(साहित्यका विविध विधामा कलम चलाउने कथाकार/कवि विवश पोखरेल लामो समयदेखि यस क्षेत्रमा क्रियाशील छन् । विराटनगरमा उनको साहित्यिक र संस्थागत सक्रियता लोभलाग्दो छ । बाह्रखरी कथा प्रतियोगिता तेस्रो संस्करणको निर्णायकमण्डलका सदस्य पोखरेलसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश)

कथा के हो ? यसको रूप कस्तो हुनुपर्छ ?
मलाई लाग्छ, गद्य साहित्यको प्रिय विधा हो, कथा । कथाकारको मनमस्तिष्कले छोएको विषयकेन्द्रित भाव, विचार र अनुभूतिको सुन्दर, कलात्मक र आख्यानात्मक प्रस्तुति नै कथा हो । जहाँ कथाकारको सुन्दर सिर्जना शिल्पसँगै जीवन र समयको विम्ब प्रतिविम्बित हुन्छ । घटनाहरूको प्रस्तुति, पात्रहरूको चरित्रचित्रण, पाठकमनलाई प्रभाव र संवेद्य पार्न सक्ने शक्ति र सामर्थ्य नै कथाको रूप हो ।

कथा किन लेख्ने ? 
जब एउटा सर्जकको मनमस्तिष्क संवेदना, सौन्दर्य र विद्रोहले तरंगित हुन्छ, ऊ यी तीन सूत्रात्मक रचना बीजलाई कल्पना र यथार्थको सहाराले शब्दसँगै आफ्ना भाव, विचार अनि अनुभूतिसँग मन्थन गर्छ । त्यसपछि उसका सिर्जनाहरू कथा बन्छन् । समय, जीवन र प्रकृतिको एउटा चित्र कथामा आउने भएकाले र त्यसमा हामी र हामी बाँचेको परिवेश, समाज र देशको स्थिति प्रतिविम्बित हुने भएकाले पनि कथाकारहरू कथा लेखनमा आकर्षित भएका हुन् । यी विषय कवितामा सूत्रात्मक रूपमा मात्र प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । तर, कथामा भने अलिक फराकिलो रूपमा आउँछ वा फराकिलो रूपमा अभिव्यक्त गर्न सकिन्छ ।

कथाले हाम्रा सामाजिक यथार्थलाई उजागर गर्ने भएकाले ती कथाहरू हामीलाई आफ्नै कथाजस्तो लाग्छ, जसको प्रभाव पाठकहृदयमा पर्छ । सामाजिक दृश्य/परिदृश्य कथामा आउने भएकाले पनि हामीलाई कथाले आनन्दित र सन्तुष्ट पार्छ । साहित्यका अन्य विधाको तुलनामा कथाका पाठकहरू अत्यधिक छन् । सामाजिक चित्रण र रूपान्तरणमा पनि कथाको विशेष भूमिका रहन्छ, सायद । त्यसैले कथाकारले अलिकति आत्मसन्तुष्टिका लागि र अलिकति पाठकका लागि कथा लेख्छन् कि !

कथा कसरी लेख्ने ?
कथा यसरी लेख्ने, यीयी कुरा कथामा हुनुपर्छ भनेर सिद्धान्तका कुरा विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रममा पढिन्छ, पढाइन्छ । हो पनि, कथा लेखनमा ती प्रारम्भिक ज्ञान आवश्यक छ । यद्यपि, लेखकहरू आफ्नो लेखनमा स्वतन्त्र छन् । अहिले परम्परावादी धार, विधि र नियमभन्दा फरक धारमा कथाहरू लेखिँदै आइएको छ । कथामा नवीन प्रयोग भइरहेका छन् । विषय एउटै भए पनि प्रत्येक कथाकारका लेखन, शैली, शिल्प, सोच, चिन्तन, प्रस्तुति फरक छन् । आफूलाई छोएका विषयहरूलाई आफ्नो क्षमताअनुरूप तिनले लेखिरहेको पाइएको छ । तथापि, विषयचयन, पात्रको चरित्रचित्रण, कलात्मक प्रारम्भ, लेखन प्रवाह, द्वन्द्व, कुतूहल र हृदयस्पर्शित अन्त्य कथामा आवश्यक हुन्छ । कथा लेखनका आधार यिनै हुन् ।

घटनाको वर्णन कथात्मक हुँदा के अन्तर हुन्छ ?
मात्र वर्णनले कथाको कलात्मकता र मर्मलाई ओझेल पार्छ । वर्णनात्मक कथा त्यति प्रभावशाली हुँदैन । कथामा विषयवस्तुको सतही प्रस्तुतिले मात्र कला पक्ष गौण हुन जान्छ । सफल कथाका लागि विषयप्रतिको गम्भीरता, पात्र, चरित्रको उपयुक्त चित्रण, घटनाको प्रभावशाली प्रस्तुति भयो भने त्यस्ता कथा पाठकप्रिय हुन्छ । वर्णनसँगै पात्रहरूको चरित्रअनुरूपका संवादसँगै शब्दमा, अनुभूतिमा हृदयस्पर्शित दृश्य आउनुपर्छ ।

