आख्यानमा छुट्टै पहिचान बनाएकी मनिषा गौचनको लेखाइ कुनै वादविशेषभन्दा माथि हुन्छ । समाजवरिपरिकै सेरोफेरोमा रहेका तर समाजको दृष्टि नपुगेका विषयवस्तुतिर दृष्टिचेत हुन्छ, उनका सिर्जनामा ।

सामाजिक मूल्य–मान्यता गलत आँखाले बुझ्ने कारण उजागर गर्न हिम्मत चाहिन्छ । यही हिम्मतका साथ यथार्थको सत्यापन भएका हुन्छन् । यस्तै घटनाहरूले भरिएका हुन्छन्, मनिषाका कथा । लुकेका विषयमाथि स्वतन्त्र दृष्टिबोधसहित आएका उनका कथा आमकथाहरूभन्दा पृथक् स्वादका भेटिन्छन् ।

मनिषा कथाहरूमा आफ्नो बौद्धिक अनुभूतिलाई प्रभावोत्पादक बनाएर पोख्न खप्पिस छिन् । उनी समाजका गुमनाम चरित्र र घटनाप्रति संवेदनशील भएर लेख्दै कथाका पात्रहरूलाई न्याय गर्ने सामर्थ्य राख्छिन् ।

आँखाले ठम्याएका र मनले खाएका सपाट तथ्यहरूमा कथा बुन्छिन्, उनी । दुनियाँलाई दङ्ग्याएर समाजमा लुकेका कुरा नङ्ग्याउन सफल मनिषाको ‘प्रतिवहन’ पनि त्यही लयमा हिँडेको देखिन्छ । 

देख्दा असाध्यै मिहिन तर सुन्दा गम्भीर हुनुपर्ने विषयवस्तु समेटिएका भावमा बहेका छन्, ‘प्रतिवहन’भित्रका १९ कथा । आख्यानलाई जहिल्यै नयाँ ढंगले प्रस्तुत गर्ने क्षमता मनिषामा छ भन्ने ‘प्रतिवहन’का कथाहरूले प्रमाणित गरिदिएको छ ।

कथाहरू बगैँचामा फुलेका विविध रङ र बास्नाका ढकमक्क फूलहरू लाग्छन् । नवीनताको आभास मिल्छ, त्यहाँ । कथामा तय पात्रहरूसँगै डुबेर कथा लेखिएको छ । प्रायजसो कथाहरू प्रेमतत्त्वकै वरिपरि केन्द्रित भएको भान हुन्छ ।

तर, यसमा कामुक प्रणय प्रदर्शन छैन । कतिपय पात्रका चरित्र यौनप्रति आशक्त लाग्छन् । स्वार्थपरक भावनामा बेरिएका देखिन्छन् ।

कतै पात्रहरू पीडा र आर्तनादमा परेका विवश, विक्षिप्त र लाचार देखिन्छन् । दुर्बल मानसिकताको सिकारको भोगाइ पनि यसमा पढ्न सकिन्छ । कुनैकुनै कथा त फिल्मका पटकथाझैँ लाग्छन् ।

जीवनका विविध रूप भोगिएर जन्मेका अनुभूतिलाई रोचक शैलीमा ढालेर कथा प्रस्तुत गर्ने सामर्थ्य र खुबी उनका आख्यानमा प्रस्ट देखिएको छ । जानिँदो पाराका विषयसूत्रको उपस्थितिले कथाहरू भरिएजस्ता लाग्छन् ।

प्रायः महिलालाई केन्द्रीय पात्रका रूपमा उभ्याएर कथा बुनिएको छ । कथाहरू नाटकीय लाग्दैनन् । सत्यताको वरिपरि नै घुम्छन् । कथा रचना गर्दा कथाकार अत्यन्तै सजग भएको देखिन्छ । यथार्थको गहिराइमा डुबुल्की मारेर कुनै पनि कथा बुन्नु उनको अन्तर्दृष्टिको परिणति लाग्छ ।

व्यवस्थित, सुकोमल, बान्की परेका कथाहरू, जहाँ फरकफरक वर्गले व्यहोरेका पीडा, आर्तनाद, व्यथा, विभेदका करुणाजन्य प्रतीतिहरूको परिवेशलाई कथाको रूप दिइएको छ ।

कथाका पात्रहरू अत्यन्तै सजीव चरित्रका लाग्दछन् । अरूले हिम्मत नगरेका बोल्ड विषयहरूमा कथा सिर्जना गर्नु आफैँमा महत्त्वपूर्ण हो । यसमा उनको संवेदनशील हृदयले काम गरेको देखिन्छ । लाग्छ, कथाकार स्वानुभूतिले लछप्पै भिजेर कथा लेख्छिन् ।

संग्रहको पहिलो कथा ‘अतृप्त भोक’ मातृवात्सल्यले भरिपूर्ण आमा उसिनुमाया तथा उनकी अपांगता भएकी छोरी बालाको कथा हो । कथामा बालाको शारीरिक असमर्थताको अनुचित लाभ उठाउँदै गरेका दानव पुरुषको चरित्र उजागर गरिएको छ ।

