‘काँस’बाट बनेको रहेछ— ‘कँसेरी’ शब्द । यो लेख्दै गर्दा मैले नेपाली बृहत् शब्दकोशमा हेरें । शब्दकोशमा प्रविष्टि नभएको शब्द रहेछ यो । भनौं न  स्थानीय शब्द ।

सिन्धुली जिल्लाको सदरमुकामबाट पूर्वतर्फ पर्ने एउटा खुँज हो— तीनपाटन । कमला नदीबाट कमला खुँज भएजस्तै यसलाई चँदाहा नदीको खुँज भन्न मिल्ला । चँदाहा कमलाकै सहायक नदी हो । यो कमलामाई नगरपालिकाको काउछेनेर कमला नदीमा मिसिन्छ । भौतिक क्षतिका दृष्टिले हेर्दा कमला नदीभन्दा धेरै अगाडि देखिन्छ— चँदाहा खोला । विशेषतः तीनपाटन क्षेत्रमा कृषियोग्य जमिनको कटान र मरुभूमीकरणमा यस नदीकारण ठूलो क्षति पुगेको छ ।

विसं २०२३ सालमा यस क्षेत्रमा घनघोर वर्षा भएछ । यही वर्षामा चँदाहा खोलाको शिरमा ठूलो पहिरो गएछ । यही पहिरो बाढीको रूप लिएपछि बगेर आएको बालुवा र गेग्राङ तीनपाटन फाँटको शिरदेखि पुछारसम्म फिँजिएछ र फाँटको हराभरा लाहुरे टप्पु किरियापुत्रीको श्वेतवस्त्रमा बदलिएछ । तीनपाटनका धेरै किसान चँदाहा खोलामा आएको यही एउटा बाढीले एकै रातमा एकै झमटमा दैनिक गुजाराका लागिसमेत अन्नपात बेसाउनुपर्ने अवस्थामा पुगेछन् ।

हामी जो हुर्किदो उमेरमा थियौं चँदाहाको सेतो बगरमा बालुवाको घर बनाउँदै हुर्कियौँ । तीनपाटन फाँटको आधाभन्दा बढी हिस्सा कुनै प्रकारको झारसमेत उम्रिन नसक्ने सेतो बगरको रूपमा हामीले देख्यौं । यही बगरको कहिले एउटा छेउ कहिले अर्को छेउमा नाँचेर बग्ने गर्थ्यो— चँदाहा खोला । ‘यस वर्ष खोलाको मूल धार पारिपट्टि छ वारि रोपाइ गरे हुन्छ’ भनेर किसानले लगाएको बाली त्यही सालको अर्को बाढीले बगर बनाइदिन सक्थ्यो । यसरी चँदाहा खोलाले तीनपाटन क्षेत्रका किसानका सपनामाथि वर्षौंसम्म ढुक्कसँग बुर्कुसी मारिरह्यो । चँदाहा खोलाले मान्छे बगाएन तर कसै न कसैको उठिवास लगाउन कुनै वर्ष छाडेन । खोलाको बाढीमा झारपात कुहिएको मलिलो माटो आउँछ र बाढीले छोपेको खेतबारी पहिलेभन्दा ऊर्बर हुन्छ भन्ने कुरा चँदाहाको हकमा थोरैमात्र लागु भयो । चँदाहाले हरेक वर्ष तीनपाटनका लागि झारपात कुहिएर बनेको मलिलो माटाको साटो सेती पहिरोको सेतो बालुवा ओसारी रह्यो । यसरी तीनपाटनमा चँदाहाले हरेक वर्ष कि खेत काट्यो कि त खेतमा बालुवा थुपारेर कुनै पनि फसलको सम्भावनालाई निमिट्यान्न पारिरह्यो । यही चँदाहाकै कारण पुस्तौंपुस्तादेखि जमेर बसेका कतिपय किसान परिवार आफू बास बसेको बाँसको झ्याँङ्गमा कुनै गम्भीर असुरक्षाको आशङ्का गरेर अर्को झ्याँङ्गमा बसाइँ सर्ने सारौंजस्तै भएर तीनपाटनबाट विस्थापित भए ।