मूलतः कथा कौशल, शिल्प, कलात्मकता, विषयवस्तु, पात्र, प्रस्तुति, अनुभव, यी सबै कुरा कथा लेखनका लागि आवश्यक हुन्छ । कथा लेखनका मूल आधारहरू पनि यिनै हुन् । आफूले लेख्ने कथाको विषयलाई गम्भीरतापूर्वक मन्थन गरेर कथालाई यसरी प्रारम्भ गर्छु र यसरी अन्त्य गर्छु भन्ने चिन्तन लेख्नुअधि नै कथाकारले गर्नुपर्छ । अनुभव भनेको कथाकारले भेट्टाएको रचनाबीज अर्थात् विषय हो, जससँग यथार्थ गाँसिएको हुन्छ । कथालाई जीवन्त र प्रभावशाली बनाउन अनुभवको विशेष भूमिका रहन्छ । प्रत्येक कथा अनुभवका विम्ब हुन् । जहाँ थोरै कल्पना र धेरै यथार्थको समागम हुन्छ ।

यसरी हेर्दा विषयवस्तु, पात्र र तिनको चरित्र, संवाद, शिल्प, शैली र उद्देश्य कथाका मूलतत्व हुन् । आफूले रोजेको विषयको प्रभावशाली र कलात्मक प्रस्तुतिले नै कथालाई जीवन्तता प्रदान गर्छ भन्ने लाग्छ ।

एकै बसाइमा कथा लेख्न सकिन्छ ? 
प्रत्येक लेखकको आ–आफ्नै स्वभाव र शैली हुन्छ । कतिपय कथाकारहरू एकै बसाइमा लेख्नुपर्छ भन्छन् । कोही एकै बसाइमा लेख्न हुन्न पनि भन्छन् । अर्थात्, कोही एकै बसाइमा लेख्छन् त कोही पटक–पटकको बसाइमा । तर, आफूलाई जे सहज हुन्छ, त्यहीअनुसार लेख्ने हो ।

कथा लेखनमा हतार गर्न हुन्न भनेर पनि हो कि ! 
साहित्यको जुनसुकै विधा लेखनमा पनि गम्भीर अध्ययन र चिन्तन आवश्यक हुन्छ । गम्भीर सोच र चिन्तनको प्रतिफल हो, असल साहित्य । तसर्थ, हतार गरेर लेखेको साहित्यभन्दा अलिकति समय दिएर लेखिएको साहित्य प्रभावशाली र पाठकप्रिय हुन्छ । तसर्थ, लेख्दा हतार गरिनु हुन्न ।

त्यसो भए के गर्ने त ?
म आफैँ पनि राम्रो लेख्ने कोसिसमा छु । राम्रो कथा लेख्न यसै गर्नुपर्छ भन्ने सल्लाह, सुझाव दिन सक्दिनँ । तर, राम्रो कथा लेख्न राम्रो चिन्तन, अध्ययन र कथा तत्वको ज्ञान आवश्यक छ ।

प्रतियोगिताका लागि शब्दलाई मानक बनाउनु सही हुन्छ ? 
लेखनमा पनि अनुशासन र विधिको पालन त गर्नैपर्छ । प्रतियोगितामा कति शब्दसम्मको कथालाई स्वीकार गर्ने, कथाको शब्दसीमा कति मान्ने, ठ्याक्कै तोक्न सकिन्न । तथापि, यति शब्दसम्मको कथा भए कथाकारले कथा लेख्न सक्छ, ऊप्रति अन्याय हुन्न भनेर आयोजकले शब्दसीमा तोकेको हुन्छ । यो नियम लेखन एकरूपताका लागि पनि हो । र, एउटा कथाकारले शब्दसीमामा रहेर कथा लेख्न सक्छ÷सक्दैन, यो उसको लेखन क्षमताको परीक्षण पनि हो । त्यसैले हरेक प्रतियोगितामा शब्दसीमा आवश्यक छ ।

कथा लेखनमा रुचि राख्नेहरूले अरूका कथाबाट कति प्रभावित हुने ?
जब एउटा पाठकले कुनै राम्रो कथा वा उपन्यास पढ्छ, पढ्दा त्यहाँभित्रका कथा, पात्र र घटनामा गहिरिएर चुर्लुम्म डुब्छ । पढ्दा उसको कल्पना र लेखकको कल्पना कहिले मिल्न सक्छ, कहिले फरक पनि हुनसक्छ । पढ्दै जाँदा ऊभित्र कथाका विविध भँगाला र हाँगा फाट्छन्, त्यसले पनि उसलाई लेख्न प्रेरित गर्छ । पढ्दै जाँदा कहीँ, कहिले, कसैसँग प्रभावित हुन पुग्नु संयोग हो । कहिलेकाहीँ लेखक प्रभावित हुनसक्छ । तर, प्रभावको नाममा जस्ताको त्यस्तै आउनु हुन्न । हाम्रा धेरै अग्रज लेखकहरूले अन्य लेखकबाट प्रभावित भएर लेखेका कृतिहरू धेरै छन्, त्यो हामी सबैलाई थाहा छ ।