दोस्रो कथा ‘पाठेघर’मा एउटी महिलाको पाठेघर निकालेपछिको सम्पूर्ण अवस्थाको चित्रण गरिएको छ । जहाँ पाठेघरविनाकी महिलालाई उनको परिवार, श्रीमान्लगायत व्यक्तिले हेर्ने दृष्टिकोण र गर्ने व्यवहार देखाइएको छ ।

कसैको सिन्दूर लगाएकै कारणले सुरक्षित महसुस गरेका महिलाको कथा हो, ‘दोबिल्ला’, जहाँ जतिसुकै प्रताडना सहनुपरे पनि त्यही कारण सहन गर्ने महिलाको कथा छ । ती महिलाले विवाह र पतिको महत्त्व दर्शाएकी छन्, यहाँ । ‘तिर्खा’मा पूर्वप्रेमीसँगको सम्बन्धलाई विवाहपछि पनि निरन्तरता दिने महिला केन्द्रीय पात्र रहेकी छन् ।

घर छोडेर विदेशिन बाध्यका पतिपत्नीको कथा ‘शशिरमाको शल’मा शारीरिक इच्छा पूरा गर्न उद्यत पात्रलाई प्रस्तुत गरिएको छ । त्यो वैदेशिक रोजगारमा जाने औसत नेपालीको परिवारमा घट्ने यथार्थ घटनाको फेहरिस्त हो भनिदिँदा फरक परोइन ।

हाम्रो समाजको क्रूर जातीय÷क्षेत्रीय विधानले आफ्नो पहिचान गुमाएकालाई दिएको पीडाको कथा हो, ‘ऊ फेरि खेदिन्छ’ ।

आफ्नो शरीर बिक्रीमा राखेकी अल्पिनाको कथा हो, ‘कुमारीत्व’ । यो कथामा मुख्य पात्र अल्पिनाको आफ्नै बाउ ग्राहकका रूपमा प्रवेश भएको हुन्छ । मनै रन्थन्याउँछ र पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ, यस्तो पनि हुन्छ र भनेर ।

‘क्याप्सुल’ कथाले मस्तिष्क हल्लाउन सक्छ । यसमा श्रीमान्को प्रताडना सहन गर्न नसकेकी अधबैँसे परिपक्व महिला र भर्खरको यौवनले भरिपूर्ण युवकबीचको सम्बन्धको कथा उनिएको छ । ‘बेबी सावर’जस्ता कथाले पाठकको मन झस्काउँछ ।

समाजमा हुने विभिन्न घटनाहरूलाई उनले नजिकबाट नियालेकी छन् । जुन घटनाले उनको मन छोएको छ, त्यो विषयले कथामा स्थान पाएको छ । सिर्जनामा समाजको अँध्यारो पक्षहरूको सांगोपांगो तस्बिर उजागर भएको छ ।

कथाहरू कल्पनाशीलताभन्दा सत्यको नजिक देखिन्छन् । विकृति र विसंगतिका यावत् शृंखलाहरूको खातको प्रस्तुति मार्मिक छन् । कथाको विशेषता हेर्दा लाग्छ, कथानक स्वाभाविक छ ।

सूक्ष्म रूपमा टिपिएका कथानकता समाजका लुकेका सत्य हुन् झैँ लाग्छन् । यसो हेर्दा नारीवादी पनि लाग्छन् कथा, जहाँ नारीसुलभ समर्पणको आखेट बढी देख्न सकिन्छ । मानवतावाद नै कलुषित हुने अविवेकी बनेका मानवका कथा पनि यहीँ छन् ।

भाषाको सरलताले कुनै पनि तहका पाठकले कथाको स्वाद लिन सक्छन् । शुद्ध नेपाली ग्राम्य भाषाको प्रयोगले कथामा मिठास भरिएको छ । कथाहरूमा मानवीय विसंगति झल्किन्छ । हेर्दा लाग्छ, कथाहरूमा यौनको प्रस्तुतिकरण कथा प्रवृद्धि भएर आएजस्तो ।

नारीका मनोदशा, शारीरिक अवस्था फरक हुनेका जटिलतापूर्ण जीवनकथा विषय बनेका छन् । भुक्तभोगीले भोगेजस्तो, आफ्नै आँखाले देखेजस्तो, आफ्नै मनले छामेजस्तो, आफ्नै वरपरका सामाजिक विषयवस्तुमा मन नै घबराउने सफल कथा छन्, यस कृतिमा ।

समाजका लुकेका काला कहानी छन्, त्यहाँ । जब म ती पात्रहरूमा छिर्छु, भीषण लाग्छन्, कथा । संवेदनाले मन छुन्छ र रुझेको झरीजस्तै हुन्छ मन । गला नै अवरुद्ध हुन्छ ।

यदाकदा उनका कथा कताकता चिप्लेजस्तो पनि नलाग्ने होइन । तर, पात्रहरूको उतिसाह्रो भीड नभएको, विश्वसनीय चरित्रको उपस्थिति, सामाजिक परिवेशबाट टपक्क टिपिएका सन्दर्भ प्रयोगका कारण कथाहरूले दर्बिलो स्थान बनाउन सक्ने विषयमा शंका रहन्न ।