू सिडनी पुगेका थिए  ।

प्रधान भन्छन्, ‘‘सिड्नीमा आठ–दश जना नेपाली भेट हुन थालेपछि बल्ल नेपालीपन र नेपाली मनमा रमाउन थालियो । त्यतिबेला हामीलाई निकै ‘होम–सिक’ हुने, खानपिन नमिल्ने र चाडबाड मनाउन नपाउँदा निकै पिरल्थ्यो ।’’

यसरी सिडनीमा केही संख्यामा नेपाली जम्मा भएपछि सन् १९७६ मा नेप्लिज अस्ट्रेलियन सोसाइटी खुलेको हो । जसमा नेपालीले मात्रै नपुगेर नेपाल भ्रमण गरी फर्किएका अष्ट्रेलियन समेतलाई आवद्ध गरेर संस्था बनाएको सम्झन्छन्, डा. प्रधान ।

सोसाइटीको पहिलो संयोजकका रुपमा डा. गोविन्द शाह थिए । त्यसपछि सन् १९९५ मा केही ब्रिटिस सेनाबाट अष्ट्रेलिया बसाइँ सरेका र अन्य नेपाली मिलेर पहिलो नेपालीहरू सम्मिलित गोर्खा नेप्लिज सोसाइटी जन्मेको स्मरण गर्छन्, प्रधान ।

सन् १९९८ मा संस्थाले मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश आचार्यलाई अष्ट्रेलिया बोलाइएको थियो । तिनको दुइदिन चलेको कार्यक्रममा सात सय नेपालीले हेरेका थिए । त्यतिबेलासम्म पनि नेपाली संख्यात्मक रुपमा हजारको हाराहारीमा रहेको उनको ठम्याइ छ । त्यतिबेला दूतावास थिएन, जापानस्थित नेपाली दूतावासले हेर्थ्यो ।

सुख–दुःख पोख्ने र समाचार आदान–प्रदान हुने स्थान थियो, डा. प्रधानको रेष्टुरेन्ट याक एन्ड यति नेप्लिज कुजिन । सहरमा खुलेको उक्त रेष्टुरेन्ट धेरै पछि उनले बन्द गरे ।

नारायण प्रधान सन् १९७४ मा पीआर लिएर पहिलो नेपालीका रुपमा मेलवर्न आएको केही महिनापछि आफू सिड्नी आएको इन्द्रा वन बताउँछिन् । 

नेप्लिज अष्ट्रेलियन सोसाइटीको १८ वर्ष अध्यक्ष रहेकी इन्द्रा वनका अनुसार, सन् १९९५ मा गोर्खा नेप्लिज सोसाइटी, सन् १९९८ मा अजय सिवाकोटी एनएडीएफ र सन् १९९९ मा नवाज जस्ता नेपाली संस्था खुलेका थिए ।
सन् २००५ मा मन केसीको संयोजकत्वमा एनआरएन जन्मिएको इन्द्रा वनले सुनाइन् । 

नेपाली समाजमा गरेको योगदानवापत वनलाई अष्ट्रेलिया सरकारले ‘अर्डर अफ अष्ट्रेलियन अवार्ड’ जस्तो महत्वपूर्ण उपाधि प्रदान गरेको थियो ।

त्यतिबेला नेपालीपन खोज्दै नेपाली मन जोडाउन इन्द्रा वनको महत्वपूर्ण भूमिका थियो । प्रधान आएको दिन फेव्रुअरी १० पारेर स्थानीय टेलिभिजन लुक्ला टीभीले समेत नेपालीको अष्ट्रेलिया आगमनको पचासौँ वर्षगाँठ मनाएको प्रधानसम्पादक डा. राजु मानन्धर बताउँछन् । 

डा मानन्धरले भने, ‘‘यो हाम्रो अष्ट्रेलिया आगमनको गर्विलो इतिहास भएकाले पहिलो आवासीय नेपाली डा. नारायण प्रधान र महिला इन्द्रा वनलाई हामीले सम्मान गरेका हौँ ।’’