त्यसो त हाम्रो जीवन र समयका भोगाइहरू समान छन् । जीवन र समयका भोगाइका स्पर्शले नै साहित्य जन्मिन्छ । भोगाइका समानताका कारणले कतिपय कथाकारका कथाहरू एकार्कासँग मिल्न पनि सक्छन् । उसले अघिल्लो कथाकारको कथा नपढेको पनि हुनसक्छ, तर उस्तै–उस्तै आइदिन्छ । तर, मैले अरूको कथा पढेँ भने अरूबाट प्रभावित हुन्छु भनेर नपढ्नु भने हुँदैन । धेरै छन् अरूका कथा नपढ्ने । तर, त्यसो गर्दा आफू परिष्कृत हुन सकिन्न । आफ्नो भाव, विचार र अनुभूतिसँग फुक्का भएर खेल्न सकिन्न ।

कथा लेखनमा सिद्धान्त आवश्यक छ ?
कथा लेखनमा यसको मूलतत्वको ज्ञान अति आवश्यक छ । केही सिद्धान्तलाई अंगीकार गर्न पनि पर्छ । तर, अचेल धेरै कथाकारहरूले पूर्ण सिद्धान्तको परिधिमा रहेर कथा लेख्ने गरेको पाइँदैन । यथार्थ र कल्पनानिकट रहेर नयाँ–नयाँ सोच, चिन्तनसँगै लेख्ने गरेका छन् ।

वादको घेरामा गतिलो सिर्जना गर्न सकिन्छ ? 
वादको परिधि र घेरामा रहेर उत्कृष्ट साहित्य सिर्जना गर्न सकिँदैन । लेखक भनेको एउटा नदी हो, ऊ स्वतन्त्र र फुक्का हुन्छ । वादको घेरामा रहेर लेखिएको साहित्यले एउटा सीमित प्रभाव पार्छ । एउटा फ्रेमभित्र रहेर लेखिएको कथाभित्र अपेक्षित सन्तुष्टि र आनन्द पाइन्न ।

कथामा प्रयोगलाई कति जरुरी मान्नुहुन्छ ? 
हरेक कुरामा नवीन प्रयोग आवश्यक हुन्छ । जसले फरक स्वाद र सन्तुष्टि  दिन्छ । समयसँगै त्यो भइरहेको छ पनि । तर, प्रयोग सरल र सर्वग्राह्य हुनुपर्छ । थोपरिएको प्रयोगको केही अर्थ छैन । अचेल साहित्यमा नयाँ–नयाँ प्रयोगहरू भइरहेका छन् । केही प्रयोगले राम्रै प्रभाव पनि पारेका छन् । केही असफल भएका छन् । प्रयोगका नाममा कथामा पनि केही अमूर्त र क्लिष्टता प्रवेश गरेको छ, जसले पाठकमनलाई छुँदैन । प्रयोग कथामा कलात्मक र सरल, सहज संरचना र केही सैद्धान्तिक तत्व आवश्यक छ ।

तपाईं बाह्रखरी कथा प्रतियोगितामा निर्णायक हुनुभयो । सैद्धान्तिक र प्रयोगका दृष्टिले प्रतियोगितामा छानिएका कथाका सबल र दुर्बल पक्ष के–के पाउनुभयो ?
बाह्रखरी कथामा परम्परावादी धारका कथाहरू पनि आए । हिमाल, पहाड तराईका, ग्रामीण र सहरी परिवेशका, सम्पन्न र भुइँमान्छेका कथाहरू पनि आए । नवीन प्रयोग र शिल्पशैलीका कथाहरू पनि आए । सबै कथाले जीवन, समय र प्रकृतिको प्रतिनिधित्व गरेका थिए । विद्रोह, संवेदना र सौन्दर्य सबैका रचनागर्भ रह्योे । विषयवस्तुको विविधता, भौगोलिक विम्ब, भिन्न–भिन्न घटना, पात्र र तिनका चरित्रचित्रण कथाको विशेषता रह्यो । केही कथा उत्कृष्ट आए, केही सामान्य पनि ।

तर, नेपाली साहित्यको कथा लेखनमा कथाकारहरू गम्भीर र जागरूक रहेछन् भन्ने संकेत यसले दिएको छ । नेपाली साहित्यमा कथा विधाको भविष्य सन्तोषप्रद रहेको छ भन्ने कुराको अनुभूतिसँगै निष्पक्ष र पारदर्शी रूपमा निर्णायक रहेर निर्णय गर्न पाउँदा एउटा बेग्लै खुसी र गर्वको अनुभूति भएको छ ।