हामी परिवारका सदस्यहरू अस्पतालमा इमर्जेन्सी बाहिर कुरेर बसेका थियौं । बुबा दिवंगत भएको खबर भइसके पनि भित्र केही महिनाअघि मात्र परिवर्तन गरेको उहाँको 'पेसमेकर'को ब्याट्री निकालिँदै  थियो । हस्पिटलमा केही समयअगाडि राखिएको 'फोली क्याथेरेटर' निकालेर उहाँको शरीरलाई सफा गरी हामीलाई बुझाउनको लागि अस्पतालका मेडिकल स्टाफ जुटेका थिए। केही समयदेखि बुबा आँखा, मुटु, मिर्गौला र क्यान्सरलगायतका विभिन्न रोगसँग लडिरहनु भएको थियो।

केही वर्षअघि मुत्युको विषयलाई लिएर हामी परिवारका सदस्यहरूबीच कुराकानी भएको थियो। सन्दर्भ यियो मेरो पूर्वकार्यालय इमेज च्यानलकी सहकर्मी बहिनी पल्लवी ढकाल र उनकी दिदीबहिनी आफ्नी आमाको किरिया बसेको । हामी काकाको घरमा हजुर आमाको पुण्य तिथिको काममा थियौँ । मैले सामाजिक सञ्जालमा पल्लवी किरिया बसेको तस्बिर देखाउँदै भाइ विनयलाई भने  "समाज बिस्तारै परिवर्तन हुँदैछ छोराछोरीको विभेद घट्दैछ" ।

वीरमणि ढकाल अंकलको पल्लवीसहित ५ छोरी छन् । भाइ विनयले मलाई भन्यो  " दिदी हाम्रो समाजले विकल्पै नभएपछि मात्र धेरै कुरा स्वीकार्छ, ज्ञान र विवेकको आधारमा कम काम गर्छ" । हुन पनि हो हामी समाजमा परिवर्तन चाहन्छौँ भने विवेक प्रयोग गरी परिवर्तन आफूबाटै सुरु गर्नुपर्छ। मेरो काका विकासभक्त श्रेष्ठ मेरो बाजे र बज्यैको कान्छो सन्तान भएकोले बज्यैको अन्तिम संस्कारमा दागबत्ती काकाले दिनुभएको थियो । बाजे हरिभक्त श्रेष्ठको जेठो सन्तान ठूलो बुवाले बाजेलाई दागबत्ती दिनुभएको स्मरण  भयो | हाम्रो परिवारको जेठो सन्तानले बाबु र कान्छोले आमालाई दागबत्ती दिने परम्परालाई निरन्तरता दिंने निश्चय गर्दै मैले सबैको सामु भने  " मेरो बाको जेठो सन्तान म र भाइ कान्छो भएकोले बालाई दागबत्ती मैले दिनुपर्छ धे भाइले आमालाई । भाइले तुरुन्तै सहमति जनाइ हाल्यो । समाजको परम्परागत पितृसत्तामा आँच आउने कुरामा हामी दिदीभाइले त सहमति जनायौँ तर परिवारका अरू सदस्यको विचार बुझ्न बाँकी नै थियो ।

केही समय बित्यो र एक दिन हामी परिवारमा जीवन, मृत्युको कुरा गर्दै थियौँ र जेठो सन्तानको रूपमा बुवालाई मैले दागबत्ती दिने कुरा मेरो भाइ बुहारी र मेरो जीवन साथीको सामु निस्कियो | दुवै जनाको महिला भएकै कारण कुनै विभेद हुनुहुन्न, जबसम्म छोरीलाई सन्तानको दर्जा स्वयं छोरीले, परिवारले र समाजले  दिँदैन तबसम्म महिला मैत्री समाज बन्दैन  भन्ने सोच भएकाले हाम्रो कुरालाई उनीहरूले  सहजरूपमा स्वीकार गरे । तर, बुवाआमाको अनुमतिबिना हामीले केही पनि गर्न सक्दैन थियौँ । छोरा हुँदाहुँदै कहाँ  छोरीले दागबत्ती दिने ?  छोराले दागबत्ती दियो भनेमात्र स्वर्ग गइन्छ भन्ने सोच उहाँहरूको  छ कि भन्ने सन्देह गरी बुबाआमाको अगाडि हामीले आफ्नो कुरा राख्दा बुवाले तुरुन्तै - "अनुपा! तिमीले दाग बत्ती दिनुअधि मेरो पेसमेकरको ब्याट्री निकाल्न नभुल्नु । जलाउँदा ब्याट्री पड्किन्छ' भन्नुभो । प्रजातन्त्रका योद्धा , राजनीतिमा आफूलाई समर्पित गरेको व्यक्ति बा वीरेन्द्रभक्त श्रेष्ठले  यति सकारात्मक सोच राखी समाजमा परिवर्तन आउने कुरामा हामीलाई साथ दिनुहुँदा हामीले गर्व महसुस गर्‍यौँ ।