बूढापाकाहरू सम्झिन्छन्— चँदाहा लाग्नुअघि तीनपाटनको जनजीवन एकप्रकारको सम्पन्नताको अवस्थामा थियो । फाँटमा कोही पनि अचाक्ली धनी त थिएनन् तर खान लाउन दुःख भएका परिवार पनि खासै थिएनन् ।  पहाडतिरबाट खाँडीका कपडा साट्न आउँथे मान्छेहरू । कपडाको सट्टामा तिनीहरूलाई धान दिए पुग्थ्यो ।  तिनै कपडा सियोले खुटेर पोसाक बनाइन्थे । अलिपछि कपडा सिलाउने हातेकल आयो । अनि पयर कल आयो । यी कल धेरैपछिसम्म धेरैका लागि रमिताका विषय भए । कहिले पहाडबाट ल्याइएका सुन्तला, जुनार, ज्यामिर, निबुवा, नासपाती, आँटी, सतीबयर आदि फलफूल र अन्नमा मीठेफापर धानसँग साँट्न पाइन्थ्यो । खेतीपातीका लागि बेठी थिएन, अर्मपर्मको चलन थियो । कसैलाई केही अपुग भयो भने एैचोपैंचो चल्थ्यो । शोक पर्दा चँदाहा वारिपारिका मानिसहरू जम्मा हुन्थे र समवेदना प्रकट गर्थे । विवाह, व्रतबन्धमा पनि प्रायः त्यस्तै जमघट हुन्थ्यो । तीज र पञ्चमीमा चँदाहा वारिपारिका गाउँबाट रातो कपडामा सजिएका महिलाहरूको चँदाहातिर लर्को लाग्थ्यो । कसैले कुनै धार्मिक अनुष्ठान सम्पन्न गर्थ्यो र भजन लगाउँथ्यो । साँझमा भजनमा खैँजेडी बजाएर खुट्टा बङ्ग्याएर नाँचेका पुरुषका नाँच हेर्न फाँटभरिका मानिस जम्मा हुन्थे । चिया खाने चलन अलिपछि चलेको हो । त्यसभन्दाअघि दूध, दही र मोही किनबेचको चलन थिएन । बटुवाले पानी खान माग्दा ‘मोही खाने कि पखाले खाने ?’ भनेर सोध्थे — गृहिणीहरू । सबैजसो घरमा डिबे बल्थ्यो । फाँटमा कसैको घरमा मइनन्टोल बल्यो भने फाँटभरिका आँखा त्यता एकोहोरिन्थे— एकपटक ।’  

सेतो बगरमा हिँड्दाहिँड्दै टक्क अडिएर कसैले बालुवा नै बालुवाको डङ्गुरतर्फ औँल्याएर भन्ने गर्थ्यो— ‘लाहुरे टप्पु हो— यो । यही टप्पुमा थिए— बर र पिपलका अग्ला रूखहरू । त्यही रूखका आडमा जम्मा भएर पढ्थे केटाकेटीहरू ।

भोक लाग्दा अघाउजी जाउलोसमेत खान नपाउने अवस्थाका बालबालिकाले अँगेनाको डिलमा बसेर बाबुबाजेले गरेका हिजोका सम्पन्नता र तीनपाटन फाँटका वैभवका यस्ता कुरा कसरी पत्याउनु ? बाबुबाजेका हिजोका सम्पन्नताका त्यस्तै कुरालाई ‘गुड्डी’ भनेर उडाउने पुस्ताको रूपमा हुर्किएको हो हाम्रो पुस्ता ।

चँदाहाले आफ्नो धार बदलेको केही वर्षपछि बगरमा देखिन थाल्थे— काँसका जगल्टाहरू । केही वर्षको अन्तरालमा बगरमा काँस यसरी फैलिन्थ्यो र फुल्थ्यो । असोजदेखि पुसमहिनासम्म फाँट सेताम्मे देखिन्थ्यो । चँदाहा खोला कुन वर्ष कताबाट नाच्ने हो भन्ने यकिन नभएकाले रैथाने किसानहरू खोलाले छाडेको बगरहरूमा पाँचसात वर्षपछि मात्र कुनै पनि उत्पादनको सम्भावना खोज्ने गर्थे ।

यसरी कँसेरी भनेको धेरै वर्षसम्म काँस फुलेको, अनि कतै खनेर र कतै उसै मास भटमास छरेको र अन्त्यमा पाका गोरुको बलमा छरितो हलोले काँसका जरा ओल्टाउँदैपल्टाउँदै तीनपाटनका किसानले बगरमा सिर्जना गरेको ’खोरिया’ हो भनेर बुझ्नुभयो भने तीनपाटनका हकमा सही हुन्छ ।