हामीलाई  अस्पतालले अन्तिम संस्कारको लागि बुवालाई लैजान मिल्ने जानकारी दिएपश्चात् हामी पशुपति आर्यघाटतर्फ लाग्यौँ | पूर्व सांसद नरोत्तम वैद्य जीले पशुपतिमा गरिने सम्पूर्ण कार्यको व्यवस्थापन र नेतृत्व गर्नुभयो । हिन्दु संस्कारअनुसार कार्यअघि बढ्दै थियो र यसै क्रममा दागबत्ती दिने छोरा आउनुस् भन्नुभयो - "म जेठो सन्तान भएकोले दागबत्ती मैले दिने हो" भनी म अधि सर्दै थिएँ,  मेरो वाक्य टुङ्गिन नपाउँदै भाइले पनि दिदीले  दागबत्ती दिनुहुन्छ भने । तत्पश्चात ब्रह्मनालमा छोराछोरीले  गर्नुपर्ने सम्पूर्ण कार्य सम्पन्न गरी बुबाको पार्थिव शरीरलाई उहाँका भाइ, भान्जा, नाती र भतिजाहरू मिलेर विद्युतीय शवदाह गृहतिर लगे । हाम्रो संस्कृतिमा अन्त्तिम संस्कारमा छोरा र छोरीले गर्नुपर्ने कामहरू भिदाभिन्दै तोकिएका छन्। हामी दुवैले मिलेर ती सम्पूर्ण कार्य गर्‍यौँ । शवदाह गृहमा मेरो हातमा आगो दिनुभयो भाइ र मैले बुवालाई ३ पटक परिक्रमा गरी उहाँको भौतिक शरीरको अन्तिम  दर्शन र उहाँको योगदानको स्मरण गर्दै दागबत्ती दियौँ ।

हाम्रो समाज पहिलेभन्दा फरक हुँदैछ । 'छोरी जन्मी'  भन्दा नाक खुम्च्याउने समाजमा अहिले लक्ष्मी भित्रिइन्, राजकुमारी, सानी परी आइन् भन्दै हर्ष मनाउँछन् । यद्यपि, हामी अझै पनि त्यही पितृसत्तात्मक समाजमा छौँ जहाँ छोरा वंश अघि बढाउन र अन्तिम संस्कारको लागि चाहिन्छ भन्नेहरू पर्याप्त भेटिन्छन् । महिलाहरू अझै पनि छोराको आशमा पटकपटक गर्भमा रहेकी छोरीको हत्या गर्न बाध्य छन् | कति त जीवनभर मानसिक यातना सहेर बाँचिरहेका छन् | धर्मले मानिसलाई अनुशासित र विवेकी बनाउनुपर्ने हो । विडम्बना, धर्मको मूल मर्म नबुझेर मानिस अन्धभक्त, अन्धविश्वासी र अविवेकी बनेका छन् |

विदेशमा होस्, विवाह भएको होस् या  आफूसँग होस् सन्तानको आमाबुबाप्रतिको जिम्मेवारी जीवित रहुन्जेलमात्र होइन  उहाँहरू दिवंगत भइसकेपछि पनि रहन्छ । आमाबुवासँग छाराछोरीको सम्बन्ध कहिल्यै परिवर्तन हुँदैन | अर्काको घर गएका छोरीले पतिसँग सम्बन्ध विच्छेद गरेको खण्डमा पूर्वपत्नी/पूर्वपति बनिन्छ तर कुनै पनि अवस्थामा जन्मदिने आमा र बा पूर्वआमा /पूर्वबा हुँदैनन् |

हामी दिदीभाइले श्रध्दाले गरेको  अन्तिम संस्कारले बुवाको अत्माले चिरशान्ति प्राप्त गर्नेछ भन्नेमा विश्वस्त छौँ ।

हार्दिक श्रध्दाञ्जलि बा !